Дислексия

Дислексия ( көне грекше: δυσ- көне грекше: δυσ- δυσ- - бұзылу, λέξις префиксі - «сөйлеу») - жалпы оқуға қабілеті сақтала отырып, оқу және жазу дағдыларын меңгерудің таңдамалы бұзылуы. Бірнеше еуропалық мемлекеттерде тарихи кездерден бастап "дислексия" ұғымы жазуға байланысты барлық мәселелерді қамтыған:

• оқу дағдыларын меңгеруімен байланысты мәселелер;
• жазу дағдыларын меңгеруімен байланысты мәселелер;
• сауаттылық мәселелері;
• арифметиканы меңгеруге қатысты мәселелер;
• моториканың және координацияның бұзылуымен байланысты проблемалар;
• зейінді сақтау қиындықтары.

ТМД логопедиясы осы мәселелердің барлығын өзара байланыстырмай, бөлек қарастырады:

1. дислексия,
2. дисграфия ,
3. дизорфография ,
4. дискалкулия,
5. диспраксия,
6. ГЗЖБ.

сәйкесінше.

Дислексияның тағы бір түрі - әріптік дислексия кездеседі( лат. dyslexia litteris ). Ол мәтінді теру кезінде бірге тұрған әріптердің ретінің өзгеруімен ерекшеленеді. Берілген дислексия түрін жүйелі түрде қадағалау мүмкін емес. Ол тек төрт әріптен жоғары тұратын сөздерде пайда болады.

Сипаттама

Қазіргі уақытта дислексияның бірнеше түрлі анықтамалары бар. Олардың бірі Халықаралық дислексия қауымдастығымен ұсынылған:

Дислексия - нейрологиялық шығу тегіне ие оқудың айрықша қабілетсіздігі. Ол нақты және жүрдек түрде сөздерді тану кезінде пайда болған қиындықтар мен жеткіліксіз оқу және жазу дағдыларымен сипатталады. Осы қиындықтар тілдің құрамдас бөліктердің фонологиялық толымсыздығымен байланысты. Олар басқа когнитивті қабілеттердің қалыпты деңгейіне және оқу жағдайлардың толыққандығына қарамастан пайда болады. Дислексияның қосымша салдары оқыған ақпаратты түсінбеумен байланысты мәселелерді қамтиды, ал олар өз ретінде сөздік қордың толық жетілуі мен жалпы білім алуына тосқауыл ретінде қарастырылуы мүмкін.

Дислексияны анықтау үшін екі тәсіл қолданылады. Соның бірі - педагогикалық. Ол логопедиялық оқулықта берілген анықтамаға сәйкес келеді  : «Дислексия - бұл жоғары психикалық функциялардың бұзылуынан немесе толықтай жетілмеуінен туындаған және қайталанатын тұрақты қателіктер арқылы көрінетін оқу процесінің ішінара спецификалық бұзылуы».

Дислексияны анықтаудың басқа тәсілі - клиникалық-психологиялық. Осы ғылыми ұстанымға сәйкес келетін анықтама  : "Дислексия немесе оқу қабілетінің спецификалық бұзылуы деп интеллектуалды (және сөйлеу) дамуының жеткілікті деңгейіне ие болуына, есту және көру анализаторлардың бұзылыстарының болмауына және білім алудың оптималды жағдайлардың болуына қарамастан оқу дағдысын меңгере алудың тұрақты әрі таңдамалы қабілетсіздігі. Соның ішінде ең негізгі бұзылу деп буындарды бірге қосу және толық сөздермен автоматты түрде оқуды меңгере алмауды айтады. Дислексияның негізінде оқу дағдысының функционалды базисін құрайтын спецификалық церебралдық үрдістердің бұзылуы жатыр."

Дислексия мен ақыл-ойдың артта қалуы, көру және есту қабілетінің бұзылуы сияқты басқа себептерден туындаған оқу дағдыларын меңгеру қиындықтардан ажыратылады. Оларды спецификалық емес немесе қосымша оқу қабілетінің бұзылуы деп те атайды. Дислексия олардан бұзылыстардың тұрақтылығымен және таңдамалылығымен өзгешеленеді.

«Дислексия» термині оқу мен жазуда қиналатын балалардың құрама тобын білдіреді. Ағылшын-американдық клиникалық психологияның дәстүрлеріне сәйкес «дислексия» диагнозы тек оқу дағдысының ғана емес, жазу дағдысының бұзылыстарын да білдіреді. Ресейлік логопедияда жазудың бұзылуы жекелеген атауларға ие: дислексия мен дизорфография. Дислексия адамның нейробиологиялық ерекшеліктерінің нәтижесі болғанына қарамастан, бұл психикалық ауру деп саналмайды.

Математика, физика, кескіндеме немесе музыка секілді басқа көптеген салаларда бала керемет қабілеттерді де көрсете алады.

Дислексияның негізгі белгілері: баяу, буындармен немесе әріптермен оқу, әріптерді орындармен ауыстыру немесе орнына басқа әріптерді қолдану түріндегі қателіктермен оқу; оқылғанның мағынасын түсіну әртүрлі дәрежеде бұзылу мүмкін.

Профилактика

Барлық 5 жастағы балаларға дислексия маманына көріну ұсынылады.

Мектепке дейінгі жастағы балалар мен 1-сынып оқушыларын профилактикалық тексеру оқудың спецификалық қиындықтарды, сондай-ақ дислексиямен ауыратын балалардың мінез-құлқындағы көңіл-күйдің жиі өзгеруі, депрессия немесе керісінше күйгелектік, мазасыздық, гиперактивтілік сияқты неврологиялық ауытқуларды алдын алуды көздейді.

Тарихы

Бұл термин 1887 жылы Штутгарт қаласында қызмет атқарған офтальмолог Рудольф Берлинмен енгізілген. Ол осы терминді басқа салаларда қалыпты интеллектуалды және физикалық қабілеттерге ие болғанға қарамастан оқу мен жазу саласында қиындықтарға тап болған ұл баланы сипаттау кезінде қолданған.

1896 жылы терапевт Прингл Морган Британ медициналық журналында (ағылш. British Medical Journal) оқу дағдысын меңгеруге ықпал ететін спецификалық психологиялық бұзылысты сипаттайтын "Туа біткен сөз соқырлығы" мақаланы жариялады. Бұл мақалада ой-өрісі деңгейі қалыпты жағдайда болған, алайда оқуға қабілетсіз 14 жасты баланың жағдайы сипатталған.

1925 жылы невропатолог Сэмюэл Т. Ортон бұл құбылысты толықтай зерттей бастаған және алғаш рет мидың зақымдалуымен байланысы жоқ, бірақ оқу мен жазу қабілетін төмендететін синдромның болуын ұсынды. Ортон дислексикалық оқу мәселелері көру қабілетінің бұзылуымен байланысты емес екенін де атап өтті. Оның теориясы бойынша, бұл жағдай мидың жартышарлар арасы асимметриясынан туындауы мүмкін. Теорияны сол уақытта көптеген ғалымдар сынаған еді, олар аурудың негізгі себептері ретінде ақпаратты визуалды қабылдау процесі кезінде туындайтын түрлі мәселелерді санаған.

1970 жылдары дислексия - фонологиялық немесе метафонологиялық даму ақауларының нәтижесі деген теориялар пайда болған еді; соңғы жылдары осы теориялар Батыста жоғары қолданысқа ие.

Себептері

Қазіргі заманғы нейровизуализация әдістерін қолданатын көптеген зерттеулер (МРТ, ПЭТ және т.б.) дислексияның негізінде нейробиологиялық себептер жататынын көрсеткен. Дислексияға шалдыққан адамдардағы мидың белгілі бір аймақтары (сол жақты ортаңғы самай қатпардың артқы жағы ) қалыпты деңгейге қарағанда төмен белсенділікке ие . Ми тінінің құрылымы дислексиямен ауыратын адамдарда да қалыптыдан ерекшеленеді. Оларда сол жақтағы ортаңғы самай қатпарының артқы бөлігінде тығыздығы төмен аймақтары табылған .

1917 жылы ағылшын зерттеушісі Дж.Хиншелвуд дислексиямен ауыратын баланың туыстарында дислексияның қайталанған жағдайларын анықтады. Кейінірек отбасылық дислексия жағдайларының болуы көптеген ғалымдармен расталды. Дислексияның тұқым қуалау сипатының ең мықты дәлелі егіз зерттеулерден анықталған. Біржұмыртқалық егіздерде дислексия болуының сәйкестік (конкорданттылық) жиілігі бауырлас(қосзиготалы) егіздер көрсеткішінен едәуір асып түсетіндігі көрсетілген (сәйкесінше 73% және 47%) . Дислексияның тұқым қуалау коэффициенті 40-70% құрайды .

Молекулалық-генетикалық зерттеулер арқылы дислексияның пайда болуына жауап беретін гендерді табылған. Қазіргі уақытта дислексиямен байланысты бірнеше ген белгілі, соның ішінде DYX1C1, DCDC2, KIAA0319, ROBO1. Бұл гендердің мутациясы ми қыртысындағы нейроналдық миграцияның бұзылуына әкеледі. Кейінгі зерттеулер DYX1C1 және DCDC2 гендердің экспрессиясы кірпікшелермен (цилиялармен) байланысты екенін көрсетті. Осылайша, дислексияны цилиопатия сияқты генетикалық патологияға да жатқызуға болады .

Диагностика

Дислексияға шалдыққан адамды басқалардан анықтау оңай болып табылады, өйткені дислексия белгілері адамның мінез-құлқында және күнделікті өмірдегі әр түрлі, тіпті қарапайым жағдайларға жауап беру мәнерінде айқын көрінеді.

Дислексия белгілері:

• ой-өрісі сақталған;
• оқу дағдылардың нашарлығы;
• қателермен оқу, болжап оқу;
• оқылған ақпаратты дұрыс түсінбеу;
• жаңа оқылған мәтінді мазмұндаудағы қиыншылықтар;
• Сөздерді, тіпті қарапайым сөздерді жазудағы қиындықтар;
• мәтінді көшіру кезінде де көптеген қателіктердің болуы;
• қолжазбамен байланысты мәселелер;
• тапсырманы уақытында орындай алмау;
• жүйке жүйесінің сезімталдығының жоғарылауы;
• шамадан тыс эмоционалдылық;
• албырттық;
• импульсивтілік;
• эмоционалды тұрақсыздық;
• қозғалыс кординациясының бұзылуы;
• ебедейсіздік;
• дене схемасының бұзылуы;
• оң және сол жақты анықтаудағы қиындықтар;
• ми жартышарларының өзара әрекеттесудің бұзылуы;
• эстетикалық талғамның жоғарылауы;
• айқын әділеттілік сезімі.

Дислексиямен ауыратын адамдар, жоғарыда аталған белгілерден басқа, айқын моторлық ерекшелікке ие - қолына қарындаш немесе қалам ұстаудың ерекше тәсілі. Егер сіз балаңызда осындай ерекшелікті байқайтын болсаңыз, онда дислексия маманына жазылу ұсынылады, өйткені 10 жасқа дейінгі сол жақ жартышардың сукцессивті моторлық функцияларының жетілуінде кешігу болуы мүмкін және осы жағдайға арнайы терапия қажет.

Дислексияға шалдыққан адамдардың проблемалары

Дислексия кезінде психологиялық қиындықтар:

• эмоционалды тұрақсыздық;
• көңіл-күйдің өзгергіштігі;
• психологиялық ыңғайсыздық;
• бір іске концентрациялау қиындығы;
• қызығушылықты тез жоғалтуға бейімділік;
• өз-өзіне сенімсіздік;
• шындықтан қашуға деген ұмтылыс;
• алаңғасарлық және арманшылдық;
• өзіндік идентификация мәселелері: мен кіммін? мен қандаймын?
• алаңдаушылықтың жоғары деңгейі;
• қателіктерден қорқу.

Деректі фильмдер

• 2014 - "Правописание!" / "Орто!"(реж. Натали Сартио)

Тағы қараңыз

• Психолингвистика
• Нейролингвистика
• « Жердегі жұлдыздар » фильмі (2007)

Сілтемелер

1. [Логопедия. Жоғары оқу орындарына арналған оқулық / Л. С. Волкова мен С. Н. Шаховская . — М.: Владос, 1999]
2. [Корнев А. Н. Балалардағы оқу мен жазу дағдылардың бұзылуы (3-ші басылым). — СПб.: Речь, 2003]
3. [Shaywitz SE, Shaywitz BA, Pugh KR и др. Функциональные нарушения в организации мозга для чтения при дислексии., Процедуры Национальной академии наук США, 95 (март 1998 г.) .- V.5.- N.3.- С. 2636—2641]
4. [Дж. Силани, У. Фрит, Ж.-Ф. Demonet et al. Нарушения мозга, лежащие в основе измененной активации при дислексии: исследование морфометрии на основе вокселей // Мозг, 2005. - Т. 128. - С. 2453–2461.]
5. [ДеФрис, Дж. К. и М. Аларкон. «Генетика специфических нарушений чтения», обзоры исследований умственной отсталости и нарушений развития, 1996; Том 2, стр. 39-47]
6. [Я. Шумахер1, Пер Хоффманн, К. Шмаль, Г. Шульте-Кёрне, М. М. Нётен Генетика дислексии: меняющийся ландшафт // Journal of Medical Genetics.-2007.- V.44.- P.289-297.]
7. [Chandrasekar G, Vesterlund L, Hultenby K, Tapia-Páez I, Kere J (2013) Ортолог гена-кандидата дислексии DYX1C1 у рыбок данио необходим для роста и функционирования ресничек. PLoS ONE 8 (5): e63123]
8. [Massinen S., Hokkanen M.-E., Matsson H., Tammimies K., Tapia-Páez I, et al. (2011) Повышенная экспрессия гена-кандидата дислексии DCDC2 влияет на длину и передачу сигналов первичных ресничек в нейронах. PLoS ONE 6 (6): e20580]