Дауысты дыбыс

Түсіп қалған (жылжымылы) дауыстылар - морфемада тек каңа белгілі фонетикалық позицияда кездесетін дауыстылар (қаз. мұрын - мұрнын).

Екпінсіз дауыстылар - екпін түспейтін дауыстылар. Екпін дауыстылармен салыстырғанда екпінсіз дауыстылар сөйлеу органдарының аз күшімен және артикуляциясымен айталады.

Тексере алмайтын екпінсіз дауыстылар - жазуын тексере алмайтын түбір дауыстылар (орыс. ветчина, каблук, кавычки, т.б.).

Тексере алатын екпінсіз дауыстылар - жазуын тексере алатын дауыстылар. Тексеру үшін туыстас сез табу немесе тексеретін дауыс дыбысты екпін буында болу үшін осы сөзді өзгерту керек (орыс. голова - голову, голов; подписать - подписъ, т.б.).

Қысаң дауыстылар - тіл жоғары жағдайда пайда болатын дауыстылар (қаз. [ы], [ү], [ү]).

Қатаң дауыстылар - унсіз дауыстылар. Мысалы, қатаң дауыссыз дыбыстардың арасында болатын дауыстың қатты редукциясында немесе екпінсіз жағдайда дауыс көрші қатаң дауыссыз дыбыстармен ассимиляциясында (орыс тіліндегі топот деген сөзде дауысты дыбыс).

Қос дауыстылар - морфемалардың шегінде екі дауыстылардың кездесуінен жасалатын ұзак дауыстылар (қаз. жуу).

Диффуздық дауыстылар (nam. diffusio - mapamy)- екі жақты универсалды қасиетті компакты дауыстыларға сәйкес келеді, д.д. спектрдің орталық бөлігі бос болады (орыс. и [i], у [и]).

Созылыңқы дауыстылар - басқа даустылармен салыстырғанда, ұзақтау дауыстылар (ағыл. [і:]).

Тіл арты дауыстылар - тіл барыншы артқа жылжиғанда жасалатын дауыстылар (қаз. [o], [у], [ы], [ұ]).

Дауысты дыбыстар - үн қатысуымен және ауаның ауыз қуысынан еркін өтеуінен жасалатын дыбыстар. Дауысты дыбыстардың жасауында ешқандай сөйлесу органда ширығуы жоқ, ал ерін, тілдің мен таңдайдың ерекше ролі бар. Дауыстылар - буын жасаушы элементтер. Осы белгісінің бәрі әрқашанғы емес: кейде дауысты дыбыстардың және кейбір мұрын жолды ұнді дыбыстардың артикуляциялык және акустикалық өзгешелігі жоқ. Бұдан басқа, буын жасайтын элементтер тек қана дауыстылар емес, дауыссыздар да болады.

Йорит дауыстылар - алдында [j] деген дыбыс бар дауыстылар (қаз. е [j + э], ё [j + o], ю [j + y], я [j + a]).

Қысқа дауыстылар - ұзақ емес дауыстылар (ағыл. [і]).

Лабиялды дауыстылар - айтылуда еріннің алға карай дөңгелене сүйірленуі аркылы жа- салатын дауыстылар (қаз. [у], [ұ], [о], [ө]).

Мұрын жолды үнділер - артикуляция кезеңде көрші назал дыбыстың коартикуляциялы ык- палынан жұмсак таңдай төмен түсіргенде жасалатын дауыстылар (орыс нос деген сөзінде [о] ) дыбыс).

Назал дауыстылар - мұрын жолды дауыстылар, мұрын қуысының қатысуымен жұмсақ таңдайдың түсуі, ауаның мұрын куысы аркылы еркін өтуі жасалады (қаз. [м], [н]).

Қуатты дауыстылар - артикуляция өте күшті болатын дауыстылар.

Езулік дауыстылар - ерін дөңгеленбей, созылмай айтылатын дауыстылар (қаз. [a], [ы], [и], [э], [*])

Буынсыз дауыстылар - буын жасамайтын дауыстылар.

Астыңғы көтеріңкі дауыстылар- тіл ең төмен жағдайда пайда болатын дауыстылар (қаз. [a], [э]).

Әлсіз дауыстылар - артикуляциядағы күш аз болатын дауыстылар.

Ашық дауыстылар - ауыз кең ашык болғанда жасалатын

дауыстылар (қаз. [o], [a], [э], [ө], [ә])

Тіл алды дауыстылар - тілдің таңдайдың алғы шеніне жуықтан келіп айтылуынан пайда болатын дауыстылар (қаз. [a], [e], [i], [ө], [ү]).

Редукциялаған дауыстылар- кұші мен сапасын жоғалтқан дауысты дыбыстардың көмескіленуі.

Жартылай ашық дауыстылар- тілдің ауыз қуысында орташа қалыпқа ие болуынан жасалатын дауыстылар (қаз. [ө], [о]).

Тіл орта дауыстылар - тілдің ауыз қуысында созылғанынан жасалатын дауыстылар(қаз. [ы], [а]).

ОРТА ДАУЫСТЫЛАР - ауыз кең емес те тар емес те ашық болғанда жасалатын дауыстылар (қаз. [е], [о]).

Қысаң дауыстылар - кең дауыстылармен салыстырғанда ауыз тарырақ ашқанда жасалатын дауыстылар (қаз. [ы], [u], [у], [ү], [ұ]).

Умалаутталған дауыстылар- көрші морфеманың ықталымен алдыңғы дауыстының кейінгісімен кезектесуінің нәтижесінде пайда болатын дауыстылар.

Кең дауыстылар - ауыз кең ашык болғанда жасалатын дауыстылар (қаз. [а]).

Локалданбаған дауысты - дауыстының дыбысталуы кезінде тілдің ауыз қуысында козғалуы байқалмайды, сондықтан ол соңғы қатардан қалыптасуына байланысты локальданбайды, ол дауысты негізінен соңгы қатар дауыстылары қатарына жатқызылады (орыс тіліндегі [a] жеке қалыпта және қатаң дауыссыздың алдында).

Белгісіз дауысты дыбыс - ерекше қыска дауысты, тереңдетілмеген, екі жақты баска дауыстылармен қарсы қатынаска түспейтін, бейтарап дауысты.

Екпінді дауысты - бір фономорфологиялық бірліктің құрамындағы екпін түспеген дауысты дыбыстармен салыстырғанда күштілігімен, көтеріңкілігімен ерекшеленетін дауысты.

Дереккөздер

1. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Лингвистика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. ISBN 9965-08-235-9