Валенттілік

Валенттілік, іліктілік (лат. valentіa — күш) — атомның басқа атомдарды немесе атомдар тобын қосып алып химиялық байланыс құру қасиеті. Валенттіліктің мәні берілген элементтің атомы ала алатын немесе орнын баса алатын сутек атомдарының санымен өлшенеді. Химияға валенттілік ұғымын 1853 ж. ағылшын химигі Э.Франкленд (1825 — 1899) енгізген. А.М. Бутлеровтың қосылыстардың химиялық құрылысы теориясына (1861) Валенттілік негіз болды, Д.И. Менделеевтің химиялық элементтердің периодтық жүйесін ашуына (1869) байланысты бұл ұғым одан әрі дамыды. Менделеев элементтің валенттілікінің оның периодтық жүйедегі орнымен байланыстылығын тапты, айнымалы валенттілік туралы ұғымды енгізді, элементтің сутекпен және оттекпен қосылыстарындағы валенттіліктерінің өзара байланысын көрсетті. Валенттіліктің электрондық теориясы (, 1916) бойынша атомдардың өзара әрекеттесуі бір атомнан (немесе бірнеше атомдар тобынан) екінші атомға электрон ауысуымен байланысты деп қарастырылды; осыдан келіп оң және теріс валенттілік ұғымы шықты: элементтің оң валенттілік оның инертті (сарғылт) газдардың электрондық құрылысына ие болу үшін өзінен беретін, ал теріс валенттілік өзіне қабылдайтын электрондардың санына тең. Алайда, атомдардың бір-бірімен әрекеттесуі кейде электрон ауысуынсыз да іске асады. Элементтердің валенттілікіне қарап химиялық формулаларды жазуға болады. Валенттілік теориясының дамуындағы жаңа кезең атомның кванттық-механикалық теориясының жасалуымен байланысты. Валенттіліктің кванттық-механикалық теориясы бойынша элементтердің химиялық қасиеті және олардың валенттілік атомның сыртқы электрон қабатының құрылысына байланысты. Атомдар өзара әрекеттесіп химиялық байланыс түзулеріне тек сыртқы электрондық қабаттағы электрондар қатысады. Атомның негізгі (қозбаған) күйіндегі валенттілік оның сыртқы электрондық қабатындағы жалқы (жұпсыз) электрондар санына тең (яғни спиндері қанықпаған электрондар). Мысалы, инертті газдардың электрондарының бәрі жұпталған (жалқы электрондары жоқ), сондықтан олар нөл валентті, ал периодтық жүйенің І-тобындағы элементтер атомдарының сыртқы электрондық қабатында бір жалқы электрон болады, сондықтан олар бір валентті; ІІ-топ элементтері атомдарының сыртқы қабатында екі жалқы электрон бар, олар екі валентті, т.б.

Бинарлы қосылыстардың формулаларын құру алгоритмі

Заттың формуласындағы атомдар сандарын білу үшін оны өрнектеуге арналған жаңа түсінікпен танысайық, ол валенттілік деп аталады. Валенттілік дегеніміз бір элемент атомының басқа бір элемент атомының белгілі бір санын қосып алуы. Валенттілік түсінігін ғылымға енгізген.
Валенттіліктің бірлігі ретінде сутектің валенттілігі алынған, сутек қосылыстарында әркашан бір валентті деп есептеледі. Өзімізге белгілі судың формуласы Н₂0 (аш екі о), ол молекуланың сутектің 2 атомы мен оттектің бір атомынан тұратынын көрсетеді. Судың кұрамында оттектің бір атомына сутектің екі атомы сәйкес келеді екен. Оны былай көрсетсек Н-О-Н оттектің валенттілігі екіге тең екенін байқаймыз. Өйткені сутек бір жағымен байланысса, оттек екі жағымен де байланысады.
Молекула кұрамы екі элемент атомынан тұратын қосылыстар деп аталады.
Енді MgO молекуласында оттек екі валентті болса, магний атомы да екі валентті болады, ал натрийдің оттекпен қосылысы Na₂0 су молекуласына ұксас келеді Н-О-Н, Na-0-Na, яғни натрий да бір валентті болғаны.
Валенттілік рим цифрларымен белгіленеді, формулаларда элемент таңбасының үстіне жазылады, мәні I-VIII-гe дейін өзгереді. Валенттілік бойынша формула құру үшін элементтердің валенттіліктерінің ең кіші ортақ еселігін тауып, әр элементтің валенттілігіне бөліп, индекс етіп жазамыз. Егер элемент қосылыстарында айнымалы валенттілік көрсетсе, оның, атауында элементтің валенттілігі рим цифрымен жақшаның ішінде көрсетіледі.

Қысқаша

Валенттілік дегеніміз – берілген элемент атомының басқа элемент атомдарының белгілі бір санын қосып алу қабілеті. Ал қабілеттіліктің сандық өлшемі ретінде валенттік мәндері алынды. Валенттіліктің өлшемі ретінде сутек атомы валенттілігінің мәні алынған, 1-ге тең

Бір элементті қосылыстың құрамындағы элементтің валенттігін, жанындағы валенттігі белгілі элементтің атом санын ескере отырып есептетейді.

Элементтердің валенттігі тұрақты да, айнымалы да болады. Олар бүтін сандармен өрнектеледі.

Дереккөздер

Химия 8 сынып оқулығы

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том
2. Химия: Жалпы білім беретін мектептің сыныбына арналған оқулық. Усманова М.Б., Сақариянова Қ.Н. –Алматы: Атамұра, 2009. - 216 бет. ISBN9965-34-887