Бойдақ мал - өсім қабілеті шектелген, төл өсіруге және сауынға саууға қатысы жоқ, яғни сүт өнімдерін бермейтін, төлі жоқ, саулық пен құтпан малдан жеке, оңаша бағылатын түліктің тобы. Бойдақ мал ұғымы негізінен піштіріліп, ақталған аталық қабілеті жойылған малдарға қаратыла айтылады. Оған төрт түлікте ат, атан, өгіз, еркек тоқты, қой, серке және т.б. енеді. Тағы бір ерекше ескерер мәселе, бойдақ малға ұрғашы малдарды да шартты түрде енгізген. Мысалы, іш (төл) тастаған, төлі өліп, сүті тартылып суалып кеткен, сондай-ақ қысыр қалған және бедеу саулықтарды да қосып бағады. Соған байланысты қазақ шопандары жеке бағылатын бойдақ, саулық аралас мал тобын шартты түрде бойдақ мал деп атайды. Бойдақ мал тобы үйір, табын немесе келе деп саналмайды. Себебі, онда құтпан қойылмайды, түлік құрамы тұрақты емес. Сонымен бірге Бойдақ малдар тобына жыныс қабылеті жетілмеген жас малдарды да қосып бағылады. Дәлірек айтқанда, қойда қысыр тусақ, саулық, ісек, жылқыда саяқ пен қысырақты, піштірілген дөнен-бестілер үйірін бірыңғай бойдақ малға жіберіледі. Бойдақ мал тобындағы еркек бойдақтар семіз мал ретінде соғымға немесе сойысқа сойылады. Ал, қысыр, төлі өлген, жыныс қабілеті жетілген тұмса ұрғашы малдар үйірге жіберіліп, аталық малға қосылады, яғни өсім қабілеті ескеріледі.
Сиырда бойдаққа қысыр қалғандары мен екі жастан асқан піштірілген еркегі, немесе өгіздер, еркек, ұрғашы тайынша-таналар енеді. Сол сияқты бойдақ қойға «іш алмаған» қысыр саулық, тұсақ, тоқты, төлі өліп сүті суалып кеткен саулықтармен бірге азбан, ісек, құнан, дөнен қойлар жатқызылады. Бойдақ малдың бағым-күтімі ерекше: семіртіп, қоңдандыру үшін оты шүйгін, суы мол, ауылдан ұзақ шалғайдағы өріске бағады. Яғни, ауылда ұсталатын малдың аяғы жетпейтін, олардан жайылымы бөлек болады. Ертеде көшпелі мал шаруашылығында бойдақ қой-ешкі табынын бағуға бірнеше үй арнайы шалғайға, жөн жерге көшіп барып қоныстанатындығына байланысты оларды қазақтар «бойдақ мал баққан ауыл» немесе «жондағы ауыл» деп атайды. Бағымының өзгеше - бойдақ мал ерте өргізіп, қараңғылық түскенше жайып, кеш қоралайды. Сауын уақыты деген ұғымның қатыстылығы болмайтындықтан түсте жонда, салқын жерлерде жусап жата береді. Жылқы мен сиырдың бойдағын қос тігіп шыққан сиыршы, жылқышылар баққан.
Дереккөздер
- Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Bojdak mal osim kabileti shektelgen tol osiruge zhәne sauynga sauuga katysy zhok yagni sүt onimderin bermejtin toli zhok saulyk pen kutpan maldan zheke onasha bagylatyn tүliktin toby Bojdak mal ugymy negizinen pishtirilip aktalgan atalyk kabileti zhojylgan maldarga karatyla ajtylady Ogan tort tүlikte at atan ogiz erkek tokty koj serke zhәne t b enedi Tagy bir erekshe eskerer mәsele bojdak malga urgashy maldardy da shartty tүrde engizgen Mysaly ish tol tastagan toli olip sүti tartylyp sualyp ketken sondaj ak kysyr kalgan zhәne bedeu saulyktardy da kosyp bagady Sogan bajlanysty kazak shopandary zheke bagylatyn bojdak saulyk aralas mal tobyn shartty tүrde bojdak mal dep atajdy Bojdak mal toby үjir tabyn nemese kele dep sanalmajdy Sebebi onda kutpan kojylmajdy tүlik kuramy turakty emes Sonymen birge Bojdak maldar tobyna zhynys kabyleti zhetilmegen zhas maldardy da kosyp bagylady Dәlirek ajtkanda kojda kysyr tusak saulyk isek zhylkyda sayak pen kysyrakty pishtirilgen donen bestiler үjirin biryngaj bojdak malga zhiberiledi Bojdak mal tobyndagy erkek bojdaktar semiz mal retinde sogymga nemese sojyska sojylady Al kysyr toli olgen zhynys kabileti zhetilgen tumsa urgashy maldar үjirge zhiberilip atalyk malga kosylady yagni osim kabileti eskeriledi Siyrda bojdakka kysyr kalgandary men eki zhastan askan pishtirilgen erkegi nemese ogizder erkek urgashy tajynsha tanalar enedi Sol siyakty bojdak kojga ish almagan kysyr saulyk tusak tokty toli olip sүti sualyp ketken saulyktarmen birge azban isek kunan donen kojlar zhatkyzylady Bojdak maldyn bagym kүtimi erekshe semirtip kondandyru үshin oty shүjgin suy mol auyldan uzak shalgajdagy oriske bagady Yagni auylda ustalatyn maldyn ayagy zhetpejtin olardan zhajylymy bolek bolady Ertede koshpeli mal sharuashylygynda bojdak koj eshki tabynyn baguga birneshe үj arnajy shalgajga zhon zherge koship baryp konystanatyndygyna bajlanysty olardy kazaktar bojdak mal bakkan auyl nemese zhondagy auyl dep atajdy Bagymynyn ozgeshe bojdak mal erte orgizip karangylyk tүskenshe zhajyp kesh koralajdy Sauyn uakyty degen ugymnyn katystylygy bolmajtyndyktan tүste zhonda salkyn zherlerde zhusap zhata beredi Zhylky men siyrdyn bojdagyn kos tigip shykkan siyrshy zhylkyshylar bakkan DerekkozderҚazaktyn etnografiyalyk kategoriyalar ugymdar men ataularynyn dәstүrli zhүjesi Enciklopediya Almaty DPS 2011 ISBN 978 601 7026 17 2Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet