Бесжылдық

Бесжылдық, Бесжылдық жоспар — Кеңес өкіметінің 1929 жылдан бастап КСРО-ның әлеуметтік-экономикалық дамуын межелеген мерзімді жоспарларының жалпылама атауы.

• Бірінші Бесжылдық жоспары (1928 — 32) БК(б)П 15-съезінің шешімдері негізінде жасалды. Бесжылдық міндетіне сәйкес ауыл шаруашылығын коллективтендіру саясаты жүргізілді. Өндіріс орындарын дамытуға баса көңіл бөлінді. Соның нәтижесінде Қазақстанда 40-қа жуық өнеркәсіп орны салынып, оның ішінде , , Қарағандыда бірнеше іске қосылды. 1706 км темір жол салынды. (Турксиб) және Қарағандыны Сібір жолымен жалғастырған Ақмола темір жолдары пайдалануға берілді. Қазақстанда әуе көлігі пайда болды.
• Екінші Бесжылдық жоспары (1933 — 37) БК(б) П 17-съезінде (1934) бекітілді. Бұл жоспар бойынша, Қазақстанда Шымкент қорғасын зауыты, , Алтай, Ащысай полиметалл комбинaттары салынып, іске қосылды.
• Үшінші Бесжылдық жоспары (1938 — 42) БК(б)П 18-съезінде (1939) бекітілді. Бұл кезеңде Қазақстанда іске қосылды, Жарық — Жезқазған, — Риддер, Қандыағаш — Орск, Ақмола — темір жолдары пайдалануға берілді. Жоғары оқу орындары мен арнаулы оқу орындарының саны көбейді. 1938 ж. КСРО Ғылым Академиясының Қазақ филиалы, 1940 ж. ВАСХНИЛ-дің Қазақ филиалы құрылды.
• Төртінші Бесжылдық жоспар (1946 — 50) Ұлы Отан соғысынан кейінгі бүлінген халық шаруашылығын қалпына келтіру және дамытудың жоспары туралы заңға сәйкес жасалды. Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты салынды. Ашық әдіспен көмір өндіретін Екібастұз кен орны кең көлемде пайдаланыла бастады. Қаратон, Мұнайлы, т.б. мұнай кәсіпшіліктері іске қосылды.
• Бесінші Бесжылдық жоспары (1951 — 55) КОКП 19-съезінде (1951) белгіленді. Тың және тыңайған жерлерді игеру маңызды шараға айналды (қара Тың игеру). Қазақстанның халық шаруашылығы 200-дей жаңа кәсіпорындармен толықты. Састөбе және Қарағанды цемент зауыттары, Өскемен — , Ақмола — Павлодар темір жол учаскелері іске қосылды.
• Алтыншы Бесжылдық жоспары (1956 — 60) КОКП 20-съезінің (1956) шешімдеріне сәйкес жасалды. Тың және тыңайған жерлерді игеру одан әрі жалғастырылды. Бесжылдықтың соңғы 2 жылының тапсырмалары өзгертіліп жетіжылдық жоспарына қосылды.

КСРО.

Жетіжылдық жоспар (1959—65) КОКП 21-съезінде (1959) белгіленді. Жетіжылдық жоспар кезінде Соколов — Сарыбай кен-байыту комбинаты толық қуатында іске қосылды, Өскемен титан-магний комбинаты, Павлодар алюминий зауыты, Кентау экскаватор зауыты, Жамбыл супер фосфат зауыты, Жітіқара асбест комбинаты салынды, Бұқтырма су электр станциясы, Қарағанды ГРЭС-і, Алматы жылу-электр орталығы, Павлодар мен Өскеменде машина жасау зауыттары пайдалануға берілді.

• Сегізінші Бесжылдық жоспары (1966 — 70) КОКП 23-съезінің (1966) шешімдеріне сәйкес жасалынды. Өзен — Жетібай — Шевченко және Теңіз — Жетібай газ құбыры іске қосылып, Павлодар трактор зауыты өз өнімін шығара бастады. Жамбыл және Ақсу (Ермак) ГРЭС-тері, Қапшағай СЭС-і салынды.
• Тоғызыншы Бесжылдық жоспары (1971 — 75) КОКП 24-съезінің (1971) шешімдері негізінде жасалынды. Лисаков кен байыту комбинаты, Қазақ газ өңдеу зауыты, Талдықорған қорғасын аккумулятор зауыты, Ақсу ГРЭС-і пайдалануға берілді.
• Оныншы Бесжылдық жоспары (1976 — 80) КОКП 25-съезінің (1976) шешімдері бойынша жасалынды. “Богатырь” бірегей көмір разрезінің құрылысы жүргізілді, Жәйрем кен-байыту комбинатының 1-кезегі пайдалануға берілді.
• Он бірінші Бесжылдық жоспары (1981 — 85) КОКП 26-съезінің (1981) шешімдері негізінде жасалынды. Бозащы түбегі мен Каспий маңы ойпаты аудандарында мұнай мен газдың жаңа кен орындары игерілді, Шымкентте мұнай айыру зауыты және резина асбест комбинаты іске қосылды.
• Он екінші Бесжылдық жоспары (1986 — 90) КОКП 27-съезі шешімдеріне сәйкес жасалынды. Шулбі СЭС-ін салу аяқталды. Екібастұз-2 ГРЭС-інде жаңа қуаттар қосылды. Бақыршық кен-металлургия, Қайрақты вольфрам, Көктіңкөл молибден, Бозшакөл мыс кен-байыту комбинаттарының құрылысы жүргізілді.

Бесжылдық жоспарлар кезінде экономиканы басқарудың қатаң орталықтандырылуы Қазақстан өнеркәсібі құрылымын негізінен шикізат өндіруге бағыттады. Әлеуметтік-экономикалық мәселелер әміршіл-әкімшіл әдістермен шешілді. Кәсіпорындарға жоспарлы тапсырма еңбек ұжымының келісімінсіз жоғарыдан жіберілді. Мұның өзі кәсіпорынды қандай шығынға да қарамай жоспарды орындауға мәжбүр етті, өндірушілер мен тұтынушыларды өндіріске ықпал ету мүмкіндігінен айырды. Мұның өзі тұтас өндіріс салаларының әлемдегі технологиялық прогрестен шет қалып, сапасыз және ескі өнімдер шығарумен айналысуына әкеліп соқты. Республика басшылығы КОКП-ның кезекті съездерінде жоспарланған өнеркәсіп орнының, шахтаның, мұнай кәсіпшілігінің, комбинаттардың, зауыттардың қаншасының қатарға қосылғаны туралы есеп беріп отырды. Республика жағдайы халықтың тұрмыс дәрежесімен, рухани мәдениетінің дамуымен емес, әр Бесжылдықта жұмсалған күрделі қаржының сомасымен, шығарылған руданың, көмірдің мұнайдың, т.б. мөлшерімен бейнеленді. Қазақстан тәуелсіздік алып, экономиканың нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты Бесжылдық жоспарлар жасау тәжірибесінің жаңа жағдайға бейімделген нұсқалары зерттеліп, елдің әлеуметтік және экономикалық дамуының ұзақ мерзімдік стратегиялық ғылыми негіздемесін жасауға назар аударылды.

Дереккөздер

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том