Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ат әбзелдері - жылқыны мініс пен шаруашылыққа пайдалануда қолданылатын құрал-жабдық түрлері.
Қазақтың ат әбзелдеріне ер, тоқым, өмілдірік, құйысқан, үзеңгі, айыл, пыстан, жүген, ноқта, көпшік, шылбыр, қамшы және т.б. жатады. Сондай-ақ, аттың айылы ердің қаңқасына тағылатын, көбіне қайыстан жасалған ат арқасына ерді берік бекітетін жабдықтар айыл-тұрман тобын құрайды. Айыл-тұрман жасалу ерекшелігіне қарай қайыстан жасалған өрмелі, берік матадан жасалған ызбалы сияқты түрлерге бөлінеді. Ат әбзелдерінің түрлерінің сан алуандығы ертедегі қазақтардың әлеуметтік, экономикалық, қоғамдық жағдайымен тікелей байланысты болды. Ауқатты байлар, ел басқарған хандар, сұлтандар мен билер ат әбзелдерінің түрлі асыл тастар мен бағалы металдармен әшекейлеп жасаған қымбат түрлерін қолданды. Ат әбзелдерінің қатарына сан алуан қамшы түрлері де жатқызылады. Жүйрік ат, алтын жалатылған ер-тұрман, сұлу жар – ер-азаматтың ажары. Әсіресе мінген аты мен ер-тұрманына ер адам үлкен мән берген, ауыл-аймақ оны соған қарап бағалаған. Әбзел жасайтын, ер қосатын шеберлер мен өрімшілерді халықта құрметтеп, олардың еңбегіне көп мал төлеген, мысалы, күмістелген бір ер-тоқымға бір ат төлеген.
Ер-тұрман – салт мінетін ат тұрманының жалпы атауы. Оған ер, тоқым, жүген, ноқта, айыл, өмілдірік, құйысқан, қамшы, тұсамыс, шідер жатады.
Ер – әбзелдің негізгі ағаш тұғыры (бөлігі). Ол екі қастан (алдыңғы және артқы), екі қапталдан, белағаштан тұрады. Қазақы ер, құранды ер, шошақ бас ер, үйрек бас (құсбас) ер, қазық бас ер, қозықұйрық ер сияқты түрлері болады. Рулық белгісіне қарай алтай ер, найман ер, үйсін ер, керей ер, адай ер, қызай ер деп те бөлінеді. Сапасына қарай алтын ер, күміс ер, сондай-ақ еркек және әйел ері де болады. Ағаштан жасалып, тұтас ойылған ерді ойма ер деп атайды.
Өмілдірік – ер кейін кетпес үшін аттың омырауына шеттік арқылы тағылатын, әсемделген, шекетулеген өте сәнді әбзел.
Құйысқан – ер ат мойнына кетпес үшін ат құйрығы астынан екі жамбас үстімен ер шеттігіне жалғасатын күмістелген әбзел.
Айыл (төс айыл, шап айыл) – ер-тоқымды ат арқасына бекітетін қайыс әбзел, тартпа деп те аталады.
Құр айыл – тай, құнан бауырын қиып кетпес үшін ою-өрнекті, түрлі түсті құрдан жасалған айыл.
Қанжыға – бөктерген затты байлау үшін қапталдағы қанжығалыққа бекітілген ұзын таспалар.
Шеттік – өмілдірік пен құйысқанды бекіту үшін қапталдың алдыңғы және арт жағында болатын тесік.
Тоқым – ер астынан келетін, былғарымен қапталып, киізден жасалған әбзел.
Тебінгі – атқа үзеңгі тимес үшін және киім ат терімен бүлінбес үшін тоқымға жалғасатын әбзел.
Терлік – ат арқасына жұмсақ болу үшін тоқым астына салынатын жұқа киіз.
Үзеңгі – жезден, темірден жасалған атқа міну үшін қолданылатын тұрман.
Таралғы – үзеңгіні ерге қосатын қайыс.
Үзеңгілік – қапталдың таралғы өтетін тесігі.
Төс бау – бір ұшы өмілдірікке, бір ұшы төс айылға жалғасатын қайыс бау.
Салпыншақ – құйысқанға, шілияға, ершікке сәндік үшін тағылатын шашақ (шоқ).
Жүген – ат басына кигізілетін негізгі әбзелдің бірі. Ол екі жақтаудан, желкеліктен, кекілдіктен, кеңсіріктен, сулықтан, ауыздықтан, сағалдырықтан, шығыршықтан және тізгіннен тұрады.
Ноқта – жүген астынан түсетін әбзел.
Шылбыр – жылқы ноқтасына тағылатын берік еспе бау.
Шыбыртқы (бишік) – көлікті ат, шана үстінен айдайтын ұзын қамшы.
Шілия – атты жеккенде қамыт ілгері кетпес үшін, арба немесе шана ат аяғын соқпас үшін қайыстан жасалатын (өрілетін) шекетулеген, шашақталған әбзел.
Қамыт – ат әбзелі. Құрамы: қамыт, шұжық, көпшік, құлақбау және тамақбау.
Доға – атты арбаға (шанаға) жеккенде қамыт пен жетекті қосып тұратын, негізгі күш түсетін доға ағаш.
Ершік – жегін ат үстіндегі жетекті қайыс арқылы көтеру үшін пайдаланатын әбзел.
Қоңырау – доғаға сәндік және дыбыс беру үшін тағылатын кәдімгі жез қоңырау.
Сылдырмақ – ершікке, шілияға сәндік үшін тағылған кішкене қоңыраушалар.
Божы – көлікті басқарып (бұрып) отыратын қайыстан өрген әбзел.
Желқом – жауыр аттың жарасына тимеу үшін ер астына салынатын киіз, немесе жауыр атқа салатын ерге ұқсас жеңіл әбзел түрі.
Атжабу – жылқы тоңбас үшін жабатын өрнектелген киіз, мата жабынды.
Тұсамыс – аттың алдыңғы аяғынан тұсалатын әбзел.
Өре – жылқының бір алдыңғы, бір артқы аяғына салынатын әбзел.
Шідер – алдыңғы екі аяғын және артқы бір аяғына салынатын әбзел.
Ашамай – тайға мінетін бала ері.
Шөлке – түйенің қамыты.
Жазы – жүк артатын, түйе үстіне қойылатын тұрман.
Мұрындық – жетектеу (байлау) үшін түйе мұрнына көлденең өткізілетін кішкене ағаш. Ол мұрындық, екі тығырық, желбұйдадан тұрады.
Желбұйда – мұрындыққа байланған қысқа жіп.
Бұйда – жетектеу үшін желбұйдаға жалғанған бау.
Тығырық – мұрындық шығып кетпес үшін оның екі жағынан кигізілген былғары шығыршық.
Мойынтұрық – өгіздің жегін құралы (қамыт).
Шүй – мойынтұрықты бекітетін ағаш (темір).
Пар қамыт – пар өгіз жегетін мойынтұрық.
Ыңыршақ – жегін өгіз үстіне салынатын әбзел (ершік).
Құр – жіп орнына қолданатын, термелеп жүннен жасалатын бау.
Дереккөздер
- Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
At әbzelderi zhylkyny minis pen sharuashylykka pajdalanuda koldanylatyn kural zhabdyk tүrleri Қazaktyn at әbzelderine er tokym omildirik kujyskan үzengi ajyl pystan zhүgen nokta kopshik shylbyr kamshy zhәne t b zhatady Sondaj ak attyn ajyly erdin kankasyna tagylatyn kobine kajystan zhasalgan at arkasyna erdi berik bekitetin zhabdyktar ajyl turman tobyn kurajdy Ajyl turman zhasalu ereksheligine karaj kajystan zhasalgan ormeli berik matadan zhasalgan yzbaly siyakty tүrlerge bolinedi At әbzelderinin tүrlerinin san aluandygy ertedegi kazaktardyn әleumettik ekonomikalyk kogamdyk zhagdajymen tikelej bajlanysty boldy Aukatty bajlar el baskargan handar sultandar men biler at әbzelderinin tүrli asyl tastar men bagaly metaldarmen әshekejlep zhasagan kymbat tүrlerin koldandy At әbzelderinin kataryna san aluan kamshy tүrleri de zhatkyzylady Zhүjrik at altyn zhalatylgan er turman sulu zhar er azamattyn azhary Әsirese mingen aty men er turmanyna er adam үlken mәn bergen auyl ajmak ony sogan karap bagalagan Әbzel zhasajtyn er kosatyn sheberler men orimshilerdi halykta kurmettep olardyn enbegine kop mal tolegen mysaly kүmistelgen bir er tokymga bir at tolegen Er turman salt minetin at turmanynyn zhalpy atauy Ogan er tokym zhүgen nokta ajyl omildirik kujyskan kamshy tusamys shider zhatady Er әbzeldin negizgi agash tugyry boligi Ol eki kastan aldyngy zhәne artky eki kaptaldan belagashtan turady Қazaky er kurandy er shoshak bas er үjrek bas kusbas er kazyk bas er kozykujryk er siyakty tүrleri bolady Rulyk belgisine karaj altaj er najman er үjsin er kerej er adaj er kyzaj er dep te bolinedi Sapasyna karaj altyn er kүmis er sondaj ak erkek zhәne әjel eri de bolady Agashtan zhasalyp tutas ojylgan erdi ojma er dep atajdy Өmildirik er kejin ketpes үshin attyn omyrauyna shettik arkyly tagylatyn әsemdelgen sheketulegen ote sәndi әbzel Қujyskan er at mojnyna ketpes үshin at kujrygy astynan eki zhambas үstimen er shettigine zhalgasatyn kүmistelgen әbzel Ajyl tos ajyl shap ajyl er tokymdy at arkasyna bekitetin kajys әbzel tartpa dep te atalady Қur ajyl taj kunan bauyryn kiyp ketpes үshin oyu ornekti tүrli tүsti kurdan zhasalgan ajyl Қanzhyga boktergen zatty bajlau үshin kaptaldagy kanzhygalykka bekitilgen uzyn taspalar Shettik omildirik pen kujyskandy bekitu үshin kaptaldyn aldyngy zhәne art zhagynda bolatyn tesik Tokym er astynan keletin bylgarymen kaptalyp kiizden zhasalgan әbzel Tebingi atka үzengi times үshin zhәne kiim at terimen bүlinbes үshin tokymga zhalgasatyn әbzel Terlik at arkasyna zhumsak bolu үshin tokym astyna salynatyn zhuka kiiz Үzengi zhezden temirden zhasalgan atka minu үshin koldanylatyn turman Taralgy үzengini erge kosatyn kajys Үzengilik kaptaldyn taralgy otetin tesigi Tos bau bir ushy omildirikke bir ushy tos ajylga zhalgasatyn kajys bau Salpynshak kujyskanga shiliyaga ershikke sәndik үshin tagylatyn shashak shok Zhүgen at basyna kigiziletin negizgi әbzeldin biri Ol eki zhaktaudan zhelkelikten kekildikten kensirikten sulyktan auyzdyktan sagaldyryktan shygyrshyktan zhәne tizginnen turady Nokta zhүgen astynan tүsetin әbzel Shylbyr zhylky noktasyna tagylatyn berik espe bau Shybyrtky bishik kolikti at shana үstinen ajdajtyn uzyn kamshy Shiliya atty zhekkende kamyt ilgeri ketpes үshin arba nemese shana at ayagyn sokpas үshin kajystan zhasalatyn oriletin sheketulegen shashaktalgan әbzel Қamyt at әbzeli Қuramy kamyt shuzhyk kopshik kulakbau zhәne tamakbau Doga atty arbaga shanaga zhekkende kamyt pen zhetekti kosyp turatyn negizgi kүsh tүsetin doga agash Ershik zhegin at үstindegi zhetekti kajys arkyly koteru үshin pajdalanatyn әbzel Қonyrau dogaga sәndik zhәne dybys beru үshin tagylatyn kәdimgi zhez konyrau Syldyrmak ershikke shiliyaga sәndik үshin tagylgan kishkene konyraushalar Bozhy kolikti baskaryp buryp otyratyn kajystan orgen әbzel Zhelkom zhauyr attyn zharasyna timeu үshin er astyna salynatyn kiiz nemese zhauyr atka salatyn erge uksas zhenil әbzel tүri Atzhabu zhylky tonbas үshin zhabatyn ornektelgen kiiz mata zhabyndy Tusamys attyn aldyngy ayagynan tusalatyn әbzel Өre zhylkynyn bir aldyngy bir artky ayagyna salynatyn әbzel Shider aldyngy eki ayagyn zhәne artky bir ayagyna salynatyn әbzel sayatshy Ashamaj tajga minetin bala eri Sholke tүjenin kamyty Zhazy zhүk artatyn tүje үstine kojylatyn turman Muryndyk zhetekteu bajlau үshin tүje murnyna koldenen otkiziletin kishkene agash Ol muryndyk eki tygyryk zhelbujdadan turady Zhelbujda muryndykka bajlangan kyska zhip Bujda zhetekteu үshin zhelbujdaga zhalgangan bau Tygyryk muryndyk shygyp ketpes үshin onyn eki zhagynan kigizilgen bylgary shygyrshyk Mojynturyk ogizdin zhegin kuraly kamyt Shүj mojynturykty bekitetin agash temir Par kamyt par ogiz zhegetin mojynturyk Ynyrshak zhegin ogiz үstine salynatyn әbzel ershik Қur zhip ornyna koldanatyn termelep zhүnnen zhasalatyn bau DerekkozderҚazaktyn etnografiyalyk kategoriyalar ugymdar men ataularynyn dәstүrli zhүjesi Enciklopediya Almaty DPS 2011 ISBN 978 601 7026 17 2 Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz