Ат жарыс - көшпелі ортадағы үлкен жиын, ас, тойларда өткізілетін ат ойынының негізгі түрі, қауымның мәртебесі мен салтанаты сынға түсетін жарыс. Қазақы ортада аламан бәйгемен бірге тай, құнан, жорға жарысы өткізу үрдіске айналған. Ертеректе аламан бәйге күндік жерден салынатын болған. Ол үшін аттар таң сәреден айдалып, ат шабар бала сусын, айран-шалабын ала жүретін болған.
Қалыптасқан дағды бойынша, әрбір үлкен жарыс, той, астарда оны ұйымдастыратын арнайы топ алдын ала сайланады және оған әр рудан, атадан өкілдер енгізілген. Бәйге кезінде қарақұрық болмауы үшін білікті бірнеше адам жарыстың әділ өтуін қадағалайды. Сайыстың билігі сыйлы деген екі ақсақалға жүктеледі және оның бірі көмбеге, екіншісі мәреде міндетті жауапкершілігін атқарады. Тағайындалған адамдардың басшысы - кіреші бас төрешінің рөлін атқарған. Бәйге атын мінетін баланы атшабар бала немесе шабандоз, сәйгүліктерді айдап, реттілікті сақтатып, мәреден жердей біркелкі жіберушіні aт айдауыш, ұстаушыларды даяғашы дейді. Жарыстың басталатын межесін aт жіберетін жер немесе мәре, ал жарыс аяқталатын, яғни ат ұсталатын межені көмбе деп атайды. Көмбеге ат тосуға ыңғайлы, айнала толық көрінетін биіктеу төбе, қырат, төскей жер таңдалады. Ат жарыс басталар алдында қолдарына, басына қызыл орамал байланған, бақан ұстаған, ат айдаушылар айқайлап, жар салады және мұны ат шығару деп атайды. Бәйгеге қосылатын аттар келіп тізіліп өткеннен кейін, бәйгеге жауап беруші төреші ақсақал қанша ат жиналғанын, бәйгеге тігілген сыйлық мөлшерін, бәйге қашықтығын т.б. хабарлайды. Сол жер көмбе, сөре деп белгіленіп оған қарақшы тәрізді етіп қарауыл тігіледі. Ат жиналып, есепке алынған кейін ат айдаушы барлық сәйгүлік аттарды жиналғандардың алдынан бастап ертіп өтеді. Бәйгенің басталар орнына аттарды шашау шығармай жайлап айдап апарады. Бұл үрдісті ат айдау деп атайды. Аламан бәйгелерде шабандоздар мәреге бәйгеден бір күн бұрын кешкі салқынмен жіберіледі. Олар жол-жөнекей аяқ суытып түстеніп, асықпай жетеді. Аттарды мәреге жеткен сон ат айдаушы шабандоздарды бір сызықтың бойына қатарластырады. Берілген белгіден кейін олар көмбеге қарай лап қойып, шаба жөнеледі. XIX ғасырда орыс зерттеушілерінің жазуына ден қойсақ, аттар көмбеге шауып келгенше, күрес және т.б. ойын-сауық өткізіледі. Әлбетте, алыстан шаң көтерілген соң ат көмбеге жақындайтын шақта қауымның үлкендері арбада, қалғандары атты-жаяулы көмбеге жақын жиналып тамашалайды. Шауып келе жатқан аттың атшабар шабандозын руластары мен бапкерлері қиқулап дем беріп, ұран тастап айқайлап, егер алдын ала келісілген ережеде рұқсат етілсе атының жеңіске жетуіне жәрдемдеседі, яғни басып жетектеп, атпен тартып, мәреге сүйрейді. Н.И.Гродековтың жазуына қарағанда, көмбеге жеткен бала басындағы бөрігін, орамалын көмбеде тұрган төрешіге лақтырады. Ат үстіндегі бала қарауылдан еткенде әрқашан рудың ұранын шақырып атойлап өткен.
Дереккөздер
- Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
At zharys koshpeli ortadagy үlken zhiyn as tojlarda otkiziletin at ojynynyn negizgi tүri kauymnyn mәrtebesi men saltanaty synga tүsetin zharys Қazaky ortada alaman bәjgemen birge taj kunan zhorga zharysy otkizu үrdiske ajnalgan Erterekte alaman bәjge kүndik zherden salynatyn bolgan Ol үshin attar tan sәreden ajdalyp at shabar bala susyn ajran shalabyn ala zhүretin bolgan Қalyptaskan dagdy bojynsha әrbir үlken zharys toj astarda ony ujymdastyratyn arnajy top aldyn ala sajlanady zhәne ogan әr rudan atadan okilder engizilgen Bәjge kezinde karakuryk bolmauy үshin bilikti birneshe adam zharystyn әdil otuin kadagalajdy Sajystyn biligi syjly degen eki aksakalga zhүkteledi zhәne onyn biri kombege ekinshisi mәrede mindetti zhauapkershiligin atkarady Tagajyndalgan adamdardyn basshysy kireshi bas toreshinin rolin atkargan Bәjge atyn minetin balany atshabar bala nemese shabandoz sәjgүlikterdi ajdap rettilikti saktatyp mәreden zherdej birkelki zhiberushini at ajdauysh ustaushylardy dayagashy dejdi Zharystyn bastalatyn mezhesin at zhiberetin zher nemese mәre al zharys ayaktalatyn yagni at ustalatyn mezheni kombe dep atajdy Kombege at tosuga yngajly ajnala tolyk korinetin biikteu tobe kyrat toskej zher tandalady At zharys bastalar aldynda koldaryna basyna kyzyl oramal bajlangan bakan ustagan at ajdaushylar ajkajlap zhar salady zhәne muny at shygaru dep atajdy Bәjgege kosylatyn attar kelip tizilip otkennen kejin bәjgege zhauap berushi toreshi aksakal kansha at zhinalganyn bәjgege tigilgen syjlyk molsherin bәjge kashyktygyn t b habarlajdy Sol zher kombe sore dep belgilenip ogan karakshy tәrizdi etip karauyl tigiledi At zhinalyp esepke alyngan kejin at ajdaushy barlyk sәjgүlik attardy zhinalgandardyn aldynan bastap ertip otedi Bәjgenin bastalar ornyna attardy shashau shygarmaj zhajlap ajdap aparady Bul үrdisti at ajdau dep atajdy Alaman bәjgelerde shabandozdar mәrege bәjgeden bir kүn buryn keshki salkynmen zhiberiledi Olar zhol zhonekej ayak suytyp tүstenip asykpaj zhetedi Attardy mәrege zhetken son at ajdaushy shabandozdardy bir syzyktyn bojyna katarlastyrady Berilgen belgiden kejin olar kombege karaj lap kojyp shaba zhoneledi XIX gasyrda orys zertteushilerinin zhazuyna den kojsak attar kombege shauyp kelgenshe kүres zhәne t b ojyn sauyk otkiziledi Әlbette alystan shan koterilgen son at kombege zhakyndajtyn shakta kauymnyn үlkenderi arbada kalgandary atty zhayauly kombege zhakyn zhinalyp tamashalajdy Shauyp kele zhatkan attyn atshabar shabandozyn rulastary men bapkerleri kikulap dem berip uran tastap ajkajlap eger aldyn ala kelisilgen erezhede ruksat etilse atynyn zheniske zhetuine zhәrdemdesedi yagni basyp zhetektep atpen tartyp mәrege sүjrejdi N I Grodekovtyn zhazuyna karaganda kombege zhetken bala basyndagy borigin oramalyn kombede turgan toreshige laktyrady At үstindegi bala karauyldan etkende әrkashan rudyn uranyn shakyryp atojlap otken DerekkozderҚazaktyn etnografiyalyk kategoriyalar ugymdar men ataularynyn dәstүrli zhүjesi Enciklopediya Almaty DPS 2011 ISBN 978 601 7026 17 2Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet