Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| Бірінші амин | Екінші амин | Үшінші амин |
|---|---|---|
 |  |  |
Аминдер — молекуласындағы бір немесе бірнеше сутек атомы тобына (-NH2) алмасқан көмірсутектердің туындылары. Амин тобымен байланысқан радикалдың табиғатына байланысты аминдер алифатты және болып бөлінеді.Аминдерді аммиактағы сутек атомдарының орнын радикал басқан аммиактың туындылары деп те қарастыруға болады.
Молекуласындағы амин тобының санына байланысты аминдер: моноаминдер, диаминдер және полиаминдер болып бөлінеді.
Толығырақ
Аминдер радикалдық санына байланысты бірінші, екінші және үшінші Аминдер деп бөлінеді. Аминдердің алкиламиндер және ароматтық Аминдер (ариламиндер) деген түрлері бар. Алкиламиндер – күшті, ариламиндер – әлсіз негіздер. Алкиламиндер минералды қышқылдармен әрекеттескенде көп жағдайда суда жақсы еритін тұздар түзеді. Тас көмір қышқылдарымен, олардың ангидридтерімен, күрделі эфирлермен қыздырғанда бірінші және екінші Аминдердегі сутек атомы алмасқан амидтер түзіп ацилденеді. Аминдерді анықтау үшін олардың амидтерге ацилдену реакциясын пайдаланады. Аминдердің көпшілігі табиғатта кездеседі. Физиол. белсенділігі олардың сутекті, ковалентті, иондық байланыстар түзуіне негізделген. Аминдер өсімдіктер дүниесінде әр түрлі процестерде (метаболизм, т.б.) маңызды рөл атқарады. Сондай-ақ синтетик. жолмен алынған Аминдердің емдік қасиеттері бар. Осыған байланысты Аминдер бактериялық құрт ауруларын емдеуде кеңінен қолданылады.Аминдер радикалдық санына байланысты біріншілік RNH2, екіншілік R2NH және үшіншілік R3N болып бөлінеді.
Атаулары мен изомерлері
Халықаралық (ИЮПАК) атау жүйесі бойынша көмірсутектерді нөмірлеп, көмірсутектердің атына , немесе деген сөз қосып атайды. Аминдерге көміртек қаңқасының және функционалдық топтың орнына байланысты тән.
Алу жолдары
1. Аминдерді нитроқосылыстарды катализатор (Pt, Pd, Ni) қатысында тотықсыздандырып алады:
- R – NO2 + 3H2 → R – NH2 + 2H2O
Өндірісте анилинді алу нитробензолды катализатор (Pd, Pt, Ni) қатысында тотықсыздандыруға негізделген:
C6H5NO2 + 3H2 → C6H5NH2 + 2Н2O
Н.Н. Зинин (1842 жылы) нитробензолды күкіртсутекпен тотықсыздандырып, анилин алған:
Нитробензолды шойын жоңқасы мен тұз қышқылы қатысында тотықсыздандырып та алады. Атом күйінде сутек бөлініп, ол нитробензолды тотықсыздандырады:
- Fе + 2HCl → FеСl2 + 2Н
- C6H5 - NO2+ 6Н → C6H5 - NH2 + 2Н2O
Физикалық қасиеттері және құрылысы
Қарапайым алифатты аминдер (метиламин, этиламин, диметиламин) газ тәрізді заттар, суда жақсы ериді. Иістері аммиактың иісіне ұқсас. Ортаңғы аминдер сұйық заттар, иістері балықтың иісін еске түсіреді. Құрамында көміртек атомы көп аминдер — иіссіз, қатты заттар. Көміртек тізбегіндегі көміртектің саны өскен сайын суда ерігіштігі төмендейді. Аминдер органикалық, еріткіштерде (бензол, т.б.) жақсы ериді. Анилин түссіз май тәрізді, улы зат. Суда нашар ериді, ал органикалық еріткіштерде жақсы ериді. Ауада тотығып, қоңыраяды.
Аминдер қасиеттерінің аммиакқа үқсас болуы, олардың электрондық құрылысымен түсіндіріледі.
Аммиак молекуласында азот атомының үш электроны ковалентті байланыс түзуге жұмсалады да, жұп электроны бос болады. Аминдер молекуласының құрылысы да аммиакқа ұқсас, азоттың үш электроны коваленттік байланыста болады, ал бір электрон жұбы бос болады:
Аминдердің химиялық қасиеттері
Аминдер аммиакқа ұқсас негіздік қасиет көрсетеді. Аминдердің негіздік қасиеті — аммиактан жоғары. Себебі аммиакта үш сутек атомының электрон бұлттары азотқа қарай ығысады, ал алкиламиндерде, мысалы, метиламинде екі сутек атомы тікелей жоне үш сутек көміртектің атомы арқылы барлығы бес сутектің электрондары азотқа қарай ығысады. Осының әсерінен метиламинде азот атомындағы теріс зарядтың мөлшері аммиактағы азот атомына қарағанда жоғары болады: 
Теріс заряды көп болғандықтан, амин молекуласындағы азот атомы протон қосып алуға бейім болады да, негіздік қасиет көрсетеді.
Аминдердің протон қосып алуы
Аминдер сулы ерітінділерінде аммиак сияқты оң зарядталған сутек ионын (протонды) қосып алып, аммонийлі қосылысқа айналады. Ерітіндіде гидроксил иондары босап, сілтілік орта береді, лакмусты көк түске, фенолфталеинді таңқурай түске бояйды.
Анилин (фениламин)
Анилиннің формуласын әр түрлі жазуға болады:
Анилин қаныққан көмірсутектердің аминдері сияқты қышқылдармен әрекеттесіп тұз түзгенімен, сулы ерітіндісінде лакмустың түсін өзгертпейді. Яғни, қаныққан көмірсутектердің аминдерінен анилиннің негіздік қасиеті әлсіз болғаны.
Бұл құбылысты анилин молекуласындағы атом топтарының өзара әсері арқылы түсіндіруге болады. Фенол молекуласындағы сияқты бензол сақинасы аминтобындағы азоттың бос электрон жұбын өзіне тартады. Азот атомының электрон тығыздығы азайғандықтан, оның протонды өзіне тартуы кеміп, негіздік қасиеті төмендейді. Анилин химиялық реакцияларға амин тобы жәнө бензол ядросы бойынша түседі.
Аминдердің жеке өкілдері және олардың қолданылуы
CH3NH2— өткір иісті, түссіз газ. Иісі аммиактың иісіне ұқсас. Суда жақсы ериді, қанық ерітіндіде 35—40% метиламин болады.
Өндірісте метиламинді көгерткіш қышқылды катализатор қатысында тотықсыздандырып алады:
- Н-C≡N + 2Н2 → CH3-NH2
Органикалық синтезде метиламинді дәрі-дәрмектер алу үшін қолданады. Сонымен қатар метиламиннен бояғыш заттар және беттік белсенді қосылыстар алынады.
Н2N(CH2)6NH2 — түссіз кристалды зат, суда ериді.
Гексаметилендиамин полиамидтер және синтездік талшық — нейлон алу үшін қолданылады.
Анилин C6H5NH2— өзіне тән иісі бар, түссіз майлы сұйықтық. Суда нашар ериді, спирт, эфир, бензол сиякты органикалық еріткіштерде жақсы ериді. Анилинге тотықтырғыштармен әсер еткенде, түстері әр түрлі аралық бірнеше өнім (мысалы, қара анилин) түзіледі. Анилин дәрі-дәрмектер (мысалы, сульфаниламидті препараттар), қопарылғыш заттар, анилинді бояулар, алуда алғашқы өнім болып табылады.
Аминдерді аммиак молекуласындағы бір немесе бірнеше сутек атомдарының орнын радикал басқан аммиактың туындылары деп қарастыруға болады. Аминдер негіздік қасиет көрсетеді. Радикалдың құрылысына байланысты алифатты және ароматты болып бөлінеді. Негіздік қасиеттері осы радикалдың құрылысына байланысты болады.
Дереккөздер
- Химия: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / Ә. Темірболатова, Н. Нұрахметов, Р. Жұмаділова, С. Әлімжанова. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. – 352 бет. ISBN 9965-36-092-8
- О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Birinshi amin Ekinshi amin Үshinshi amin Aminder molekulasyndagy bir nemese birneshe sutek atomy tobyna NH2 almaskan komirsutekterdin tuyndylary Amin tobymen bajlanyskan radikaldyn tabigatyna bajlanysty aminder alifatty zhәne bolyp bolinedi Aminderdi ammiaktagy sutek atomdarynyn ornyn radikal baskan ammiaktyn tuyndylary dep te karastyruga bolady Molekulasyndagy amin tobynyn sanyna bajlanysty aminder monoaminder diaminder zhәne poliaminder bolyp bolinedi TolygyrakAminder radikaldyk sanyna bajlanysty birinshi ekinshi zhәne үshinshi Aminder dep bolinedi Aminderdin alkilaminder zhәne aromattyk Aminder arilaminder degen tүrleri bar Alkilaminder kүshti arilaminder әlsiz negizder Alkilaminder mineraldy kyshkyldarmen әreketteskende kop zhagdajda suda zhaksy eritin tuzdar tүzedi Tas komir kyshkyldarymen olardyn angidridterimen kүrdeli efirlermen kyzdyrganda birinshi zhәne ekinshi Aminderdegi sutek atomy almaskan amidter tүzip acildenedi Aminderdi anyktau үshin olardyn amidterge acildenu reakciyasyn pajdalanady Aminderdin kopshiligi tabigatta kezdesedi Fiziol belsendiligi olardyn sutekti kovalentti iondyk bajlanystar tүzuine negizdelgen Aminder osimdikter dүniesinde әr tүrli procesterde metabolizm t b manyzdy rol atkarady Sondaj ak sintetik zholmen alyngan Aminderdin emdik kasietteri bar Osygan bajlanysty Aminder bakteriyalyk kurt aurularyn emdeude keninen koldanylady Aminder radikaldyk sanyna bajlanysty birinshilik RNH2 ekinshilik R2NH zhәne үshinshilik R3N bolyp bolinedi Ataulary men izomerleriHalykaralyk IYuPAK atau zhүjesi bojynsha komirsutekterdi nomirlep komirsutekterdin atyna nemese degen soz kosyp atajdy Aminderge komirtek kankasynyn zhәne funkcionaldyk toptyn ornyna bajlanysty tәn Alu zholdary1 Aminderdi nitrokosylystardy katalizator Pt Pd Ni katysynda totyksyzdandyryp alady R NO2 3H2 R NH2 2H2O Өndiriste anilindi alu nitrobenzoldy katalizator Pd Pt Ni katysynda totyksyzdandyruga negizdelgen C6H5NO2 3H2 C6H5NH2 2N2O N N Zinin 1842 zhyly nitrobenzoldy kүkirtsutekpen totyksyzdandyryp anilin algan Nitrobenzoldy shojyn zhonkasy men tuz kyshkyly katysynda totyksyzdandyryp ta alady Atom kүjinde sutek bolinip ol nitrobenzoldy totyksyzdandyrady Fe 2HCl FeSl2 2NC6H5 NO2 6N C6H5 NH2 2N2OFizikalyk kasietteri zhәne kurylysyҚarapajym alifatty aminder metilamin etilamin dimetilamin gaz tәrizdi zattar suda zhaksy eridi Iisteri ammiaktyn iisine uksas Ortangy aminder sujyk zattar iisteri balyktyn iisin eske tүsiredi Қuramynda komirtek atomy kop aminder iissiz katty zattar Komirtek tizbegindegi komirtektin sany osken sajyn suda erigishtigi tomendejdi Aminder organikalyk eritkishterde benzol t b zhaksy eridi Anilin tүssiz maj tәrizdi uly zat Suda nashar eridi al organikalyk eritkishterde zhaksy eridi Auada totygyp konyrayady Aminder kasietterinin ammiakka үksas boluy olardyn elektrondyk kurylysymen tүsindiriledi Ammiak molekulasynda azot atomynyn үsh elektrony kovalentti bajlanys tүzuge zhumsalady da zhup elektrony bos bolady Aminder molekulasynyn kurylysy da ammiakka uksas azottyn үsh elektrony kovalenttik bajlanysta bolady al bir elektron zhuby bos bolady Aminderdin himiyalyk kasietteriAminder ammiakka uksas negizdik kasiet korsetedi Aminderdin negizdik kasieti ammiaktan zhogary Sebebi ammiakta үsh sutek atomynyn elektron bulttary azotka karaj ygysady al alkilaminderde mysaly metilaminde eki sutek atomy tikelej zhone үsh sutek komirtektin atomy arkyly barlygy bes sutektin elektrondary azotka karaj ygysady Osynyn әserinen metilaminde azot atomyndagy teris zaryadtyn molsheri ammiaktagy azot atomyna karaganda zhogary bolady Teris zaryady kop bolgandyktan amin molekulasyndagy azot atomy proton kosyp aluga bejim bolady da negizdik kasiet korsetedi Aminderdin proton kosyp aluyAminder suly eritindilerinde ammiak siyakty on zaryadtalgan sutek ionyn protondy kosyp alyp ammonijli kosylyska ajnalady Eritindide gidroksil iondary bosap siltilik orta beredi lakmusty kok tүske fenolftaleindi tankuraj tүske boyajdy Anilin fenilamin Anilinnin formulasyn әr tүrli zhazuga bolady Anilin kanykkan komirsutekterdin aminderi siyakty kyshkyldarmen әrekettesip tuz tүzgenimen suly eritindisinde lakmustyn tүsin ozgertpejdi Yagni kanykkan komirsutekterdin aminderinen anilinnin negizdik kasieti әlsiz bolgany Bul kubylysty anilin molekulasyndagy atom toptarynyn ozara әseri arkyly tүsindiruge bolady Fenol molekulasyndagy siyakty benzol sakinasy amintobyndagy azottyn bos elektron zhubyn ozine tartady Azot atomynyn elektron tygyzdygy azajgandyktan onyn protondy ozine tartuy kemip negizdik kasieti tomendejdi Anilin himiyalyk reakciyalarga amin toby zhәno benzol yadrosy bojynsha tүsedi Aminderdin zheke okilderi zhәne olardyn koldanyluyCH3NH2 otkir iisti tүssiz gaz Iisi ammiaktyn iisine uksas Suda zhaksy eridi kanyk eritindide 35 40 metilamin bolady Өndiriste metilamindi kogertkish kyshkyldy katalizator katysynda totyksyzdandyryp alady N C N 2N2 CH3 NH2 Organikalyk sintezde metilamindi dәri dәrmekter alu үshin koldanady Sonymen katar metilaminnen boyagysh zattar zhәne bettik belsendi kosylystar alynady N2N CH2 6NH2 tүssiz kristaldy zat suda eridi Geksametilendiamin poliamidter zhәne sintezdik talshyk nejlon alu үshin koldanylady Anilin C6H5NH2 ozine tәn iisi bar tүssiz majly sujyktyk Suda nashar eridi spirt efir benzol siyakty organikalyk eritkishterde zhaksy eridi Anilinge totyktyrgyshtarmen әser etkende tүsteri әr tүrli aralyk birneshe onim mysaly kara anilin tүziledi Anilin dәri dәrmekter mysaly sulfanilamidti preparattar koparylgysh zattar anilindi boyaular aluda algashky onim bolyp tabylady Aminderdi ammiak molekulasyndagy bir nemese birneshe sutek atomdarynyn ornyn radikal baskan ammiaktyn tuyndylary dep karastyruga bolady Aminder negizdik kasiet korsetedi Radikaldyn kurylysyna bajlanysty alifatty zhәnearomattybolyp bolinedi Negizdik kasietteri osy radikaldyn kurylysyna bajlanysty bolady DerekkozderHimiya Zhalpy bilim beretin mekteptin zharatylystanu matematika bagytyndagy 11 synybyna arnalgan okulyk Ә Temirbolatova N Nurahmetov R Zhumadilova S Әlimzhanova Almaty Mektep baspasy 2007 352 bet ISBN 9965 36 092 8 O D Dajyrbekov B E Altynbekov B K Torgauytov U I Kenesariev T S Hajdarova Aurudyn aldyn alu zhәne saktandyru bojynsha oryssha kazaksha terminologiyalyk sozdik Shymkent Ғasyr Sh 2005 zhyl ISBN 9965 752 06 0 Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet