Адам құны - принциптік және нормалық мәнді әдеттік құқық санат болып табылады.
Дәстүрлі ғұрыптық құқықта адамның жазым болған, мертіккен дене мүшелері немесе өлімге душар еткені үшін айып-кер тарапынан төленетін айып мөлшері. Оның мәні мен құқықтық механизмі әдет-ғұрып заңдар жинақтары - Жарғыларда негізделген. Академик Әлкей Хақанұлы Марғұланның пайымдауы бойынша, Қасым ханның қасқа жолында қылмыс пен әскери іске қатысты жақтарында құн мәселесі арнайы қарастырылған. Ол Есім хан заманында да шариғат қағидаларынан алшақ, билер дәстүрінде сақталған. Жоңғар шапқыншылығы заманында құн дауына қатысты баптар қосылған. Есім хан заманында ердің құны бай-кедей, жас-кәрісіне қарамастан жүз жылқы, алты жақсы деп белгіленген. Адам құнын төлеу кезінде алдымен күн төлетушінің жағынан бірнеше туысқандарын шақырып, оларды төленетін күнмен таныстырып, оны бір немесе бірнеше жылда алуға болатындығы айтылады, мұны сүйек құн деп атаған. Қайтыс болған адамның сүйегі туған-туысқандарының қолына тимесе, сүйек құны талап етілген. Ал, төбелес кезінде аты өлтірілсе, оның белгісі ретінде құн төлеушінің атының құйрығы кесіліп, шолақ ат мінгізілген. Көшпелі ортада, Қара қанды шолақ ат деп аталатын бұл жазаның түрінің құқықтық әсерінен көрі этикалық әсері салмақтырақ болды.
Сондай-ақ, ертеде адам өліміне байланысты қара нар, қара кілем төлемі құнға қосымша берілді. Оның атқарылу жосыны - қара кілем жабылған түйеге өлген адамның мәйіті артылып, жерлеуге апарылды, ал, қазаға жиылған туысқандары жыл бойы қара тон немесе қара киімдер киіп, қаза болған адамның әйелі сары жаулық тақты. Бұл рәсімнің де айыпкер мен оның ортасы үшін моральдық-этикалық ауыртпалығы үлкен болды. Орыс деректері бойынша 1865 жылы кіші жүзде ер адам құны - 1000 қой немесе 100 жылқы немесе 50 түйеге бағаланды. Бұл құнның түрі алтыжақсы деп аталды. Яғни бұл құнға кез келген мал емес, тек тандаулы мал ғана алынды. Ал, қара құн деп аталатын құнның өтеуіне мал арнайы таңдалмаған. Кейбір деректерде, қазақ қауымындағы айырықша беделді адамдардың құны өте жоғары бағаланды. Мысалы, бір фольклорлық дерек бойынша, Жәңгір ханның құны бір миллион мал басына теңестірілген (алайда, төленуге тиісті малдың түрі нақтыланбаған). Әйел құнын ежелгі қазақтар ер құнының жартысына бағалады. Яғни әйелдің құны 500 қой, 50 жылқы, 25 түйеге тең болды. Сонымен бірге, айып пен құнның мөлшері қарсы жақтың тиісті адамдарының шеккен зардабының сипатына және мөлшеріне байланысты болды. Егер айыпкердің қандай да болсын құн немесе айып төлеуге шамасы келмесе, оны бүкіл ру-қауым болып көтеруге тиіс болды. Мұны ағайыншылық институтына негізделген «У ішсең руыңмен» деп келетін мәтел-принциптің құқықтық қатынас саласындағы көрінісі деуге болады.
Дереккөздер
- Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Adam kuny principtik zhәne normalyk mәndi әdettik kukyk sanat bolyp tabylady Dәstүrli guryptyk kukykta adamnyn zhazym bolgan mertikken dene mүsheleri nemese olimge dushar etkeni үshin ajyp ker tarapynan tolenetin ajyp molsheri Onyn mәni men kukyktyk mehanizmi әdet guryp zandar zhinaktary Zhargylarda negizdelgen Akademik Әlkej Hakanuly Margulannyn pajymdauy bojynsha Қasym hannyn kaska zholynda kylmys pen әskeri iske katysty zhaktarynda kun mәselesi arnajy karastyrylgan Ol Esim han zamanynda da sharigat kagidalarynan alshak biler dәstүrinde saktalgan Zhongar shapkynshylygy zamanynda kun dauyna katysty baptar kosylgan Esim han zamanynda erdin kuny baj kedej zhas kәrisine karamastan zhүz zhylky alty zhaksy dep belgilengen Adam kunyn toleu kezinde aldymen kүn toletushinin zhagynan birneshe tuyskandaryn shakyryp olardy tolenetin kүnmen tanystyryp ony bir nemese birneshe zhylda aluga bolatyndygy ajtylady muny sүjek kun dep atagan Қajtys bolgan adamnyn sүjegi tugan tuyskandarynyn kolyna timese sүjek kuny talap etilgen Al tobeles kezinde aty oltirilse onyn belgisi retinde kun toleushinin atynyn kujrygy kesilip sholak at mingizilgen Koshpeli ortada Қara kandy sholak at dep atalatyn bul zhazanyn tүrinin kukyktyk әserinen kori etikalyk әseri salmaktyrak boldy Sondaj ak ertede adam olimine bajlanysty kara nar kara kilem tolemi kunga kosymsha berildi Onyn atkarylu zhosyny kara kilem zhabylgan tүjege olgen adamnyn mәjiti artylyp zherleuge aparyldy al kazaga zhiylgan tuyskandary zhyl bojy kara ton nemese kara kiimder kiip kaza bolgan adamnyn әjeli sary zhaulyk takty Bul rәsimnin de ajypker men onyn ortasy үshin moraldyk etikalyk auyrtpalygy үlken boldy Orys derekteri bojynsha 1865 zhyly kishi zhүzde er adam kuny 1000 koj nemese 100 zhylky nemese 50 tүjege bagalandy Bul kunnyn tүri altyzhaksy dep ataldy Yagni bul kunga kez kelgen mal emes tek tandauly mal gana alyndy Al kara kun dep atalatyn kunnyn oteuine mal arnajy tandalmagan Kejbir derekterde kazak kauymyndagy ajyryksha bedeldi adamdardyn kuny ote zhogary bagalandy Mysaly bir folklorlyk derek bojynsha Zhәngir hannyn kuny bir million mal basyna tenestirilgen alajda tolenuge tiisti maldyn tүri naktylanbagan Әjel kunyn ezhelgi kazaktar er kunynyn zhartysyna bagalady Yagni әjeldin kuny 500 koj 50 zhylky 25 tүjege ten boldy Sonymen birge ajyp pen kunnyn molsheri karsy zhaktyn tiisti adamdarynyn shekken zardabynyn sipatyna zhәne molsherine bajlanysty boldy Eger ajypkerdin kandaj da bolsyn kun nemese ajyp toleuge shamasy kelmese ony bүkil ru kauym bolyp koteruge tiis boldy Muny agajynshylyk institutyna negizdelgen U ishsen ruynmen dep keletin mәtel principtin kukyktyk katynas salasyndagy korinisi deuge bolady DerekkozderҚazaktyn etnografiyalyk kategoriyalar ugymdar men ataularynyn dәstүrli zhүjesi Enciklopediya Almaty DPS 2011 ISBN 978 601 7026 17 2 Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz