Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| Мына мақаланы не бөлімін Капилляр дегенмен біріктіруге ұсынылған. () |
Қылтамырлар (кейде Капилляр тамырлары, capillaris - "шаш тәрізді", "қылдай" мағынасында) — қантамырлардың ең ұсақ тармақтары, (диам 2,5-30 мкм). Олар жануарлардың тұйық қан жүйелері орналасқан барлық ағзалары мен ұлпаларын торлайды. Қылтамырлар әдетте күретамырлар (Артерия) мен көктамырларға (Вена) қосылып, қанайналым жүйесін құрайды.
| Қылтамырлар | |
|---|---|
 | |
| Электрондық микроскоп суреті: орналасқан қылтамырдың көлденең қимасы. | |
 | |
| Қылтамыр торының қарапайым кескіні ( препапиллярлы сфинктер жоқ, барлық капиллярларда жоқ) A simplified illustration of a capillary network). | |
| Латын тілі | vas capillare |
Қылтамырлардың жақтаулары
Қылтамырлар (ағылш. Capillary) адам шашынан 50 есе жіңішке болады. Қылтамырлардың жақтаулары өте жұқа, эпителий жасушаларынан түзілген бір қабаттан тұрады. Қылтамыр жақтаулары 3 қабат:
- ішкісі, эндотелиальдық ортанғысы,
- базальдық,
- сырткысы адвентициальдық.
Бұл қабаттар әртүрлі ағзалармен қан арасыда және басқадай заттар алмасуын қамтамасыз етеді.
Қылтамырларда қан өте баяу ағады. Сондықтан қан еріген оттегінің көбін ұлпаға беріп, өзі газымен қанығып, Көктамыр қанына айналады. Қандағы корек заттар кылтамырлардың жақтауымен ұлпаларға өтіп, ұлпадан зат алмасу өнімдері қанға беріледі. Қылтамырлардан қан көктамырларға жиналады.
Олардың жақтаулары өте жүқа болғандықтан, еріген қоректік заттар, оттек, көмірқышқыл газы, алмасу өнімдері оңай өтеді. Химиялық және жүйке тітіркендірулерінің әсерінен қылтамырлар бірде кеңейіп, бірде тарайып отырады. Қылтамырларда қан қысымы күретамырларға қарағанда төмен болады.
Қылтамыр түрлері
Қылтамыр қан және лимфа қылтамырлары (капиллярлары) болып бөлінеді.
Қан қылтамыры
Қан қылтамыры қан мен ұлпалар арасындағы зат алмасуды іс жүзіне асырады. Қан қылтамырының арнасы мүшелердің құрылыс ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі (4,5 мкм-30 мкм) болады. Оның қабырғасы үш қабаттан: ішкі - эндотелийден, ортаңғы - негіздік жарғақта орналасқан перициттерден, сыртқы - адвентициальды жасушалардан тұрады.
Перициттер жиырылу арқьшы қылтамыр арнасының диаметрін реттеп отырады. ішкі эндотелий қабатын құрайтын эндотелиоциттер мен оның сыртындағы негіздік жарғақтың (базальды мембрананың) құрьшыс ерекшеліктеріне байланысты қылтамыр: сомалық қылтамыр, фенестерлі қылтамыр және қойнауша (синусоидты) қылтамыр болып үш түрге бөлінеді. Сомалық қылтамырда эндотелиоциттер бір-біріне тығыз жанасып, үзіліссіз түтас жатқан негіздік жарғақта орналасады. Фенестерлі (терезелі) қылтамырда эндотелиоциттердің цитоплазмасы жұқа рып, зат алмасуға бейімделген терезе тәрізді жүқарған құрылымдар түзеді. Синусоидты қылтамырда негіздік жарғақшада және эндотелиоциттер аралықтарында ірі молекулалар (макромолекулалар) өте алатын саңылаулар болады.
Қан қылтамыры — жануарлар организміндегі жасушалық және үлпалық деңгейдегі зат алмасуды іс жүзіне асырады. Қан қылтамырлары негізінен артериолаларды венулалармен жалғастырады.
Лимфа қылтамыры
Лимфа қылтамырлары — тым жүқа қабырғалы лимфа тамырларының бастамасы. Лимфа қылтамырларының арнасы (5 мкм - 100 мкм) мүшелердегі атқаратын қызметтеріне байланысты өзгеріп отырады. Олардың қабырғалары да жалаң қабат жалпақ келген эндотелиоциттерден тұрады. Бірақ, эндотелий мен оны сыртынан қоршап жатқан борпылдақ дәнекер ұлпасының коллаген талшықтарының арасында негіздік жарғақ болмайды. Сондықтан, лимфа қылтамырлары арнасы қан қылтамырларына қарағанда кең де, созылмалы болып келеді және оларды қоршаған ұлпа сүйығы мен қылтамырлар арасындағы зат алмасу процесі жеңіл жүреді.
аралықтарында, лимфа қылтамырларының қуысына ірі молекулалы заттар, клеткалар мен олардың ірі бөліктері өтетін саңылаулы тесіктер болады. Эндотелиоциттердің цитоплазмасында, лимфа қылтамырлары жақтауларының жиырьшу арқьшы, олардың откізгіштігін реттеп отыратын актинді микрофиламенттер болады. Жануарлар ұлпалары мен мүшелерінің құрылысы және олардағы зат алмасу ерекшеліктеріне байланысты, лимфа қылтамырлары — тарілмекті және кеңілмекті торлар түзеді.
Дереккөздер
- http://www.unifr.ch/ifaa/Public/EntryPage/ViewTH/THh309.html THH:3.09 The cardiovascular system June 3, 2014
- Әлімқұлова Р., Сәтімбеков Р. Ә 55 Биология: Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. - 2-басылымы, өңделген, толықтырылған. - Алматы: Атамұра, 2008. - 320 бет. ISBN 9965-34-812-Х
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Myna makalany ne bolimin Kapillyar degenmen biriktiruge usynylgan Қyltamyrlar kejde Kapillyar tamyrlary capillaris shash tәrizdi kyldaj magynasynda kantamyrlardyn en usak tarmaktary diam 2 5 30 mkm Olar zhanuarlardyn tujyk kan zhүjeleri ornalaskan barlyk agzalary men ulpalaryn torlajdy Қyltamyrlar әdette kүretamyrlar Arteriya men koktamyrlarga Vena kosylyp kanajnalym zhүjesin kurajdy ҚyltamyrlarElektrondyk mikroskop sureti ornalaskan kyltamyrdyn koldenen kimasy Қyltamyr torynyn karapajym keskini prepapillyarly sfinkter zhok barlyk kapillyarlarda zhok A simplified illustration of a capillary network Latyn tili vas capillareҚyltamyrlardyn zhaktaularyҚyltamyrlar agylsh Capillary adam shashynan 50 ese zhinishke bolady Қyltamyrlardyn zhaktaulary ote zhuka epitelij zhasushalarynan tүzilgen bir kabattan turady Қyltamyr zhaktaulary 3 kabat ishkisi endotelialdyk ortangysy bazaldyk syrtkysy adventicialdyk Bul kabattar әrtүrli agzalarmen kan arasyda zhәne baskadaj zattar almasuyn kamtamasyz etedi Қyltamyrlarda kan ote bayau agady Sondyktan kan erigen otteginin kobin ulpaga berip ozi gazymen kanygyp Koktamyr kanyna ajnalady Қandagy korek zattar kyltamyrlardyn zhaktauymen ulpalarga otip ulpadan zat almasu onimderi kanga beriledi Қyltamyrlardan kan koktamyrlarga zhinalady Olardyn zhaktaulary ote zhүka bolgandyktan erigen korektik zattar ottek komirkyshkyl gazy almasu onimderi onaj otedi Himiyalyk zhәne zhүjke titirkendirulerinin әserinen kyltamyrlar birde kenejip birde tarajyp otyrady Қyltamyrlarda kan kysymy kүretamyrlarga karaganda tomen bolady Қyltamyr tүrleriҚyltamyr kan zhәne limfa kyltamyrlary kapillyarlary bolyp bolinedi Қan kyltamyry Denede kannyn kyltamyr zhelileri arkyly otken agysyn karapajymdastyryp korsetetin suret Қan kyltamyry kan men ulpalar arasyndagy zat almasudy is zhүzine asyrady Қan kyltamyrynyn arnasy mүshelerdin kurylys erekshelikterine bajlanysty әrtүrli 4 5 mkm 30 mkm bolady Onyn kabyrgasy үsh kabattan ishki endotelijden ortangy negizdik zhargakta ornalaskan pericitterden syrtky adventicialdy zhasushalardan turady Pericitter zhiyrylu arkshy kyltamyr arnasynyn diametrin rettep otyrady ishki endotelij kabatyn kurajtyn endoteliocitter men onyn syrtyndagy negizdik zhargaktyn bazaldy membrananyn kurshys erekshelikterine bajlanysty kyltamyr somalyk kyltamyr fenesterli kyltamyr zhәne kojnausha sinusoidty kyltamyr bolyp үsh tүrge bolinedi Somalyk kyltamyrda endoteliocitter bir birine tygyz zhanasyp үzilissiz tүtas zhatkan negizdik zhargakta ornalasady Fenesterli terezeli kyltamyrda endoteliocitterdin citoplazmasy zhuka ryp zat almasuga bejimdelgen tereze tәrizdi zhүkargan kurylymdar tүzedi Sinusoidty kyltamyrda negizdik zhargakshada zhәne endoteliocitter aralyktarynda iri molekulalar makromolekulalar ote alatyn sanylaular bolady Қan kyltamyry zhanuarlar organizmindegi zhasushalyk zhәne үlpalyk dengejdegi zat almasudy is zhүzine asyrady Қan kyltamyrlary negizinen arteriolalardy venulalarmen zhalgastyrady Қan kyltamyrynyn үsh tүri Limfa kyltamyry Limfa kyltamyrlary Limfa kyltamyrlary tym zhүka kabyrgaly limfa tamyrlarynyn bastamasy Limfa kyltamyrlarynyn arnasy 5 mkm 100 mkm mүshelerdegi atkaratyn kyzmetterine bajlanysty ozgerip otyrady Olardyn kabyrgalary da zhalan kabat zhalpak kelgen endoteliocitterden turady Birak endotelij men ony syrtynan korshap zhatkan borpyldak dәneker ulpasynyn kollagen talshyktarynyn arasynda negizdik zhargak bolmajdy Sondyktan limfa kyltamyrlary arnasy kan kyltamyrlaryna karaganda ken de sozylmaly bolyp keledi zhәne olardy korshagan ulpa sүjygy men kyltamyrlar arasyndagy zat almasu procesi zhenil zhүredi aralyktarynda limfa kyltamyrlarynyn kuysyna iri molekulaly zattar kletkalar men olardyn iri bolikteri otetin sanylauly tesikter bolady Endoteliocitterdin citoplazmasynda limfa kyltamyrlary zhaktaularynyn zhiyrshu arkshy olardyn otkizgishtigin rettep otyratyn aktindi mikrofilamentter bolady Zhanuarlar ulpalary men mүshelerinin kurylysy zhәne olardagy zat almasu erekshelikterine bajlanysty limfa kyltamyrlary tarilmekti zhәne kenilmekti torlar tүzedi Derekkozderhttp www unifr ch ifaa Public EntryPage ViewTH THh309 html THH 3 09 The cardiovascular system June 3 2014 Әlimkulova R Sәtimbekov R Ә 55 Biologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 8 synybyna arnalgan okulyk 2 basylymy ondelgen tolyktyrylgan Almaty Atamura 2008 320 bet ISBN 9965 34 812 H