Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Жауынқұрты, шұбалшаң - жерқұрттары, азқылтанды құрттар туыстасына жататын құрттар тобы, өз құрамына әдетте ірі топырақта мекендейтін түрлері енеді.
Сыртқы құрылысы
Тропикалық ірі түрлерінің дене ұзындығы 2,5 м дейін, (ТМД-да, 45 см дейін). Дене буылтықтарының саны 80 нен 450 дейін. Әр бір буылтықта жорғалауға көмектесетін 8 ден бірнеше оншақты қылтандар бар. Көбінесе тропикалық ормандарда мекендейтін 1500 аса түрі бар; ТМД-да, 100 шамасында түрі кездеседі, көбінесе , (Lumbricidae) туыстасына жататын түрлері. Топырақта мекендейді, ірі түрлері тереңдігі 8 м-ге жететіндей ін қазады. Жауынқұрты көбі жер бетіне түнде, күндізгі уақыттарда, жауыннан кейін ғана шығады, (осыдан аталуы). Гермафродиттер.
Қоректенуі
Шіріген органикалық қалдықтармен қоректенеді. Асқорыту мүшесі бүкіл денесін бойлай созылған көлемді ішек. Ішектің алдыңғы бөлігі- ауыз қуысы, ол жұтқыншақпен жалғасып, қорек жұтқыншақтан жіңішке өңешке өтеді, одан жемсауға түседі де, бұлшықетті қарынға барып, қорытылмаған қорек ең ұзын ішек бөлігімен аналь тесігі немесе артқы тесік арқылы сыртқа шығарады.
Тыныс алуы
Шұбалшаңның арнайы тынысалу мүшесі болмағандықтан, денесін қаптаған ылғалды жұқа қабықша арқылы газ алмастырады.Барлық денесімен тыныс алады. Шұбалшаңның жауын жауғанда жер бетіне шығып қалуына осы қасиетті негізге алады. Жауынның суы шіріндіні көп ыдыратып, көмірқышқыл газдың мөлшерін арттыратындықтан, ол тыныс ала алмай, жер бетіне шығады.
Қан айналымы
Тұйық қан айналу жүйесі бар, (құрамында гемоглобины бар қанының түсі қызыл).Шұбалшаң түсінің қызғылт болуы, оның денесін қан жабдықтайтынын білдіреді. Құрттың негізгі екі қантамырлары ішектің үстіңгі және астыңғы жағынан өтеді. Дененің арқа бөлігін жабдықтайтын тамырлар , ал құрсақ жағын жабдықтайтын тамырлар деп аталады. Қантамырлардағы қанды арқа және құрсақ тамырларымен сақина тәрізденіп жалғасқан "жүрекше" бүкіл денеге айдайды. Қан дененің алдыңғы бөлігінен артқа қарай және артқы бөлігінен алға қарай жай жылдамдықпен жылжиды, қылтамырлар арқылы барлық мүшелерге таралады. Қанның дене қуысына таралмай, қантамыр арқылы үнемі айналуы деп аталады.
Зәр шығаруы
Шұбалшаңның әрбір буылтығында екі-екіден орналасқан кішкене ақ имек түтікшелер - зәршығару мүшесі. Имек түтікшенің бір жағы шұқырақ тәрізденіп дене қуысына, екінші жағы келесі буылтық арқылы сыртқа ашылады.
Жүйке жүйесі
Жүйке жүйесі құрсақ жүйке тізбегін құрайтын ірі жұтқыншақ үсті жүйке түйіндісінен және көптеген ұсақ түйінділерден тұрады.Шұбалшаңның бас пен құрсақ бөлігінде жүйке жүйесі болады. Құрт денесінің алдыңғы бөлігінде, жұтқыншақ маңында екі жұп жүйке түйіні бар, олардың үстіңгі екі түйіні немесе "ми" және астыңғы екі түйіні деп аталады. Жұтқыншақасты жүйке түйінінен құрсақты бойлай қатарласа созылған жүйке бағанасы былтықтар сайын жүйке түйіндерінен құралып, құрсақ жүйке тізбегін түзеді.Жұтқыншақүсті және жұтқыншақасты жүйке түйіндері бірімен- бірі сақина тәрізденіп жалғасады. Әр буылтықтағы жүйке түйіндерінен дене мен мүшелерге жүйкелер тармақталып таралады.
Сезім мүшелері
Денесінде сезімтал жасушалар мол. Топырақта тіршілік етуіне байланысты шұбалшаңның сезім мүшелері жақсы жетілмеген. Алайда көзі болмаса да, олар жарықты жақсы сезінеді, шұбалшаң сондай-ақ иісті де ажырата алады. Ал сипап сезу жасушалары шұбалшаң денесіне жеке де, топтасып та орналасады, құрт бүкіл денесімен сезінедә. Сондай-ақ сипап сезу қызметін қылтаңдар да атқарады.
Көбеюі
Жұмыртқалары бар кокондарын топыраққа салады.Шұбалшаңдардың аталық және аналық жыныс жасушалары бір құртта болатындықтан, олар қосжынысты, яғни гермафродитті болып келеді. Шұбалшаңның жыныс мүшелері 9-15- буылтықтар аймағында орналасады. Жұмыртқаның ұрықтануы белбеушеде өтеді. Ұрықтану соңынан белбеушеден шырын бөлінеді де, белбеуше сыртындағы түзіліс біртіндеп құрт денесімен сырғанай отырып пілдеге айналады. Пілдеден ешқандай өзгеріссіз шұбалшаң шығады.
Шұбалшаңның регенерациясы
Регенерация құбылысы жақсы дамыған.Регенерация арқасында жыныссыз жолмен екіге бөліне алады.
Дереккөздер
- "Қазақ Энциклопедиясы"
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – Павлодар: 2007 - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3
- Қ.Қайым,Б.Муханов,Р.Сәтімбекұлы,М.Шаймарданқызы, "Жануартану"(1998), 62 б., ISBN 5-625-03599-7
 | Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zhauynkurty shubalshan zherkurttary azkyltandy kurttar tuystasyna zhatatyn kurttar toby oz kuramyna әdette iri topyrakta mekendejtin tүrleri enedi ShubalshanSyrtky kurylysyTropikalyk iri tүrlerinin dene uzyndygy 2 5 m dejin TMD da 45 sm dejin Dene buyltyktarynyn sany 80 nen 450 dejin Әr bir buyltykta zhorgalauga komektesetin 8 den birneshe onshakty kyltandar bar Kobinese tropikalyk ormandarda mekendejtin 1500 asa tүri bar TMD da 100 shamasynda tүri kezdesedi kobinese Lumbricidae tuystasyna zhatatyn tүrleri Topyrakta mekendejdi iri tүrleri terendigi 8 m ge zhetetindej in kazady Zhauynkurty kobi zher betine tүnde kүndizgi uakyttarda zhauynnan kejin gana shygady osydan ataluy Germafroditter ҚorektenuiShirigen organikalyk kaldyktarmen korektenedi Askorytu mүshesi bүkil denesin bojlaj sozylgan kolemdi ishek Ishektin aldyngy boligi auyz kuysy ol zhutkynshakpen zhalgasyp korek zhutkynshaktan zhinishke oneshke otedi odan zhemsauga tүsedi de bulshyketti karynga baryp korytylmagan korek en uzyn ishek boligimen anal tesigi nemese artky tesik arkyly syrtka shygarady Tynys aluyShubalshannyn arnajy tynysalu mүshesi bolmagandyktan denesin kaptagan ylgaldy zhuka kabyksha arkyly gaz almastyrady Barlyk denesimen tynys alady Shubalshannyn zhauyn zhauganda zher betine shygyp kaluyna osy kasietti negizge alady Zhauynnyn suy shirindini kop ydyratyp komirkyshkyl gazdyn molsherin arttyratyndyktan ol tynys ala almaj zher betine shygady Қan ajnalymyTujyk kan ajnalu zhүjesi bar kuramynda gemoglobiny bar kanynyn tүsi kyzyl Shubalshan tүsinin kyzgylt boluy onyn denesin kan zhabdyktajtynyn bildiredi Қurttyn negizgi eki kantamyrlary ishektin үstingi zhәne astyngy zhagynan otedi Denenin arka boligin zhabdyktajtyn tamyrlar al kursak zhagyn zhabdyktajtyn tamyrlar dep atalady Қantamyrlardagy kandy arka zhәne kursak tamyrlarymen sakina tәrizdenip zhalgaskan zhүrekshe bүkil denege ajdajdy Қan denenin aldyngy boliginen artka karaj zhәne artky boliginen alga karaj zhaj zhyldamdykpen zhylzhidy kyltamyrlar arkyly barlyk mүshelerge taralady Қannyn dene kuysyna taralmaj kantamyr arkyly үnemi ajnaluy dep atalady Zәr shygaruyShubalshannyn әrbir buyltygynda eki ekiden ornalaskan kishkene ak imek tүtiksheler zәrshygaru mүshesi Imek tүtikshenin bir zhagy shukyrak tәrizdenip dene kuysyna ekinshi zhagy kelesi buyltyk arkyly syrtka ashylady Zhүjke zhүjesiZhүjke zhүjesi kursak zhүjke tizbegin kurajtyn iri zhutkynshak үsti zhүjke tүjindisinen zhәne koptegen usak tүjindilerden turady Shubalshannyn bas pen kursak boliginde zhүjke zhүjesi bolady Қurt denesinin aldyngy boliginde zhutkynshak manynda eki zhup zhүjke tүjini bar olardyn үstingi eki tүjini nemese mi zhәne astyngy eki tүjini dep atalady Zhutkynshakasty zhүjke tүjininen kursakty bojlaj katarlasa sozylgan zhүjke baganasy byltyktar sajyn zhүjke tүjinderinen kuralyp kursak zhүjke tizbegin tүzedi Zhutkynshakүsti zhәne zhutkynshakasty zhүjke tүjinderi birimen biri sakina tәrizdenip zhalgasady Әr buyltyktagy zhүjke tүjinderinen dene men mүshelerge zhүjkeler tarmaktalyp taralady Sezim mүsheleriDenesinde sezimtal zhasushalar mol Topyrakta tirshilik etuine bajlanysty shubalshannyn sezim mүsheleri zhaksy zhetilmegen Alajda kozi bolmasa da olar zharykty zhaksy sezinedi shubalshan sondaj ak iisti de azhyrata alady Al sipap sezu zhasushalary shubalshan denesine zheke de toptasyp ta ornalasady kurt bүkil denesimen sezinedә Sondaj ak sipap sezu kyzmetin kyltandar da atkarady KobeyuiZhumyrtkalary bar kokondaryn topyrakka salady Shubalshandardyn atalyk zhәne analyk zhynys zhasushalary bir kurtta bolatyndyktan olar koszhynysty yagni germafroditti bolyp keledi Shubalshannyn zhynys mүsheleri 9 15 buyltyktar ajmagynda ornalasady Zhumyrtkanyn uryktanuy belbeushede otedi Ұryktanu sonynan belbeusheden shyryn bolinedi de belbeushe syrtyndagy tүzilis birtindep kurt denesimen syrganaj otyryp pildege ajnalady Pildeden eshkandaj ozgerissiz shubalshan shygady Shubalshannyn regeneraciyasyRegeneraciya kubylysy zhaksy damygan Regeneraciya arkasynda zhynyssyz zholmen ekige boline alady Derekkozder Қazak Enciklopediyasy Oryssha kazaksha tүsindirme sozdik Biologiya Zhalpy redakciyasyn baskargan professor E Aryn Pavlodar 2007 1028 b ISBN 9965 08 286 3Қ Қajym B Muhanov R Sәtimbekuly M Shajmardankyzy Zhanuartanu 1998 62 b ISBN 5 625 03599 7Bul biologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet