Си Ся

Таңғұт мемлекеті (Си Ся, қыт. 西夏, Таңғұт жазуы: 𗴂𗹭𗂧𘜶) — 1038—1227 жылдары өмір сүрген Татар даласымен тікелей шектес екінші бір іргелі империя. Ел ұйтқысы негізгі халықтың өзіндік атауы – ми (минья); қытайлар – дансян, тибеттер – миняг деген, таңғұт – түркі тайпалары берген ныспы, орыс және Батыс ғылымына осы есіммен енді.

Қытай мемлекеті 1142 жылы.
«Си Ся» мемлекеті картада «XI XIA» деп белгіленген

Таңғұттардың арғы бабалары – тибет-бирма текті цян (қыт. 羌族) тайпалары, Қытай тарихында тым ерте – миләдиге дейінгі IV-III ғасырлардан белгілі. Сары өзенінің бастауы, Көкөнор көлінің төңірегінде қалыптасқан екен. Екі заман шегінде Хән империясымен соғыс нәтижесінде түстікке қарай ығысады, ал IV ғасырда сәнбилерден жеңіліс тапқан соң Көкөнорды тастап шығады да, Тибет етегі – Амдо таулы аймағын сағалайды. Осы біршама тыныш өлке – Хуаңхэ мен Янцзы өзендерінің бастау аралығында өсіп, өнген, ежелгі цян әулетінің бір бұтағы дансян қауымы арада екі-үш ғасыр озғанда қайтадан баба-мекен жұртына қарай жылжиды, ақыры, VII ғасырда Көкөнордан өтіп, ежелгі ғұнның ұйықты қонысы болған Ордосты алады, қанатын жайып, іргелес Алашань даласын баурайды. X ғасыр табалдырығында кейінгі үлкен ұлысқа қараған кеңбайтақ жұрттың басым бөлігін иеленген екен.

Бағзыдан бері қытай тізгінінде болған таңғұт халқының дербес орда құруы да осы X ғасырдың соңғы ширегіне сәйкеседі. Жаңа мемлекеттің ірге тасын қалаушы Цзи-цянь (қыт. 李繼遷) патшаның (982–1004) түп нәсілі – Солтүстік Қытайды билеген түрік текті ежелгі Тоба әулетінен екен. Аңыз бойынша, сүт тістері шығып туады. Кейінгі зерттеушілер болмыстағы ықтимал жағдай дейді, бірақ әпсананың негізгі мәнісі – патшалықты негіздеуші тұлғаның өзгеше жаралмысын айғақтау. Жас бала шынында да ересен болып шығады. Нақты таңбаланған бір оқиға – он бір жасында, аңшылық кезінде сай жебемен тарғыл шеріні атып жығуы. Осыдан соң-ақ болашақ күрескердің атақ-даңқы өз жұртында ғана емес, тақау төңіректе де кеңінен мағлұм болады. Ат жалын тартып мінгеннен бастап Қытай өктемдігін қабылдамаған Цзи-цянь он тоғыз жасында тәуелсіз ұлыс құру жолындағы арпалыс айқасқа кіріседі. Осы, сыртқы биліктен дербестік жарияланған 982 жыл жаңа Таңғұт мемлекетінің туған жылы деп саналады. Ұлыстың кейінірек орныққан өзіндік атауы – Да Ся, яғни Ұлы Ся, қытай рәсімінде Си Ся, мағнасы Батыс Ся демек; мұндағы Ся атауының төркіні – Таңғұт жұртының ежелгі ұйығы болған өңірде бағзы бір заманда Ся деген патшалық ірге теуіпті-міс, яғни жаңа ұлыстың жаңғырған есімі ежелден қалыптасқан елдік жораны айғақтамақ.

Ширек ғасырға жуық ел тұтқасын ұстаған Цзи-цянь Қытай-Сұң империясына қарсы сәтті қорғаныс және шабуыл соғыстарын жүргізеді, Қидан патшалығымен кейде жауласып, кейде одақтасады. Кейде екі тарапта да уақытша жеңілістерге ұшырап, сөз жүзінде Қытай бодандығын қабылдайды, Қиданға бағынышты кейіп танытады, сөйтіп, екі алып елдің ортасында шын мәнісіндегі тәуелсіз жағдайға жетеді. Ту көтерген алғашқы жылынан бастап Таңғұт жұрты өзіндік басқару жүйесі бар, тұрақты, жауынгер әскері бар дербес мемлекет ретінде қалыптасыпты.

Келесі патша, Цзи-цяннің ұлы Дэ-мин (қыт. 李德明) тұсында (1004–1031) ел іргесі беки түссе, оның ұлы Юань-хао (қыт. 李元昊) заманында (1031–1048) Таңғұт мемлекеті өзінің күш-қуатының шырқау шегіне жетеді. Ұлыстың әскери ұжымын күшейте түскен, өз жұртында уцзу, қытайша хуанди, яғни император атағын алған Юань-хао жиын саны 150 мың, қаруы келісті, құрылымы берік, қуатты әскер жасақтаған екен. Шығыста Сұң, терістік-шығыста Қидан империяларымен ұтымды соғыстар жүргізеді, түстік-батыста тибет тайпаларын тықсырып, Көкөнор алқабын біржола баураса, батыс қапталдағы Ганьчжоу-ұйғыр патшалығын тақи-таза қиратады, қырғынға ұшыраған ұйғырлардың шамалы бөлігі Тибет тарабына ығысады, енді бір азғанасы Бешбалық-Кучадағы ағайындарына барып бас сауғалапты, сөйтіп, құнарлы алқап – Эдзин-гол өзенінің ұзына бойы Таңғұт иелігіне біржола көшеді.

Осы, айрықша дәуірлеген шағында, одан әрі, туы құлаған ақырғы сәтіне дейін Таңғұт мемлекетінің шекарасы шығыста Хуаңхэ дариясының төменгі иіні, Тұр-қорғанның ішкі бетінен – батыста Хами жазығына дейінгі, терістікте Гоби шөлінен – түстікте Көкөнор қыратына дейінгі ұлан-байтақ жерді алып жатқан екен. Бұл кезде бұрын отырықшы болған байырғы халықтың біраз бөлігі жаңа мекен, ондағы көшпенділер әсерімен шашырай қонып, малшылық кәсіпке жетігеді. Сөйтіп, ел ішінде қалалық мәдениет, ежелгі егіншілікпен қатар, өркендеген мал шаруашылығы, далалық дәстүрлі тіршілік қалыптасады. Ендігі заманда Таңғұт елінің ішкі ауқаты, сыртқы саудасында мал сүмесі мен егіншілік өнімдері қатарлас, астас қызымет атқарады.

Империя халқының басым көпшілігі таңғұт жұрты болады. Сонымен бірге, негізінен шекаралық аймақтарда хән (қытай) тектілердің үлес салмағы да әжептәуір екен. Түстік-батыста ежелгі тоғон және тибет тайпаларының жұрағаты, терістік-батыста бодан ұйғырлардың жұқанасы қоныс тепкен. Солтүстік бет – Ордос пен Алашань даласында түрік-татар текті тайпалардың бөлшек-бөліктері мал бағып тұрған. Мемлекеттік тіл – таңғұт тілі болған.

Ұлттық таным, ұлттық мүдде орайындағы түбегейлі саясат нәтижесінде таңғұт мәдениеті биік деңгейге жетеді. Император Юань-хао 1036 жылы ежелгі қытай иероглиф таңбалары негізінде қалыптанған жаңа таңғұт жазуын қолданысқа енгізеді. Ізінше, 1039 жылы таңғұт жазулы, таңғұт тілді ұлттық мектептер ашу туралы жарлық береді. Бұрнағы, қытай үлгісіндегі сауат пен білім енді ұлттық арнаға көшіріліпті. Ұлттық намыстың бір көрінісі – Сұң патшалығымен, әуелде Қидан, одан кейінгі Шүржен елдерімен арадағы дипломатиялық қатынас қағаздары қытай тілінде жазылғанымен, таңғұт тіліндегі нұсқалары қоса жолданып отырған екен. Әлбетте, әуел бастан-ақ таңғұт жұртына қытай мәдениетінің, қытай рәсім-салтының ықпалы аса күшті болған. Ел-аралық қатынас орайында, және жалпы мәдени үрдіс мақсатында, таңғұт тілді мектептермен қатар, қытай тілді мектептер қалыптасады. Әдепкі қытай үлгісі бойынша, ксилография тәсілімен кітап шығару және оның кеңінен таралымы жақсы жолға қойылыпты. Ұлттық дәстүр және қытай әсеріндегі өнер мен әдебиет өсіп-өркендейді.

Мемлекеттік дін – буддизм болған. Сонымен қатар, Кұңфудзы ілімі мен даосизм кеңінен таралады, халықтың біршама бөлігі аруаққа, тылсымға табынған ежелгі дәстүр-салтын ұстанады.

Таңғұт әскері, соғыс қабылеті ғана емес, әдіс-айла, жарақтану тұрғысынан Оңтүстік-Шығыс Азияда Қидан, Шүржен, Сұң армияларымен шендес, айрықша қуатты әскер саналған. Он бес пен алпыс жас аралығындағы еркек кіндікті түгел қару ұстауға міндетті болыпты. Соғыс стратегиясы ежелгі қытай негізді, ал тактикасы далалық тайпалар дәстүрімен жалғастық танытады. Империяның соңғы кезеңінде қарулы шеріктің жалпы саны 500 мыңға, енді бір деректерде, тіпті, 800 мыңға тартады. Қайткенде де аса мол жасақ. Мемлекет боғдыхан тұсында алдыңғы державалар қатарынан көрініп, елдің жағдайы тұрақты және дами түсті.

Патшалықтағы халықтың жалпы саны туралы нақты дерек жоқ. Енді бір зерттеушілер әскер қарасынына (500 мың) орай, екі жарым миллион деп шамалайды. Ондай жағдайда бұл – тек негізгі халық таңғұттардың ғана мөлшерін көрсетпек. Құдыретті көршілерімен салыстырғанда ұзын саны шектеулі болса да, қуатты әскерінің арқасында Таңғұт елі ұзақ екі жүз елу жыл бойы ту көтеріп, салтанат құрып отырды.

Әлбетте, екі жарым ғасырдың ұзына бойында, тәуелсіздік сақтау жолындағы ұрыс-соғыстар, ара-тұра азғана тыным тапқанымен, ешқашан толастаған емес. Барлық уақытта да ең негізгі қарсылас – Қытай-Сұң патшалығы болды. Тынымсызына қоса, айрықша қантөгіс, ұзақ майдан, елдің еңсесін көтеріп, өрісін кеңейткен Юань-хао заманынан соң одан әрі жалғасады. Әсіресе, 1040–1044 жылдар, 1069–1072, 1081–1086, 1096–1099 жылдардағы соғыстарда екі жақтан да жүз мыңдаған адам құрбан болады. Таңғұттар баз-базында ішінара жеңілістерге ұшырағанымен, ұжымының беріктігі, рухының биігі, әскерінің қуаты, жерінің кеңдігі арқасында үнемі үстем шығып отырады, ақыр түбінде еркіндігін сақтап қалады.

Таңғұттар тек Сұң ғана емес, әуелде Қидан, кейін оған жалғас Шүржен империяларымен де көбіне-көп соғыс жағдайында болады. Мәселен, 1044 жылы күзде Қидан императорының өзі бастаған екі жүз мыңдық қалың қол үш лек болып шекарадан өткенде, жауынгер Юань-хао далалық көшпенділердің үйреншікті тәсілімен шегіне шайқасып, ақыры кең далада, қолайлы жағдайда бетпе-бет ұрыс ашады да, қидан әскерін тас-талқан қылып жеңеді; сондай-ақ Юань-хао өлгеннен кейін қидандар қайта аттанған, 1049–1053 жылғы жаңа соғыс та шабуылдаушы жақ үшін үлкен шығынмен, нәтижесіз аяқталады. Келесі тарихи дәуірде қидандардың орнын басқан шүржендер де баянды татулық жайын ойламапты. Екі империяның да күні батар қарсаңда, 1214–1224 жылдары, тұтас он жылға созылған қырғын шүржендердің де, таңғұттардың да титығына жетті деп саналады.

Жинақтап қарасақ, таңғұттар өзінің екі жарым ғасырлық тарихында төңірегімен түгел жауласыпты. Соған қарамастан, империялық саясат алмағайып кезеңдерде біршама көрегендік танытып отырғанын байқаймыз. Мәселен, Қидан–Шүршіт соғысы басталғанда таңғұттар бұрыннан жаулас қиданға көмекке шығады. Тікелей әскер аттандыру үстіне, Шүрженмен одақтасқан Сұң патшалығына қарсы кең көлемді, дүркін жортуылдар жасайды. Әлбетте, шүршіттің қатері басымырақ дұшпан екенін аңдап, өзімен тепе-тең жағдайдағы, үйреншікті Қидан ұлысы орнында қалса деген әрекет. Арада жүз жыл өтіп, енді Шүржен мен Сұң арасында зор майдан басталғанда азғана соғыс қимылынан аспай, екі жақты да үміттендіре отырып, ұтымды бейтараптық сақтайды, нәтижесінде Қытай тарабында да, Тибет тарабында да жерін кеңейтіп, алдағы елу жыл – XII ғасырдың екінші жарымында іргелес екі империямен де бейбіт жағдайда, жұртын тыныштықта ұстап, елінің күш-қуатын ғана емес, әл-ауқатын да арттырып, мәдениетін өркендетіп, ұлыс тарихындағы ең бір мамыражай дәуірін өткеріпті.

Таңғұттың ұзақ тарихында алып империялармен арадағы соғыстар тәуелсіздік кепілі, амалсыз ахуал болса, түстік, батыс және терістік өңірдегі жорық, жортуылдар – ұлыстың өрісін кеңейту, өзінен әлсізді жеміріп жеу бағдарында болғанын көреміз. Тибетпен, ұйғырмен арадағы ұрыстар жөнін шет жағалап айттық. Ал солтүстік тараптағы көшпенді түрік-татар тайпаларымен арадағы қатынас басқашарақ болды. Күш-қуаты артып, қаптай жайылған таңғұттар VII ғасырдың орта шенінде ежелгі ғұн қонысы Алашань мен Ордосты алған кезде, бұл жерлер мүлде иен емес еді. Сонымен қатар, тығыз қоныстанған деп айту да қиын. Оның үстіне, Ұлы Түрік қағанаты ыдыраған, өліара кезең. Қайткенде де, ордалы елмен екі арада Гоби шөлі тұр. Жаулап алу қиындыққа түспеген сияқты. Далалық көшпенді тайпалар таңғұт бодандығында қалады. Әуелден-ақ қарасыны толымсыз болғанымен, басып алу кезінде қырғынға ұшырамады деп, енді бір шамасы бас сауғалап, арғы бетке босқын таппады деп айту қиын. Бізге белгілі әдебиетте бұл тараптан мағлұмат ұшыраспайды. Бірақ өткен зорлық қарымтасыз кетпеген. Білге-қаған бітігінде 700 жылы көк түріктердің таңғұт елін шабуы, ойсырата жеңіп, мол олжамен қатар, қаншама жұртын тұтқындағаны, құлдыққа әкеткені туралы айтылады. Қағанаттан соңғы кезеңде түрік-татар тайпаларымен ара-тұра қақтығыс тиылмайды. Нақты белгілі мағлұмат – XI ғасырдың соңында, керейлер бастаған Цзубу конфедерациясының азаттық соғысында таңғұттардың қиданға қол жалғап, ту сырттан ұруы. Нәтижесінде, екі тараптан бірдей ауыр соққыға ұшыраған керей-қият-найман-меркіт-басымлы одағы жеңіліске ұшырап, бүкіл Татар Даласы ойран болады. Цзубу бірлестігінің далай-ханы керей Моғусы қазаға ұшырап, көшпенді жұрт қайтадан Қидан патшалығының табанына түседі. Бұл төтенше шапқын ұмытылмағанын, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, өшпенді кекке ұласқанын кейінгі оқиғалар айғақтаса керек. Кең көлемді жорық-майдан болмағанымен де, таңғұтпен арадағы қырғиқабақ жағдай, сөз жоқ, ішінара әрқилы қақтығыстар келесі, XII ғасырдың ұзына бойына созылғаны байқалады.

Ұлы дала Шыңғыс хан бастаған қуатты, жаңа ұлыс ретінде ұйысқан шақта түстіктегі Таңғұт – ежелгі дұшпан, Шүржен патшалығынан соң, екінші кезектегі қатерлі жұрт ретінде бағаланғанын көреміз. Шыңғыс хан ақ киізге көтерілер қарсаңда, 1205 жылы және жұрт біржола ұйысқаннан соң, 1207 жылы, ең алғашқы сыртқы жорықтар Таңғұтқа қарсы бағытталуы кездейсоқ емес. Таңғұттар 1209 жылы бағыныш білдіргенімен, 1219 жылы ашылмақ Батыс жорығынан бас тартады. Сірә, таңғұт саясаткерлері Шыңғыс хан құдіретті Харезмді жеңе алмайды, алмағайып майданда қирамаса да, әлсіреп бітеді деп шамаласа керек. Ең жаманы – қағанға дипломатиялық қитұрқы сылтау орнына өте дөкір жауап қайтарылады. Бұрынғы келісімдер бұзылды, Таңғұт Еке Моғұл ұлысына сөз жүзіндегі бодандықтың өзінен айныды деген кеп. Шыңғыс хан Батыс жорығын аяқтаған соң, қайта оралып, Таңғұтты біржола қиратуға серт етеді. Қайткенде де ұлы қаған жат әрі жау патшалықтың қақ желкеде тұруына жол бермейтін еді. Ақырғы нәтиже белгілі.

1227 жылы қаншама заман – екі жарым ғасыр бойы салтанат құрған, Орталық-Шығыс Азия тарихында өзіндік орны бар, тақау төңірегіне саяси ықпал-әсері мол болған, халқы ірі, мәдениеті жоғары, қуаты зор болған Си Ся патшалығы жер бетінен жойылады. Қисапсыз қырғынға ұшырап, ойсырай кеміген таңғұт халқының ең ақырғы бөлшек-жұқаналарының өзі қайғылы халге ұшырағанын көреміз. Бағыныш танытқан, аман қалған әскердің азғана бөлігі Еке Моғұл империясы қарулы күштерінің қатарын толтырады. Егінші, малшы жұрты қарасыны басым әрі үстем жағдайдағы көшпенділерге кіріптар жағдайда қалады. Біршама халқы астана байтақ, сақараға көшіріледі. Атқамінер билеуші әулет өкілдері, әсіресе қытай тілі мен саясатына жетік кісілері мемлекет қызметіне тартылады, Шүрженмен, Сұңмен арадағы дипломатиялық жұмыстарға жегіледі. Уақыт оза келе, бұл тарап қауымнан батыста Иран мен Алтын Орда, шығыста Юань империяларында белгілі әскери қолбасылар мен беделді саясаткер, оқымысты ғалымдар шығады. Әлі де ежелгі қонысында отырған, бәлкім, өсіп-өніп, көбейе бастаған таңғұттың соңғы сарқыны Юань заманында Қытайдың ішкі өлкелеріне біржола қоныс аударуға мәжбүрленеді. Ақыр түбі, елдігінен айрылған, бытырап, әр тарапта телімде жүрген таңғұт атаулының бәрі де өздерінің ұлттық бейнесін, ана тілін жоғалтып, саны мол басқа жұрттардың арасында жұтылып кетеді. Кейінгі бурят халқының құрамында таңғұт есімді шағын ру бар екен. Халха ішінен де елес береді. Әйткенмен бұл – арғы түбі таңғұтқа қатысты демесек, мүлде басқа жұрт – бурят, халха. XIX ғасырдың соңында ежелгі таңғұт мекені, кейінгі Гансу өлкесін саяхаттаған, Көкөнор, Амдо аймағын төңіректеген орыс оқымысты-жиһанкездері жергілікті тибет текті тайпалар арасында байырғы таңғұт жұртының әлдебір жұрнағы ұшырасатынын айтыпты. Аты сол, заты басқа. Есебі, жоқ десе де болады. Таңғұттың бар тарихы 1227 жылмен бітіпті.

Ал біз тарапқа келсек, Батысқа ауған түрік тайпалары тасқынының ішінде, аз ба, көп пе, таңғұттар да бар екен. Нақты тарихи жазбаларда Алтын Орда құрамындағы, Дәшті-Қыпшақ жеріндегі негізгі тайпалар санатында таңғұт руы да аталады. XV, XVI ғасырдың өзінде. Тіпті, XVII ғасыр деректерінде. Кейін іргелі, үлкен тайпалардың құрамына сіңісіп кеткен. Яғни, бүтін емес, бөлшектің бөлшек пайызы болса да, бүгінгі қазақ халқының нәсіл-тегінде ежелгі таңғұт жұртының да үлесі бар деп білу керек.

http://writers.kz/journals/?ID=11&NUM=106&CURENT=&ARTICLE=3133 Мұрағатталған 4 қарашаның 2013 жылы.