Ламаизм

Ламаизм - ваджраяндық буддизмнің бойына буддалық емес көптеген элементтерді жинастырған, Тибетте қалыптасып, одан Орталық және Шығыс Азияның бір бөлігіне тараған түрі. Өнер тарихы үшін ламаистік иконографияның маңызы зор.

Тибет буддизм ғибадатханасының ішінде

Ламаизм (тибет лама-жоғары, яғни ілім құпиясына дайындалған дінді ұстанушы, монах) буддизмнің негізгі бағыттарының бірі. Тибетке буддизм YII ғ. бірінші жартысында келген.YIII ғ.бастап ваджраянада Ньингма,Кагью,Сакья,Кадам,Лоджонг мектептері қалыптасты. XI ғасырда Тибетте буддистік қауым құруға тырысқан қызыл бөріктілер сектасы шықты Ламаизм VII-XIV ғасырларда тибетте махаяна және тантризм (санскр. тантра – айла-әдіс, асыл мәтін, магия) негізінде пайда болды. Тантризм бұл индуизмдегі (шактиизм, шиваизм, вишнуизм) және буддизмдегі (ваджраяна – «алмас дөңгелек») түрлі мектептер мен бағыттардың ортақ атауы. Ваджраяна-сансаралық ақылды өзгерту жолы,медитация әдісі.Ваджраяна-бастапқы Ади Будда концепциясына сүйенген.Нұрлануға жетудің басты құралы-құпия мантра.Ламаизм – будда дінінің тибеттік-моңғолдық түрі. Ламаизм термині XIX ғасырдың 40-жылдары Еуропа ғылымында Тибет, Моңғолия, Бурятия, Туба, Калмыкия елдерінде таралған буддизм ағымын белгілеуде қолданылады. Қазіргі буддологияда ламаизм ұғымы қолданылмайды. Ламаизм дүниетанымы ваджраянаның солтүстік үнділік түріне сүйенеді. Тантризм индуизм және ламаизмнің қалыптасуында елеулі рөл атқарды. Тантризм ілімін білмей, ламаизмнің өзгешелігін, әсіресе оның культі мен әдет-ғұрыптарын түсіну өте қиын.

енуші болып саналды.Бұл кейпіне енуші-хубилгандар ілімі жоғарғы тибет дінбасыларын қастерлеу мен олардың билігін заңдастыруға жол ашты. .

Ламаизмге дейін тибетте рухтар мен табиғат күштерінің анимистік культі жергілікті дін- бон (бон-по) болды. Әрине, ламаизм осы алғашқы қайнар көзден нәр алды. Ламаизм- тибеттіктердің, моңғол мен буряттардың буддизмге дейінгі нанымдары – табиғат культі мен ата-баба культін қабылдаған және діни ғибадатына шамандық тән. Ламаизмді біз синкреттік дін деп айта аламыз, бірақ ламаизмнің доктриналық негізі буддизм болып табылады. Ламаизмді ұстанушылар үшін тибет тілі қасиетті болып табылады. Тибет тілін барлық ламаилық монастырларда оқып үйренеді. Ламаизмнің қасиетті кітабы тибет тіліне санскрит тілінен аударылған . «Ганджур-108 томнан,түсіндірмелер- «Данджур-225 томнан тұрады. Ең беделді тантралар саны – 2606. Ламаизмнің дербес бағыт ретінде қалыптасуы Цзонхава (1357-1419 ж.) атымен байланысты. Ол ламаизмнің негізін қалаушы болып табылады. Ол кедей малшының отбасында дүниеге келді. 1409 жылы Тибеттің басты қаласы – Лхаса («Құдайлар облысы») қаласының маңында Галдан монастырын құрды. Лхаса қаласы – ламаилар үшін қасиетті орын. Цзонхава-Гелгупа сарықалпақтар қауымының негізін қалады. Цзонхава ламаилық пантеонға енген. XVI ғасыр соңында дінбасы Далай-лама мәртебесін алатын болды. Зерттеушілер ламаизмді буддизммен салыстырып екі ілімнің 85 пайызы ұқсас екендігін аңықтаған. Ламаилар қасиетті жазба ретінде қабылдайтын Цзонхаваның басты шығармасы – Ламрим чхенмо (Ұлы жолдың даналық баспалдақтары). Бұл кітапта құтқару ісіндегі монахтардың рөлі айрықша көрсетілген. Бұл кітапта тұлғаның үш түрі, бостық теориясы, таным тәжірибесінің маңызы баяндалған. Бірінші тұлға түрі үшін азат болудың кажеттілігі туралы ойдың өзі жеткілікті. Екінші тұлға түріне төрт ақиқатты таныған және хинаяна жолымен құтқарылу жолын іздеушілер кіреді. Жоғарғы үшінші түрге махаяна мен ваджраяна іліміндегі мистикалық таным тәсілін қолданатын азат болу жолында бодхисаттвалардың рөлін түсінгендер кіреді. Оның «Нгагриме» енбегінде монахтардың пенделерді азат болу жолына ұстаздық жетекшілік қызмет жасайтындығы баяндалады. Цзонхаваның ізбасарлары ламаилық иерархияда жоғары лауазымға ие болды. «Далай-лама» сөзі моңғол тілінен аударғанда мұхит сынды ұлы лама деген мағынаны білдіреді. Далай-ламалар Бодхисаттва аволикитешвараның көрінісі болып табылады және «панчен-лама» (ілімнің мол қазынасын бейнелейтін лама) – Амитабха будданың көрінісі.

Панчен-Лама, Далай-ламаның орнын басар ізбасар ретінде көрінді. Далай-лама және панчен-лама басты рухани тұлғалар (хубилган) болып табылады. Далай-лама және панчен-лама тірі құдайлар ретінде қастерленеді. Далай-лама немесе панчен-лама өлген кезде жоғары діни басшылық өкілі бурхан (құдай) жаны қонған жаңа тәнді іздеу үшін комиссия тағайындайды. 

Комиссияны хубилган өлген соң екі жылдан соң тағайындайды. Іздеу жұмыстарын, әдетте хубилган көзі тірісінде көрсеткен немесе жұлдызшылар белгілеген орындардан іздейді. Хубилган өлімінен кейін 5 және 365 күндер аралығында туылған балаларды іздейді. Бірнеше кандидатура болады. Негізгі талап: балалардың денсаулығы мықты болуы керек. Іріктеліп алынған кандидаттардан емтихан алынады. Бала алдында жатқан көптеген заттар ішінен өлген адамды алуы тиіс. Осыны жасаған бала «тірі құдай» болып жарияланады. Ламаизмде хубилган ретінде монастырлардың көрнекті басшылары қастерленеді. Тибеттік аңыз бойынша, алғашқы 37 рет қайта туылғандар Үндістанда патша-дін қамқоршылары, ғалым-ағартушылар болып дүниеге келді. Тибетте алғашқы болып 38 рет қайта туылған – б.з.б. III ғасырда өмір сүрген Нияти-цзаньбо хан болды. Бірінші Далай-Лама цзонхавизмнің жолын ұстанушы тізім бойынша 51 рет қайта туылған (Гэндунь-дуб (1391-1475 ж.)) . Қазіргі уақытта далай-лама – Рэван Лобсан Тензин Гьяцо. Ол 1935 жылы қарапайым шаруа отбасында дүниеге келген. Жоғары Ламаилық басшылық оны 2 жасар кезінде Далай-лама деп таныған. Ол Лхас қаласында монастырда тәрбиеленді. Соңғы бес жүз жыл бойы Далай-ламалар Тибеттің діни және әкімшілік басшысы болып саналады. Тибеттіктердің азаттыққа талпынысы ҚХР тарапынан қолдау таппады.Тибет ҚХР құрамында болғандықтан, Қытайдың орталық билік орындары мен Тибеттің діни-саяси көшбасшысы Далай-лама арасында дау туындап, 1959 жылы Далай-лама Тибеттен кетуге мәжбүр болды. Ол Дели қаласынан 500 шақырым жерде орналасқан монастырдан Ламаилықтардың бүкіл діни өміріне басшылық жасайды. Гималай тауының етегінде Мак-Леод-Ганг қалашығында XIY Далай-Ламаның сарайы орналасқан Оның әлемдік саясаттағы өзіндік беделі бар.. Ол – бейбітшілік бойынша Нобель сыйлығының лауреаты (Ол жарты миллион доллар соммасын әлемдегі аштық пен ауруларға қарсы күреске жұмсады). Бүгінгі Панчен-ламаның нөмірі «он бірінші» (алдыңғы панчен лама 1989 жылы қайтыс болды). 1995 жылы Далай-лама тағайындаған комиссия Тибетте алты жастағы панчен-ламаны тапты. Бірақ Қытай өкіметі бұл кандидатураны қабылдамады. Қытай өкіметі тағайындаған комиссия жаңа Панчен-ламаны тапты. Ол 1989 жылы туылған. Қазір оны монахтар Лхас қаласында тәрбиелеуде. Ламаизм – 2000 жылдан аса тарихы бар буддизмнің идеялық-теоретикалық мұрасы және синтезі. Ламаилықтардың табиғаттан тыс жандардың төрт тобының бар екендігіне сенеді: –жын-перілер немесе асуралар («құдай емес») зұлымдық жасаушылар. Олардың саны мыңдап саналады, тәні мен жынысы болады. Жын-перілер ажалсыз; –өлген адамдардың жаны орналасатын преттер немесе «кеткендер». Преттер тозақта аштық азабымен сараң және мешкей адамдарды жазалау үшін өмір сүреді. Преттердің қарны үлкен, ал аузы иненің көзіндей, сондықтан олар үнемі тамақ жеуді ойлайды; –шамбалық жауынгерлер айрықша ғажап ел Шамбалда өмір сүреді. Патша Ригден басшылық жасайтын әскер осы елде орналасқан. Құдайлардың (бурхандардың) бұйрығымен олар кез келген уақытта жерге келіп дінсіздерге (будда дінін ұстанбайтындармен) қарсы соғыс жүргізеді. Осы қасиетті соғыс уақытында жерге аурулар, эпидемия, жер сілкінісі, су тасқыны, кеміргіштер, жыландар, темірқұстар және жабайы аңдар жіберіледі. Олар еретиктер мен құдайсыздарды азаптайды. Олардың ешқайсысы жазадан қашып, құтылып кетпейді. Тек тақуа ламаларды бұл жаза айналып өтеді. Ламаилықтар бірнеше мыңдаған бурхандарды мойындайды, ал діни тәжірибеде тек бірнеше ондаған құдайларға сыйынады. Бурхандар 5 топқа ( разрядқа) бөлінеді: будда, бодхисаттва, докшиттер немесе айбарлы сенімді қорғаушылар, сабдықтар – аймақ, қала, монастырлардың жебеушілері; лама – бурхандар адамдарды ақиқат жолына нұсқаушы будданың көмекшілері.

 Ламаизмде миссионизм, яғни болашақ будда-майдаридің келуіне деген сенім тән. Будда-майдари күнәһарлады жазалап, ламаизм діни талаптарын адал орындағандарға құрметтеп сый береді, жер бетінде жаңа тамаша және әділетті өмір орнатады. 

Жан туралы ілім синтездік сипатта. «Осы ілімді қалыптастырушы 5 негізгі идеяның үшеуі дәстүрлі, ал екеуі бірегей болып табылады. Дәстүрлі идеялар жан-адамның табиғаттан тыс бөлігі; жан тәңге тәуелді емес, жан ажалсыз. Бірегей идеялар: жан бастапқы (яғни жан жаратылмаған, жан бұрыннан болған), жан – дхарма деп аталатын ұсақ бөлшектердің жиынтығы. О дүниелік өмірге қатысты айтар болсақ, ламаизм көбісін индуизмнен алған. О дүниелік өмір екі кезеңнен тұрады. Біріншісі индуизмдегідей сансара деп аталады және жанның бір денеден екінші денеге ауысуы ретінде түсіндіріледі. Жанның ауысуы (қайта туылу) индуизмдегідей кармамен айқындалады. Тақуалардың жаны жұмақта, ал күнәһарлардың жаны қайтадан жердегі тәнге оралады. Жұмақ «сукавати» («бақытты ел») деп аталады. Жұмақ аспан әлемінде орналасқан. Тозақ «нарака» терминімен белгіленеді. Тозақ бөлімдерге бөлінеді, әрбір бөлімнің өзіндік азаптау жүйесі бар. Бір бөлімде өртейді, келесі бөлімшеде мұздатады (тоңазытады), үшіншісінде бөлшектерге кеседі, төртіншісінде жаншып езгілейді. Мұндай бөлімшелердің қанша екенін ешкім білмейді. О дүниелік өмірдің екінші кезеңі айрықша еңбегі сіңген тақуаларға арналған. Бұл ламаизмде – нирвана деп аталады. Бұл – сукаватимен салыстырғанда өте жоғарғы «деңгейлі» жұмақ. Бұл өмірде болашақ өмір үшін айрықша діни тәжірибе қажет. «Діни тәжірибесіз ақылды тәртіпке келтіру мүмкін емес. Ақылдын тәртіпсіздігінен, жаман, дертті әдеттер мен қылықтар жинақталады. Бұл қылықтар өз кезегінде сана ағымында қасірет жемістерін өсіретін әлеуетті орнатады», – деп жазады. Он төртінші далай-лама өзін тындауға ниет білдірушілерге төмендегідей кеңес береді: 1. Ұлы махаббат, ұлы жетістіктер зор қауіп-қатермен байланысты. 2.Осы өсиетті ұмытпа. 3.Өзіңді сыйла, басқаларды құрметте, өзіңнің бүкіл іс-әрекеттеріңе жауап бер. 4.Мынаны есте ұста, алға қойған мақсатыңа жет. 5.Ережені дұрыс бұза білу үшін де ережені оқып біл. 6.Ұсақ-түйек , айтыс-тартыс ұлы достықты бұзбасын. 7.Қателік жасағаныңды білген сәтте оны түзетуге әрекет жаса. 8.Күн сайын аз да болса, жалғыз бол. 9.Жаңашылдыққа құшақ аш, бірақ құндылықты жоғалтпа. 10. Кейде ең дұрысы үнсіздік екендігін есте ұста. 11.Әділ өмір сүр. Қартайғанда өткен өміріңнің зейнетін көресің. 12.Үйдің берекесі мен бақыты – адам өміріңнің іргетасы. 13. Жақындарымен ренжіскенде, реніштің себебін біл. Өткенді қазбалама. 14.Мәңгі өмір сүргің келсе, біліміңмен бөлісе біл. 15. Табиғатқа мейірімді бол. 16. Бұрын болмаған жеріңе саяхат жаса. 17. Өзара қатынаста бір-біріне деген махаббат, бір-біріне деген қажеттіліктен басым болуы керек. 18. Мақсатқа жету жолындағы жетістіктерді жұмсаған күш-жігеріңмен бағала. 19. Ас даярлағанда ынтамен, баппен даярла. Ламаизм мен буддизм ілімінің мәні – осы дүниелік өмірдің формаларына алаңдамау. Бұл дүниеліктен безіну.

Дереккөздер

1. Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азия өнері.— Алматы: Өнер, 1990. ISBN 5-89840-221-7