Категориялар

Категориялар (грекше kategorіa – түйіп айту)

Жалпы түсінік

Заттар мен құбылыстардың елеулі жақтарын, белгілерін және қасиеттерін бейнелейтін жалпы ұғымдар, ойлау формалары, дүниетану сатылары. Әрбір ғылымның өзіне тән ұғымдық аппараты, ұғымдар жүйесі бар.

Мысалы:

• Математикада - сан, шама, жиын, топ, функция,
• Физикада - масса, энергия, күш, жылу, элементарлық бөлшек, атом ядросы,
• Биологияда - ақпарат, тіршілік, функция, генетикалық код, т.с.с.

Ғылымды зерттейтін пән, оның ұғымдық аппаратын атайды. Материялисттік диалектикада табиғаттың, қоғамның және ойлаудың жалпы заңдарын зерттейтін философиялық ғылым - дамудың жалпы теориясы. Оның да өзіне тән ұғымдары бар. Философия тарихында санатқа ең бірінші теориялық анализ жасаған Аристотель. Ол санатты бір-біріне байланыссыз, субординациясыз етіп көрсетті және олардың методологиялық маңызын аша алмады. Санат мәселесін одан әрі зерттеп дамытқан Кант болы. Санат адамның сезімдік тәжірбиесін жүйеге салатын ережелер екенін дәлелдеді. Олардың арасындағы байланысты, сабақтастықты ашуға тырысты. Кант 12 санатты 4 топқа бөліп, әрбір топ арасына диалекті байланыс элементтерінің бар екенін байқады. Егер Аристотель санатты болмыстың бейнесі десе, Кант оларды шындық бейнесі емес, сезімдік пайымдаудың априорлы формалары деп түсіндірді. Кант Аристотельдік дұрыс түсініктен бас тартып, идеализмге бой ұрды.

Бұл күрделі мәселені философтар мен басқа ғылымның өкілдері бірлесіп шешуі мүмкін. Санат жүйесін диалектиканың, логиканың, таным теориясының тепе-теңдігі, тарих пен логиканың бірлігі абстрактылықтан, нақтылыққа қарай өрлеу принциптері арқылы құрудың зор теориялық және практикалық маңызы бар.

Философияда

• Шындық көріністері мен танымның маңызды, жалпыға ортақ қасиеттері мен қатынастарын бейнелейтін, мейлінше жалпылама және іргелі ұғымдар. Санат - таным мен қоғамдық іс-әрекеттің тарихи дамуын қорыту нәтижесі ретінде пайда болып, дамып келеді. Олар дүниенің өзіне тән жалпы объективтік заңдары мен заңдылықтарын бейнелейтін әмбебап ойлау формаларын, яғни адам танымы мен ойлауының да жалпы заңдылықтарын білдіреді. Адам мен табиғаттың арасын байланыстырып тұрған адамның нақты іс-әрекеті негізінде қалыптасып, дамып отырады, табиғатты іс-дағдылық және теориялық-танымдық игерудің баспалдақтарын, деңгейлерін білдіреді. Белсенді іс-әрекет арқылы адам ойы мен танымы дүниенің мәнді жақтарын, терең мазмұнын, әмбебап заңдылықтарын ашады, сөйтіп адамзаттың практикалық қызметі мен танымы, ойлау қабілеті қат-қабат өзара бірлікте тарихи түрде алға басып отырады. Осы бірегей тарихи процесте санат тұтасып, адам ойының логикалық желісі түзіледі. Ол осы логикалық тұтастықтың түйіні тәріздес.

• Санат – тарихи қалыптасқан адам іс-әрекеті мен ойлауының принциптері мен заңдары, барлық нәрсе бізге осылар арқылы беріледі, ой елегінен осылар арқылы өтеді.

• Санат – адам ойының шындықтың өз формалары бойынша қозғалуын қамтамасыз ететін, нәрселердің қалыптасуы мен реалдық қызмет етуінің тәсілін терең ұғынуға жол ашатын әмбебап ұғымдар, сондай-ақ, шындықты практикалық-заттық түрде игерудің идеалды формалары. Адам өзінің іс-әрекетінде табиғатты жай бар күйінде, дайын қалпында ғана қайталай салмайды, оны белсенді өзгертеді, онда жоқ нәрселерді жасайды, дамытады. Сол сияқты адам ойына да шығармашылық белсенділік тән.

• Санат – шындықты оның өзгеруінде, дамуында бейнелейтін ойлау формалары. Ойлау санаты адамзаттың да мыңдаған жылдар бойғы тарихында түзілген танымының жалпы шарттары, принциптері. Санат – адамның практикалық және танымдық қызметінің реалдық нәтижелері қорытылған логикалық фигуралар. Сондықтан әрбір адамның адам ретінде қалыптасуы, оның ақыл-ойының дамуы да осы қоғамдық заттық-практикалық іс-әрекетке баулу процесінде, әлеум. қозғалысқа қатынасу арқылы тарихи жинақталған рухани байлықты игеру процесінде іске асады. Санат бір-бірімен тығыз байланыста болғандықтан, олар белгілі бір жүйені құрайды, жүйелі түрде дамып отырады. Санат жөніндегі ілім Аристотельден басталады. Ол “Категориялар” деген еңбегінде 10 санатты атап айтты: субстанция, сан, сапа, қатынас, орын, уақыт, жағдай, ахуал, әрекет және қасірет.

• Санат – түйіп айту сұлбасын білдіреді. Сондықтан да санат бір-біріне тәуелсіз, тұрмысты парықтаудың әр түрлі тәсілін айқындайтын тұжырым топтарын сипаттайды. Философияда ойлау санатын жүйелеу, олардың ішкі байланыстарын ашу күрделі де қиын мәселе болып табылады. Философия тарихында бұл мәселенің қойылуы Аристотельден кейін Кант пен Гегель есімдеріне байланысты. Философияда санаттарды ғылыми жүйелеудің жан-жақты негізделген принциптері мыналар: заттық-практикалық іс-әрекет, тарихилық пен логикалықтың бірлігі, қайшылық принциптері, абстрактылықтан нақтылыққа өрлеу әдісі және тағы басқа.

Дереккөздер:

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том
2. Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7