Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Антарктида (гр. ἀνταρκτικός — Арктикаға керісі) — Оңтүстік поляр аймағының орталығында орналасқан материк. Көлемі 14 млн шаршы км шамасындай. Антарктида Атлант, Үнді және Тынық мұхиттарымен қоршалган. Антарктиданы 1820 ж. орыстың саяхатшылары Беллинсгаузен мен Лазарев бірінші рет ашқан. Антарктиданы түгелдей қалың мұз басып жатады. Оның орташа қалыңдығы - 1500 м шамасындай, ал ең қалыңы - 4000 м. Өсімдіктер мен жануарлар дүниесі теңізге таяу жерде ұшырасады.Бұл - Жер шарымыздағы 6 материктың бірі.Ол Қиыр оңтүстікте түгелдей мұз құрсанып жатыр.
| Антарктида | |
 | |
| 14 107 000 км² | |
| Халық саны | 5000 (тұрақты емес) адам |
| Тығыздығы | 0 адам/км² |
| Енеді | 0 мемлекет |
| Тәуелді аймақтар | 0 |
| Тілдері | жоқ |
| Уақыт белдеулері | барлығы |
| Интернет үйшігі | |
| Ірі қалалары | станциясы бейресми астанасы болып саналады |
 Антарктида Ортаққорда | |
Антарктида географиясы
Антарктида — Жер шарының оңтүстік полюсі саналатын құрлық. Жерінің аумағы 12,3 млн. км², ал қайраңдық мұздықтар мен аралдарды қосқанда 14,0 млн. км²-ге жетеді. Жерінің 99%-ын қалың мұз басып жатыр. Оның жалпы көлемі 26 млн. кm³. Антарктида – дүние жүзіндегі ең биік құрлық. Оның мұз жамылғысымен қоса есептегендегі орташа биіктігі 2040 м, яғни барлық құрлықтардың орташа биіктігінен (870 м) 3 есе артық. Құрлықтың жағалық сызығы онша тілімденбеген, оның құрамына бір ғана үлкен түбек – Антарктида түбегі мен бірнеше іргелес аралдар – Александр І жері, Оңтүстік Шетланд, Георгия және Оркней, Беллени кіреді. Құрлықтың жағалауын Оңтүстік мұхит сулары мен Уэдделл, Беллинсгаузен, Амундсен, Росс, Ғарышкерлер, т.б. теңіздері шайып жатыр. Антарктида құрылығының негізін абсолюттік жасы 1,6 млрд. жыл болатын гондваналық платформа түзеді, басым бөлігі архей эрасындағы гнейс, кристалды жақпар тас, граниттерден құралған. Жыныстардың ірге тастарының қалыңдығы 20 км-ге жетеді. Антарктида платформасы өзінің геологиялық құрылымы мен жыныстарының құрамы жағынан Бразилия, Австралия, Экваторлық және Оңтүстік Африка, Үндістан платформаларына өте ұқсас. Ол төменгі және жоғарғы палеозойлық құрылымдары есебінен көлемі ұлғайып, батыстағы Антарктида түбегін алып жатқан мезо-кайнозойлық Анд қатпарлы жүйесінің жалғасы болып табылатын жас қатпарлы құрылымдарға ұласады. Олардың іргетасының өте күшті өзгеріске ұшыраған құрлықтық шөгінді жыныстардан құралғандығы осы аймақта жер қыртысының құрлықтық типінің дамығандығына дәлел болады. Ондағы жер қыртысының орташа қалыңдығы 40 км.
Антарктиданың қазіргі жер бедерінің қалыптасуы жаңа жанартаулық атқылаулар нәтижесінде жүруде. Жанартаулық тауларға Эребус (3794 м), Террор (3262 м) жатады.
Жер бедері ерекшелігіне байланысты Батыс Антарктида және Шығыс Антарктида болып екіге бөледі. Оларды жан-жағынан жағалаулық және ішкі құрлықтық белдеу қоршай орналасқан. Жағалаулық тау белдеуі бірнеше ірі тау жоталарынан тұрады. Оларға Голицин, Принц-Чарльз, Эндерби тау сілемдері, Королева Мод жері мен Трансантарктида таулары, Пенсакол, Шеклтон таулары жатады. Таулардың орташа биіктігі 1200 – 2500 м, абсолюттік биіктігі 3500 – 4000 м-ге жетеді. Ішкі құрлықтық тау белдеуіне Гамбурцев тауы (абсолюттік биіктігі 3550 м) жатады. Шығыс Антарктиданың теңіз деңгейінен жоғары орналасқан бөлігінің орташа биіктігі 690 м, ал оның теңіз деңгейінен төмен жатқан бөлігінің орташа ойыстығы 460 м. Батыс Антарктида жерінің 80%-дан астамы мұз айдынында өте қатты ойысқан ойпаңдар. Оның орташа тереңдігі – 700 м. Қалған 20%-ына дөңес таулы жер бедері тән. Яғни Батыс Антарктиданың жер бедері шығыспен салыстырғанда өте қатты тілімденген. Құрлықтың ең биік нүктесі Элсуорт тауындағы Винсон тау сілемі (5140 м), теңіз деңгейінен ең төмен жатқан жер – Бентли ойысы. Алқапты кең жазықтардағы құрлықтың қайраңдық мұздықтары Антарктида жерінің 12%-дай жерін алып жатыр.
Көршілес аралдардағы мұздықтармен қосып есептегендегі олардың жалпы ауданы 1,65 млн. км². Қайраңдық мұздықтардың 83%-ы Батыс Антарктидада, олардың ең ірілері – Росс және Ронне-Фильхнер мұздықтары. Мұздықтардың шеткі бөлігі көп жағдайда үзіліп түсіп, мұзтауларға айналып, мұхит суында оншақты жылдар бойы қалқып жүреді. Антарктида таулары мен жағалаулық бөліктерінде жылжымалы мұздық түрі кездеседі, оның ең ірісі – Ламберт мұздығы (ұзындығы 700 км, ені 30 – 40 км). Антарктида – жер шарындағы мұздық пішіндердің барлық түрінің шоғырланған аймағы, мұнда тек жер асты мұздануы мен мәңгі тоңның үлес салмағы аз. Жер шарының басқа құрлықтарындағы тұщы су қоры 2 млн. км3 болса, Антарктидадағы тұщы су қоры 26 млн. км3. Құрлықтың мұз баспаған жерлерінің, яғни шұраттың (оазис) жалпы ауданы 2500 км². Олар көбіне жағалаулық бөліктерде теңіз деңгейінен 100 м биіктікте орналасқан, ең ірілері – Бангер, Вестфолль, Грирсон, Ширмахер. Сонымен қатар Виктория жері (4000 км²) мен Александр І жері (400 км²) сияқты биік таулық шұраттар да кездеседі.
Климаты
Антарктиданың климаты – полярлық континенттік. Климаттық ерекшелігіне байланысты Антарктида – суықтық полюсі. Ол сондай-ақ, жер шарының ең күшті желдер мен жазғы жиынтық радиацияның да полюсі болып табылады. Оңтүстік полюс аймағы Арктикамен салыстырғанда Антарктида Жердің Күнге ең жақын нүктесінде (перигелий) орналасқандықтан Күн жылуын 7%-дай артық алады. Ауаның мөлдір әрі құрғақ болуы, яғни антициклондық ауа райы күн радиациясының жерге кедергісіз жетуіне мүмкіндік береді. Антарктида жазында, яғни желтоқсан мен қаңтар айларында, Орталық Антарктидада орташа айлық радиация жиынтығы Жер шарындағы ең жоғары көрсеткішке (30 ккал/см2) жетеді. Бірақ, келетін жылудың 90%-ға жуығы мұз жамылғысымен шағылысып, әлем кеңістігіне қайта кететіндіктен, құрлықтың жылыну мүмкіншілігі өте төмен. Континенттің орталығында қысқы орташа температура –60 – 72Ә С-қа дейін, жаз айларында –30Ә – 50Ә С-қа дейін, ал жағалауларда қыста –18Ә С, жазда –20ӘС-қа дейін өзгереді. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 30 – 50 мм, жағалауларда 700 мм-ге дейін жетеді, негізінен қар күйінде түседі. Суық ауа Антарктиданың ішкі аудандарынан шеткі бөліктеріне қарай қозғалып, ағынды желдерді туғызады (орташа жылдық жылдамдығы 12 м/с), ол циклондық ауа ағынымен қосылған кезде теңіз дауылына айналады (жылдамдығы 50 – 60 м/с., кейде 90 м/с-қа жетеді). Басым бөлігінде жылдың 340 күні қарлы борандар соғып тұрады.
Жануарлар мен өсімдіктер дүниесі
Антарктидадағы тіршілік дүниесі өте жұтаң. Онда теңіз құстарының 13 түрі, антарктикалық суларда итбалықтардың – теңіз пілі, теңіз мысығы, , және теңіз қабыланы деп аталатын 5 түрі мекендейді. Құрлықтың нағыз жағалаулық бөлігінде пингвиндердің император және Адели атты түрлері тіршілік етеді.
Өсімдіктері негізінен мүктер (75 түрі), қыналар (300-ге жуық түрі) және балдырлардан (қызыл, жасыл, көк-жасыл, сары балдырлар) құралған. Антарктида түбегінде аласа гүлді өсімдіктердің 10 шақты түрі кездеседі, олар шұраттарда шағын шалғынды алаңдар түзеді.
Антарктиданы зерттеу жұмыстары
Құрлықты және оның жағалау бөлігін ғылыми түрде зерттеуді Роберт Скотт экспедициясы бастаған. Жүйелі халықаралық геофизикалық зерттеу жұмыстары 1957 ж. басталды. 11 ел құрлық пен оның жағалауындағы аралдарда 57 база құрып, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді. Әр ел ғалымдарының басшылығымен ұйымдастырылған экспедициялар құрлықты бірнеше рет кесіп өтіп, Оңтүстік полюс, геомагниттік және «жетуге қиын» полюстерге жорықтар жасалды, тұрақты зерттеулер мен байқаулар жүргізді. Соңғы жылдары Антарктидада жүзден астам ғылыми-зерттеу стансалары бүкіл жыл бойы және маусымдық жұмыс жүргізеді. Онда 16 мемлекеттің зерттеушілері өзара байланыста жұмыс жасайды. Антарктида қойнауында мол кен байлықтарының (тас көмір, темір, слюда, графит, алтын, уран, молибден, мыс, никель, қорғасын, мырыш, күміс, титан, т.б.) қоры бар екендігі анықталды және олардың кейбіреулері өндіріле бастады. Антарктида табиғатын зерттеп білу планетамыздағы тіршілік дамуының өткені мен болашағы арасындағы байланысты анықтауға мүмкіндік береді. Әсіресе ол құрлық – мұхит – атмосфера – мұздану процестері арасындағы байланысты анықтауда негізгі буын болып табылады.
Антарктика – Жер шарының оңтүстік поляр аймағы. Антарктиканың (грекше antі – қарсы, arktіos – солтүстік) табиғи шекарасы өте айқын байқалады. Ол дүниежүзілік мұхиттың беткі суларының біршама жылы және керісінше мейлінше салқын бөліктерінің араласатын аймағы – антарктикалық конвергендену белдемі арқылы өтеді. Бұл шекара негізінен 48 – 60Ә оңтүстік ендік аралығында орналасқан. Поляр аймағын алып жатқан Антарктиканың аумағы шамамен 52 млн. км². Оның құрамына бетін қалың мұз жамылғысы жауып жатқан Антарктида құрлығы мен оған жалғас жатқан Александр І жері, Оңтүстік Шетланд, Оңтүстік Оркней, Оңтүстік Сандвичевтер, Оңтүстік Георгия, Баллени аралдары мен арал топтары және құрлық жағалауын шайып жатқан, шартты түрде Оңтүстік мұхит деп аталатын – Тынық, Атлант, Үнді мұхиттарының антарктикалық бөлігі енеді. Құрлық жағалауындағы қайраңдарда Росс, Уэделл, Беллинсгаузен, Ынтымақ, Ғарышкерлер теңіздері бар. Уэделл және Росс теңіздерінің елеулі бөлігін қайраңды мұздықтар басқан. Қыс кезінде мұхиттағы қалқыма мұздықтар шекарасы солтүстікте ашық мұхит айдынында 50Ә оңтүстік ендіктерге дейін жетіп, аумағы 20 млн. км² болады. Бір жылдық мұздың қалыңдығы 1,5 – 2 м-ге жетеді, көп жылдық мұздар мұзтау түрінде кездеседі. Антарктика Арктикамен салыстырғанда табиғатының қаталдығымен ерекшеленеді. Онда жер шарының ең суық полюсі орналасқан (89,2ӘС).
2012 жылы қаңтар соңында Ресей ғалымдары Антарктида мұзын 30 жыл бұрғылап, 4000 метр тереңдіктен әлемдегі аса ірі тұщы көлді тапты. Ол көл жалғыз емес екен. Мәңгілік мұзды аймақта ірілі-уақты 80 көл бар болып шықты. Егер де ол суларға қолжетімді болса, жер бетіндегі халықты 150 жыл ауызсумен қамтамасыз етуге болады екен. Бірақ тұщы су мұз астында, тым тереңде жатыр
Көлік және қатынас
Антарктидада құрғақ жерде саяхат жасау едәуір дамыған. Елдің көбі моторлы көлік түрлерін пайдаланады. Көліктердің дөңгелектері әдеттен тыс жалпақ, онымен мұзда жүру ыңғайлы. Терра Бас (адам таситын автобус) - Мак-Мёрдодан ұшу алаңына дейін адам тасуға арналған көлік. Көліктердің көпшілігі шынжыр табанды. Жалпаң дөңгелекті көлік түрлеріне қарағанда, шынжыр табанды көлік түрлері әлдеқайда жайлы. Ұшақ пен тікұшақ - әуе қатынасының бірден-бір түрі. Олар адамдарды Антарктидаға немесе зерттеу орталықтарына апарып, алып қайту кезінде қолданылады. Антарктидада тікұшақтың үш түрі пайдаланылады.
Мак-Мёрдо - Антарктидадағы жалғыз айлақ. Жағалауға жаңын орналасқан көптеген бекеттерде зәкір тастауға болатын тұрақтар бар. Жүкті кемеден жағаға қайық, баржа және тікұшақтың көмегімен түсіреді. Антарктидада қатынас құрудың ғарыштың жүйелері орнатылған. Соның арқасында ғалымдар сыртқы дүниемен байланысын үзбейді. Хабарлама түріндегі мәліметтер алумен қатар, телефонмен де хабарласып тұрады. Бекеттерге жедел пошта тек жаз мезгілдерінде ғана келіп-кетеді.
Қызықты деректер
- Антарктида — жер бетіндегі ылғалдылығы барынша төмен, ең биікте орналаскан құрлық.
- 1978 жылы 7 қаңтарда Эмилио Маркос де Пальма деген сәби осы құрлықта туған тұңғыш сәби ретінде тіркелді.
- Ламберт мұздығы — Антарктидадағы және бүкіл әлемдегі ең ірі мұздық.
- Антарктидадағы мұз қабаты ери қалған жағдайда, әлемдегі барлық теңіз деңгейі 60- 65 метрге көтерілер еді.
- Антарктиданың қалың мұзы — осы құрлықтың ең биік жері саналады. Мұзының қалыңдығы орта есеппен 2300 метр шамасында.
- Мак-Мёрдо бекетіне 1000- нан аса ғалым, қонақ және турист бірден сыйып кетеді. Зерттеушілер қатарына биологтар, геологтар, мұхиттанушылар, физиктер, астрономдар, гляциологтар (мұз- дықтанушы) және метеорологтар кіреді.
- Хэллей бекетінде 1985 жылы жүргізілген өлшеу жұмыстарының нәтижесінде озон қабатында тесіктің бары мәлім болды.
- Моусон бекеті электр қуатының 70 пайыздан астамын жел генераторларының арқасында алады.
- Антарктиданың қуаң алқаптарында екі миллион жылдан бері жаңбыр жаумаған.
- Жер бетіндегі метеорит іздеуге ең қолайлы жер — Антарктида құрлығы.
- Антарктидада теледидар хабарын тарататын жалғыз бекет бар. Ол алты арналы кабельді жүйе арқылы жұмыс істейді.
- Құрбақа Антарктидадан басқа құрлықтың бәрінде тіршілік етеді.
Дереккөздер
- Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Antarktida gr ἀntarktikos Arktikaga kerisi Ontүstik polyar ajmagynyn ortalygynda ornalaskan materik Kolemi 14 mln sharshy km shamasyndaj Antarktida Atlant Үndi zhәne Tynyk muhittarymen korshalgan Antarktidany 1820 zh orystyn sayahatshylary Bellinsgauzen men Lazarev birinshi ret ashkan Antarktidany tүgeldej kalyn muz basyp zhatady Onyn ortasha kalyndygy 1500 m shamasyndaj al en kalyny 4000 m Өsimdikter men zhanuarlar dүniesi tenizge tayau zherde ushyrasady Bul Zher sharymyzdagy 6 materiktyn biri Ol Қiyr ontүstikte tүgeldej muz kursanyp zhatyr Antarktida14 107 000 km Halyk sany5000 turakty emes adamTygyzdygy0 adam km Enedi0 memleketTәueldi ajmaktar0TilderizhokUakyt beldeuleribarlygyInternet үjshigiIri kalalarystanciyasy bejresmi astanasy bolyp sanaladyAntarktida Ortakkordachicks in Antarctica with and an in the background The image was taken in Қantardyn 1999 MS Explorer sank on 23 karasha 2007 after hitting an iceberg in Antarctica Antarktidanyn serikten tүsirilgen sureti Antarktida geografiyasy Antarktida Zher sharynyn ontүstik polyusi sanalatyn kurlyk Zherinin aumagy 12 3 mln km al kajrandyk muzdyktar men araldardy koskanda 14 0 mln km ge zhetedi Zherinin 99 yn kalyn muz basyp zhatyr Onyn zhalpy kolemi 26 mln km Antarktida dүnie zhүzindegi en biik kurlyk Onyn muz zhamylgysymen kosa eseptegendegi ortasha biiktigi 2040 m yagni barlyk kurlyktardyn ortasha biiktiginen 870 m 3 ese artyk Қurlyktyn zhagalyk syzygy onsha tilimdenbegen onyn kuramyna bir gana үlken tүbek Antarktida tүbegi men birneshe irgeles araldar Aleksandr I zheri Ontүstik Shetland Georgiya zhәne Orknej Belleni kiredi Қurlyktyn zhagalauyn Ontүstik muhit sulary men Ueddell Bellinsgauzen Amundsen Ross Ғaryshkerler t b tenizderi shajyp zhatyr Antarktida kurylygynyn negizin absolyuttik zhasy 1 6 mlrd zhyl bolatyn gondvanalyk platforma tүzedi basym boligi arhej erasyndagy gnejs kristaldy zhakpar tas granitterden kuralgan Zhynystardyn irge tastarynyn kalyndygy 20 km ge zhetedi Antarktida platformasy ozinin geologiyalyk kurylymy men zhynystarynyn kuramy zhagynan Braziliya Avstraliya Ekvatorlyk zhәne Ontүstik Afrika Үndistan platformalaryna ote uksas Ol tomengi zhәne zhogargy paleozojlyk kurylymdary esebinen kolemi ulgajyp batystagy Antarktida tүbegin alyp zhatkan mezo kajnozojlyk And katparly zhүjesinin zhalgasy bolyp tabylatyn zhas katparly kurylymdarga ulasady Olardyn irgetasynyn ote kүshti ozgeriske ushyragan kurlyktyk shogindi zhynystardan kuralgandygy osy ajmakta zher kyrtysynyn kurlyktyk tipinin damygandygyna dәlel bolady Ondagy zher kyrtysynyn ortasha kalyndygy 40 km Antarktidanyn kazirgi zher bederinin kalyptasuy zhana zhanartaulyk atkylaular nәtizhesinde zhүrude Zhanartaulyk taularga Erebus 3794 m Terror 3262 m zhatady Zher bederi ereksheligine bajlanysty Batys Antarktida zhәne Shygys Antarktida bolyp ekige boledi Olardy zhan zhagynan zhagalaulyk zhәne ishki kurlyktyk beldeu korshaj ornalaskan Zhagalaulyk tau beldeui birneshe iri tau zhotalarynan turady Olarga Golicin Princ Charlz Enderbi tau silemderi Koroleva Mod zheri men Transantarktida taulary Pensakol Sheklton taulary zhatady Taulardyn ortasha biiktigi 1200 2500 m absolyuttik biiktigi 3500 4000 m ge zhetedi Ishki kurlyktyk tau beldeuine Gamburcev tauy absolyuttik biiktigi 3550 m zhatady Shygys Antarktidanyn teniz dengejinen zhogary ornalaskan boliginin ortasha biiktigi 690 m al onyn teniz dengejinen tomen zhatkan boliginin ortasha ojystygy 460 m Batys Antarktida zherinin 80 dan astamy muz ajdynynda ote katty ojyskan ojpandar Onyn ortasha terendigi 700 m Қalgan 20 yna dones tauly zher bederi tәn Yagni Batys Antarktidanyn zher bederi shygyspen salystyrganda ote katty tilimdengen Қurlyktyn en biik nүktesi Elsuort tauyndagy Vinson tau silemi 5140 m teniz dengejinen en tomen zhatkan zher Bentli ojysy Alkapty ken zhazyktardagy kurlyktyn kajrandyk muzdyktary Antarktida zherinin 12 daj zherin alyp zhatyr Korshiles araldardagy muzdyktarmen kosyp eseptegendegi olardyn zhalpy audany 1 65 mln km Қajrandyk muzdyktardyn 83 y Batys Antarktidada olardyn en irileri Ross zhәne Ronne Filhner muzdyktary Muzdyktardyn shetki boligi kop zhagdajda үzilip tүsip muztaularga ajnalyp muhit suynda onshakty zhyldar bojy kalkyp zhүredi Antarktida taulary men zhagalaulyk bolikterinde zhylzhymaly muzdyk tүri kezdesedi onyn en irisi Lambert muzdygy uzyndygy 700 km eni 30 40 km Antarktida zher sharyndagy muzdyk pishinderdin barlyk tүrinin shogyrlangan ajmagy munda tek zher asty muzdanuy men mәngi tonnyn үles salmagy az Zher sharynyn baska kurlyktaryndagy tushy su kory 2 mln km3 bolsa Antarktidadagy tushy su kory 26 mln km3 Қurlyktyn muz baspagan zherlerinin yagni shurattyn oazis zhalpy audany 2500 km Olar kobine zhagalaulyk bolikterde teniz dengejinen 100 m biiktikte ornalaskan en irileri Banger Vestfoll Grirson Shirmaher Sonymen katar Viktoriya zheri 4000 km men Aleksandr I zheri 400 km siyakty biik taulyk shurattar da kezdesedi KlimatyAntarktidanyn klimaty polyarlyk kontinenttik Klimattyk ereksheligine bajlanysty Antarktida suyktyk polyusi Ol sondaj ak zher sharynyn en kүshti zhelder men zhazgy zhiyntyk radiaciyanyn da polyusi bolyp tabylady Ontүstik polyus ajmagy Arktikamen salystyrganda Antarktida Zherdin Kүnge en zhakyn nүktesinde perigelij ornalaskandyktan Kүn zhyluyn 7 daj artyk alady Auanyn moldir әri kurgak boluy yagni anticiklondyk aua rajy kүn radiaciyasynyn zherge kedergisiz zhetuine mүmkindik beredi Antarktida zhazynda yagni zheltoksan men kantar ajlarynda Ortalyk Antarktidada ortasha ajlyk radiaciya zhiyntygy Zher sharyndagy en zhogary korsetkishke 30 kkal sm2 zhetedi Birak keletin zhyludyn 90 ga zhuygy muz zhamylgysymen shagylysyp әlem kenistigine kajta ketetindikten kurlyktyn zhylynu mүmkinshiligi ote tomen Kontinenttin ortalygynda kysky ortasha temperatura 60 72Ә S ka dejin zhaz ajlarynda 30Ә 50Ә S ka dejin al zhagalaularda kysta 18Ә S zhazda 20ӘS ka dejin ozgeredi Zhauyn shashynnyn zhyldyk molsheri 30 50 mm zhagalaularda 700 mm ge dejin zhetedi negizinen kar kүjinde tүsedi Suyk aua Antarktidanyn ishki audandarynan shetki bolikterine karaj kozgalyp agyndy zhelderdi tugyzady ortasha zhyldyk zhyldamdygy 12 m s ol ciklondyk aua agynymen kosylgan kezde teniz dauylyna ajnalady zhyldamdygy 50 60 m s kejde 90 m s ka zhetedi Basym boliginde zhyldyn 340 kүni karly borandar sogyp turady Zhanuarlar men osimdikter dүniesiAntarktidadagy tirshilik dүniesi ote zhutan Onda teniz kustarynyn 13 tүri antarktikalyk sularda itbalyktardyn teniz pili teniz mysygy zhәne teniz kabylany dep atalatyn 5 tүri mekendejdi Қurlyktyn nagyz zhagalaulyk boliginde pingvinderdin imperator zhәne Adeli atty tүrleri tirshilik etedi Өsimdikteri negizinen mүkter 75 tүri kynalar 300 ge zhuyk tүri zhәne baldyrlardan kyzyl zhasyl kok zhasyl sary baldyrlar kuralgan Antarktida tүbeginde alasa gүldi osimdikterdin 10 shakty tүri kezdesedi olar shurattarda shagyn shalgyndy alandar tүzedi Antarktidany zertteu zhumystaryҚurlykty zhәne onyn zhagalau boligin gylymi tүrde zertteudi Robert Skott ekspediciyasy bastagan Zhүjeli halykaralyk geofizikalyk zertteu zhumystary 1957 zh bastaldy 11 el kurlyk pen onyn zhagalauyndagy araldarda 57 baza kuryp gylymi zertteu zhumystaryn zhүrgizdi Әr el galymdarynyn basshylygymen ujymdastyrylgan ekspediciyalar kurlykty birneshe ret kesip otip Ontүstik polyus geomagnittik zhәne zhetuge kiyn polyusterge zhoryktar zhasaldy turakty zertteuler men bajkaular zhүrgizdi Songy zhyldary Antarktidada zhүzden astam gylymi zertteu stansalary bүkil zhyl bojy zhәne mausymdyk zhumys zhүrgizedi Onda 16 memlekettin zertteushileri ozara bajlanysta zhumys zhasajdy Antarktida kojnauynda mol ken bajlyktarynyn tas komir temir slyuda grafit altyn uran molibden mys nikel korgasyn myrysh kүmis titan t b kory bar ekendigi anyktaldy zhәne olardyn kejbireuleri ondirile bastady Antarktida tabigatyn zerttep bilu planetamyzdagy tirshilik damuynyn otkeni men bolashagy arasyndagy bajlanysty anyktauga mүmkindik beredi Әsirese ol kurlyk muhit atmosfera muzdanu procesteri arasyndagy bajlanysty anyktauda negizgi buyn bolyp tabylady Antarktika Zher sharynyn ontүstik polyar ajmagy Antarktikanyn grekshe anti karsy arktios soltүstik tabigi shekarasy ote ajkyn bajkalady Ol dүniezhүzilik muhittyn betki sularynyn birshama zhyly zhәne kerisinshe mejlinshe salkyn bolikterinin aralasatyn ajmagy antarktikalyk konvergendenu beldemi arkyly otedi Bul shekara negizinen 48 60Ә ontүstik endik aralygynda ornalaskan Polyar ajmagyn alyp zhatkan Antarktikanyn aumagy shamamen 52 mln km Onyn kuramyna betin kalyn muz zhamylgysy zhauyp zhatkan Antarktida kurlygy men ogan zhalgas zhatkan Aleksandr I zheri Ontүstik Shetland Ontүstik Orknej Ontүstik Sandvichevter Ontүstik Georgiya Balleni araldary men aral toptary zhәne kurlyk zhagalauyn shajyp zhatkan shartty tүrde Ontүstik muhit dep atalatyn Tynyk Atlant Үndi muhittarynyn antarktikalyk boligi enedi Қurlyk zhagalauyndagy kajrandarda Ross Uedell Bellinsgauzen Yntymak Ғaryshkerler tenizderi bar Uedell zhәne Ross tenizderinin eleuli boligin kajrandy muzdyktar baskan Қys kezinde muhittagy kalkyma muzdyktar shekarasy soltүstikte ashyk muhit ajdynynda 50Ә ontүstik endikterge dejin zhetip aumagy 20 mln km bolady Bir zhyldyk muzdyn kalyndygy 1 5 2 m ge zhetedi kop zhyldyk muzdar muztau tүrinde kezdesedi Antarktika Arktikamen salystyrganda tabigatynyn kataldygymen erekshelenedi Onda zher sharynyn en suyk polyusi ornalaskan 89 2ӘS 2012 zhyly kantar sonynda Resej galymdary Antarktida muzyn 30 zhyl burgylap 4000 metr terendikten әlemdegi asa iri tushy koldi tapty Ol kol zhalgyz emes eken Mәngilik muzdy ajmakta irili uakty 80 kol bar bolyp shykty Eger de ol sularga kolzhetimdi bolsa zher betindegi halykty 150 zhyl auyzsumen kamtamasyz etuge bolady eken Birak tushy su muz astynda tym terende zhatyrKolik zhәne katynasAntarktidada kurgak zherde sayahat zhasau edәuir damygan Eldin kobi motorly kolik tүrlerin pajdalanady Kolikterdin dongelekteri әdetten tys zhalpak onymen muzda zhүru yngajly Terra Bas adam tasityn avtobus Mak Myordodan ushu alanyna dejin adam tasuga arnalgan kolik Kolikterdin kopshiligi shynzhyr tabandy Zhalpan dongelekti kolik tүrlerine karaganda shynzhyr tabandy kolik tүrleri әldekajda zhajly Ұshak pen tikushak әue katynasynyn birden bir tүri Olar adamdardy Antarktidaga nemese zertteu ortalyktaryna aparyp alyp kajtu kezinde koldanylady Antarktidada tikushaktyn үsh tүri pajdalanylady Mak Myordo Antarktidadagy zhalgyz ajlak Zhagalauga zhanyn ornalaskan koptegen beketterde zәkir tastauga bolatyn turaktar bar Zhүkti kemeden zhagaga kajyk barzha zhәne tikushaktyn komegimen tүsiredi Antarktidada katynas kurudyn garyshtyn zhүjeleri ornatylgan Sonyn arkasynda galymdar syrtky dүniemen bajlanysyn үzbejdi Habarlama tүrindegi mәlimetter alumen katar telefonmen de habarlasyp turady Beketterge zhedel poshta tek zhaz mezgilderinde gana kelip ketedi Қyzykty derekterAntarktida zher betindegi ylgaldylygy barynsha tomen en biikte ornalaskan kurlyk 1978 zhyly 7 kantarda Emilio Markos de Palma degen sәbi osy kurlykta tugan tungysh sәbi retinde tirkeldi Lambert muzdygy Antarktidadagy zhәne bүkil әlemdegi en iri muzdyk Antarktidadagy muz kabaty eri kalgan zhagdajda әlemdegi barlyk teniz dengeji 60 65 metrge koteriler edi Antarktidanyn kalyn muzy osy kurlyktyn en biik zheri sanalady Muzynyn kalyndygy orta eseppen 2300 metr shamasynda Mak Myordo beketine 1000 nan asa galym konak zhәne turist birden syjyp ketedi Zertteushiler kataryna biologtar geologtar muhittanushylar fizikter astronomdar glyaciologtar muz dyktanushy zhәne meteorologtar kiredi Hellej beketinde 1985 zhyly zhүrgizilgen olsheu zhumystarynyn nәtizhesinde ozon kabatynda tesiktin bary mәlim boldy Mouson beketi elektr kuatynyn 70 pajyzdan astamyn zhel generatorlarynyn arkasynda alady Antarktidanyn kuan alkaptarynda eki million zhyldan beri zhanbyr zhaumagan Zher betindegi meteorit izdeuge en kolajly zher Antarktida kurlygy Antarktidada teledidar habaryn taratatyn zhalgyz beket bar Ol alty arnaly kabeldi zhүje arkyly zhumys istejdi Қurbaka Antarktidadan baska kurlyktyn bәrinde tirshilik etedi DerekkozderRussko kazahskij tolkovyj geograficheskij slovar Pod obshej redakciej akademika AN KazSSR prof S K Kenesbaeva i kandidata filol nauk A A Abdrahmanova Alma Ata Izd vo Nauka 1966 str 204 Akademiya nauk Kazahskoj SSR Institut yazykoznaniya Sektor fizicheskoj geografii Sostaviteli Zh Aubakirov S Abdrahmanov K Bazarbaev