Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Өркеш. Сөздің мағынасы — түйенің арқасына бір не екі айыр болып жиналатын жота майы.
«...екі өркеші тік шаншылған семіз буыршын шөгіп жатыр»
Осы көрсетілген мағынада — қырғыз тілінде «өркөч», түрікмендерде «өркүч», ұйғырша «өркәш», өзбек тілінде «үркач».
Сібірдегі якут, тува сияқты түркі тілдерінде түйе өркеші басқа сөзбен үғыңдырылады. Дыбыстық құрамы жағынан біздегі «өркеш» мағынасын беретін моңғол тіліндегі «бөх» сөзіне сәйкес. Демек, бүл тілдерге моңғолдардан ауысқандығын аңғарамыз. Әңгіме болып отырған «өркеш» М. Қашқари сөздігінде «өркү» түлғасында берілген. Осыған қарағанда, түркі тілдерінде сөз соңындағы «ш» немесе «ч» дыбыстары кейін қосылғандығын байқаймыз.
Түйе арқасында орналасқан бүл сүйір мүшенің «өркеш» аталуына, кейбір тіл деректеріне қарағанда, екі түрлі себеп болған деген жорамалға жол бергелі отырмыз. Біріншіден —«өркеш» атауы ұқсатудан, екіншіден — өзінің орналасқан орнына байланысты пайда болуы мүмкін. Ұқсатудан туған деуге сүйенетін дерегіміз мыналармен дәлелденбек. Ертедегі жазба ескерткіштерінің бірі М. Қашқари сөздігінде «өркүч» сөзінің бір мағынасы — толқын, күшті толқын (вал). Түркі тілдері ішінде көне деп саналып жүрген якут тілінде «өргөс» сөзінің бірнеше мағыналары бар. Солардьщ ішінен «буда, шоқ» және «бір нәрсенің үшкір ұшы» сияқты мағыналар түйе өркешіне де атау болуға сәйкес. Дәл осындай көне тілдің бірі чуваштардағы «шоқтық» мағынасын меншіктенетін —«үрче» сөзін де естен шығаруға болмайтын сияқты. Бұл тұлғаның М. Қашқари сөздігіндегі «өркү» (өркеш мағынасындағы) сөзінен ерекшелігі —«к» дыбысының орнына «ч»-ның қолданылуы. Мұндай құбылыс түркі тілдерінде жиі кездеседі (мыс. қазақша — кім?; үйғырша — чім?). Атаудың үқсату нәтижесінде пайда болған деуіміздің себебі — оның будаланып, шоқтанып, сүйірленіп келуі мен толқын сияқты бүйраланып көрінуі. Заттың сүйірленуіне сәйкестендіре якуттар сиыр мүйізін —«өргөс» деп атауының өзі де осыған дәлел сияқты.
«Өркеш» атауының шығуын орналасқан орнына байланыстырудағы тілдік дерегіміз — ертедегі түркі жазба ескерткіштері. Онда «жоғарыдағы нәрсе» деген мағынаны түсіндіруде «өркі» немесе «орүкі» түлғалы сөздер қолданылған. Бұл жағдайда, сәз жоқ, сөз түбірі «өр» болмақ («көтерілу» мағынасын береді). Бізше, алғашқы топшылауымыз, соңғыға қарағанда, шындыққа жуық тәрізді.
Дереккөздер
- Бес жүз бес сөз.— Алматы: Рауан, 1994 жыл. ISBN 5-625-02459-6
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Өrkesh Sozdin magynasy tүjenin arkasyna bir ne eki ajyr bolyp zhinalatyn zhota majy eki orkeshi tik shanshylgan semiz buyrshyn shogip zhatyr Osy korsetilgen magynada kyrgyz tilinde orkoch tүrikmenderde orkүch ujgyrsha orkәsh ozbek tilinde үrkach Sibirdegi yakut tuva siyakty tүrki tilderinde tүje orkeshi baska sozben үgyndyrylady Dybystyk kuramy zhagynan bizdegi orkesh magynasyn beretin mongol tilindegi boh sozine sәjkes Demek bүl tilderge mongoldardan auyskandygyn angaramyz Әngime bolyp otyrgan orkesh M Қashkari sozdiginde orkү tүlgasynda berilgen Osygan karaganda tүrki tilderinde soz sonyndagy sh nemese ch dybystary kejin kosylgandygyn bajkajmyz Tүje arkasynda ornalaskan bүl sүjir mүshenin orkesh ataluyna kejbir til derekterine karaganda eki tүrli sebep bolgan degen zhoramalga zhol bergeli otyrmyz Birinshiden orkesh atauy uksatudan ekinshiden ozinin ornalaskan ornyna bajlanysty pajda boluy mүmkin Ұksatudan tugan deuge sүjenetin deregimiz mynalarmen dәleldenbek Ertedegi zhazba eskertkishterinin biri M Қashkari sozdiginde orkүch sozinin bir magynasy tolkyn kүshti tolkyn val Tүrki tilderi ishinde kone dep sanalyp zhүrgen yakut tilinde orgos sozinin birneshe magynalary bar Solardsh ishinen buda shok zhәne bir nәrsenin үshkir ushy siyakty magynalar tүje orkeshine de atau boluga sәjkes Dәl osyndaj kone tildin biri chuvashtardagy shoktyk magynasyn menshiktenetin үrche sozin de esten shygaruga bolmajtyn siyakty Bul tulganyn M Қashkari sozdigindegi orkү orkesh magynasyndagy sozinen ereksheligi k dybysynyn ornyna ch nyn koldanyluy Mundaj kubylys tүrki tilderinde zhii kezdesedi mys kazaksha kim үjgyrsha chim Ataudyn үksatu nәtizhesinde pajda bolgan deuimizdin sebebi onyn budalanyp shoktanyp sүjirlenip kelui men tolkyn siyakty bүjralanyp korinui Zattyn sүjirlenuine sәjkestendire yakuttar siyr mүjizin orgos dep atauynyn ozi de osygan dәlel siyakty Өrkesh atauynyn shyguyn ornalaskan ornyna bajlanystyrudagy tildik deregimiz ertedegi tүrki zhazba eskertkishteri Onda zhogarydagy nәrse degen magynany tүsindirude orki nemese orүki tүlgaly sozder koldanylgan Bul zhagdajda sәz zhok soz tүbiri or bolmak koterilu magynasyn beredi Bizshe algashky topshylauymyz songyga karaganda shyndykka zhuyk tәrizdi DerekkozderBes zhүz bes soz Almaty Rauan 1994 zhyl ISBN 5 625 02459 6 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet