Қытай коммунистік партиясы

Қытай коммунистік партиясы (ҚКП, Чжунго гунчаньдан) – коминтерннің жәрдемі, Қытайдың Шанхай, Пекин және басқа да қалаларында пайда болған коммунистік топтардың бірігуі негізінде 1921 жылы құрылды. Қытайға марксизм-ленинизм идеяларының таралуы нәтижесінде және Ұлы Қазан социалистік төңкеріс ықпалымен басталған жұмысшы қозғалысының өрлеуі ҚКП-нің құрылуында аса маңызды алғы шарт болды. Партияны құруда Солтүстік Қытайда марксистік алғашқы үйірмелерді ұйымдастырған көрнекті рөл атқарды. 1921 жылы маусымның аяғы мен шілденің басында Шанхайда өткен ҚКП-нің 1 съезі партияның негізгі міндеті – Қытайда социализм орнату деп жариялады. ҚКП-нің 1922 жылғы 2-съезі Устав және манифест қабылдап, онда ҚКП-нің таяудағы негізгі міндеті демократиялық революцияны жүзеге асыру деп тапты. Съезд Коминтернге кіру туралы шешім қабылдады. Партияның 3-съезі гоминьданмен бірге біртұтас майдан құру туралы бағытты бекітті. 1925 жылы қаңтар айында Шанхайда өткен ҚКП-нің 4-съезі жұмысшы табының ұлттық революциядағы жетекшілік рөлін күшейтуге, пролетариат бастаған шаруаларды революциялық қозғалысқа тартуға шақырды: 1927 жылы гоминьдан басшыларының бірі, армия қолбасшысы Чан Кайши контр революциялық төңкеріс жасап, партиямен ынтымақтастыру туралы келісімді бұзд, оған қарсы жаппай террор ұйымдастырды. Осындай ауыр жағдайда, 1927 жылдың сәуір-мамырында өткен ҚКП-нің 5-съезі Коммунистік Интернационал Атқару коммитеті 7-пленумының қытай мәселесі жөніндегі қарары рухында партияның стратегиясын, жоспарын белгілеу туралы үкім шығарып, Партия Жарғысына демократиялық централизм принципін енгізді. ҚКП-нің 1928 жылғы Мәскеуде шақырылған 6-съезі Қытайдағы революцияның буржуазиялық-демократиялық сипатын анықтап, партияны революцияны кеңінен өрістетуге бағыттады, қарулы күштерді нығайтып, советтік аудандар құруға шақырды. Осы жылдары партияның революциялық күресі негізінен қаладан ауылдық жерге ауысты. Партия Қытай Қызыл армиясын құрып,Оңтүстік, Орталық және Солтүстік Қытайдың жеке аудандарында Қытай Совет республикасын жариялады. 1937 жылы Жапония милитаристерінің шабуылынан кейін партия гоминьданмен бірге біртұтас майдан құруға күш салды (қ. Қытай халқының жапон басқыншыларына қарсы ұлт-азаттық соғысы) (1937-45). 1946 жылы АҚШ империалистеріне сүйенген Чан-Кай-ши бүлікшілері елде азамат соғысының өртін тұтатты. Компартия қытай халқын Отан жауларымен шешуші күреске шақырды. Бұл күрес халық революциясының жеңісімен аяқталып, 1949 жылы 1-ші қазанда Қытай Халық Республикасы (ҚХР) жарияланды. Совет Одағы, халықтық-демократиялық елдермен дүние жүзілік коммунистік қозғалыс тарапынан көрсетілген батыл да жан-жақты көмектің бұл жеңіске қосқан үлесі зор. 1949-52 жылы ҚКП-ның басшылығымен аграрлық реформа, бюрократтық капитализмді экспроприациялау жүзеге асырылып, халық шаруашылығы келтірілді,мәдениет пен рухани өмірде социалистік өзгерістер басталды, экономикада социалистік уклад туа бастады. 1953 жылы ҚКП социализмге өту кезеңінің басты бағытын белгіледі. Осы бағытқа сәйкес 1-5 жылдық жоспар жүзеге асырыла бастады. КСРО және басқа да социалистік елдердің көмегімен индустрияландыру базасы құрылып, қала мен ауылда социалистік өзгерістер іске асырылды. 1956 жылы қыркүйекте өткен Қытай коммунистерінің 8-сьезінде партияның ішкі және сыртқы саясаттағы түбірлі мәселелері бойынша маркстік-лениндік қағидалар қабылданды. Сьезд сыртқы саясатта «Ұлы Совет Одағымен және барлық халықтық-демократиялық елдерімен мәңгі және мызғымас, туысқандық достықты одан әрі нығайтып, күшейте беруді» белгіледі.

Қытай коммунистік партиясының туы

Eine Soldatin der Volksbefreiungsarmee 1972

50 жылдардың ақырында ҚКП-ның басшылары арасында ұлы державалық ұлтшылық бағыт күш алды. Бұл бағыт партия басшылығы бірте-бірте қолына көшкен (1935 жылдан) кезден-ақ бой көрсете бастаған еді. Мао-Цзэ-дун тобы экономиканы жоспарлы дамытудан тайдырып х. ш-н дағдарысқа ұшырататын «үш қызыл ту» (жаңа «басты бағыт», «үлкен секіріс», «халық коммунасы») дегенді ұсынды. Сыртқы саясатта 1960 жылдардан бастап коммунистік және жұмысшы партияларының халықаралық Кеңестері қабылдаған 1957 жылғы Декларация мен 1960 жылғы Мәлімдеменің негізгі шарттарына қайшы келетін ерекше гегемондық бағытты ашықтан-ашық іске асыра бастады. Мао-Цзэ-дун тобының аарандатушылық ішкі және сыртқы саясаты ҚКП ішінде тартыс туғызып, ауыр дағдарысқа ұшыратты. Маошылдар «мәдени революция» жүргізіп, өздеріне сенімді әскери бөлімдер мен алданған оқушы жастарға сүйене отырып, партия ұйымдарын талқандаумен болды. ҚКП-ның 9-съезі осы «мәдени революцияны» мақұлдады, социализм құру программасын «үздіксіз революция», «таптық күрес», «соғысқа әзірлік» деген саяси нұсқаулармен ауыстырды. Съезд тағы да «партияның теориялық негізі – Мао-Цзэ-дун идеялары» деп жарияланған Устав қабылданды. КОКП-қа қарсы күресті, дүние жүзілік коммунистік, жұмысшы және ұлт-азаттық қозғалысында жікшілдік әрекет жүргізуді программалық міндеттер деңгейіне көтерді. ҚКП басшылары коммунистік және жұмысшы партияларының 1969 жылы маусымда Мәскеуде өткен халықаралық Кеңесіне қатысудан бас тартты. 1961 жылы ҚКП-нда 17 млн адамнан астам мүше мен кандидат болды. (1962-72 жылы ҚКП-ның саны туралы мәлімет жарияланған жоқ). ҚКП-ның 9-съезі қабылдаған устав бойынша, партияның жоғары органы – съезд. Съезд аралығында партияның жұмысына ОК басшылық етеді. ОК ҚКПОК-нің Саяси бюросын, ,қкп ок Саяси бюросының Тұрақты к-тін сайлайды. ҚКП ОК-нің председателі – Мао-Цзэ-дун. Орталық органы «Жэньминь жибао» газеті мен «Хунци» журналы.

Дереккөздер

Қазақ совет энцеклопедиясы. 7 том.