Қызыл алаң

Қызыл алаң— Москваның орталық алаңы, орыс тарихындағы және Совет мемлекетіндегі маңызды аренасы, астана еңбекшілерінің демонстрациясы мен Ресей Қарулы Күштерінің парады өтетін орын. 15 ғ-да Москва Кремлі қабырғалары салынғанда іргесінде бос жер қалып, алаң (Қ. а.) пайда болған. 1508—16 ж. қор-ғаныс мақсатымен Ң. а-да Кремль қа-бырғасыңың ен бойымен ор (тереңд. 9,6 м-ден 12,8 ж-ге дейін, ені 36 м) қа-зыдды. Спаеск, Никольок қақпалары-на ордың үстінен копір тартылды (1812 жылдан кейін бұл ор тегістел-ген). Алаңның шығыс жиегіне сауда-саттық құрылыстары орналасты. Ол кезде Қ. а. сол арадағы шіркеудің атымен — Троиңк алаңы, 1571 жылғы өрттен кейін — Өрт алаңы, 17 ғ-дың 2-жартысынан Ңызыл алаң (қырмызы, сүлу аиаң) аталған. Қ. а. архит. ан-самблінің қалыптасуында Кремльдің Спаоск, Сенат, Никольск мұнаралары түрған қабырғасы және Қазанды алу құрметіне 1555—60 ж. салынған Пок-ров ооборы аса маңызды роль атқар-ды. 16 ғ-дың 30 жылдары алаңда мін-бе тәрізденген сөре жасалды, оны «Лобное место» деп атады; сол жерден патша, дін басылары халыққа сөз сөй-лейтін болды. 1685 жылдан бастап «Лобное место» барша халық алдында қылмыстыларды жазалау орны болып ресми түрде жарияланды (1786 ж. арх. М. Ф. Казаковтың жобасы бойынша салынған «Лобное место» қазірге де-йін сақталған). 1679 ж. Қ. а. айрықша нүсқау бойынша сауда-саттық дүкен-дерінің тізбегінен шығып, бытысып кеткен құрылыстардан тазартылды. 17 ғ-дың аяғында Қ. а-да бірнеше әкімш. ңұрылыстары салынды. 18 ғ-дың басында Моокваның мәдени өмірі Қ. а. төңірегіне шоғырланды. Спасск қақпасы маңында кітап сау-асы (17 ғ-дан 18 ғ-дың аяғына дейін болған) және алғашқы көпшілік кі-тапхаваеы, Никольск қақпасы маңын-да театр («комедийная хоромина») паңда болды. 1755 ж. Бас аптеканың уйінде Москва ун-ті, 1785 жылдан Қа-лалық дума ашылды.

1786 ж. бұрынғы сауда-оаттың орын-дарының құрылыстары (Дж. Кварен-гидің жобасы бойынша) қайта салын-ды, сол кезде Кремль ңабарғасьша қа-рама-қарсы бетте жаңа корцус пайда болды. 1812 ж. Отан соғысы кезіпде қираған бұл үй 1814—15 ж. (0. И. Бо-венің жобасьт бойынша) қайта түрғьт-зылды. 1818 ж. оның алдында Мииин мен Пожарскийге ескерткіш орна-тылды (імүсінші И. П. Мартос; Ң. а-нан мапганалардың өтуіне, парад жүр-уіне бөгет болмас үшін бүл ескерт-кіш 1930 ж. Покров соборына қарай жылжЫтылды). 19 ғ-дың соңғы шпре-гінде Қ. а-да жаңа құрылыстар көбей-ді. 1875—81 ж. Тарихи музепдің үйі (арх. В. О. Шервуд), 1889—93 ж. Жо-ғарғы (арх. А. Н. Померанцев) және 1892 ж. Ортаңғы (арх. Р. И. Клейн) ңатардағы оауда-саттыіқ үйлері бой кө-терді.

Қ. а. орыс тарихындағы көптеген оқиғалардың аренасы болды. «Тұз бү-лігі» (1648), «Мыс бүлігі» (1662), Ат-ңыштар көтөрілісі (1682) сияқты ха-лықтық ңозғалыстар Қ. а-ның атымен байланысты. Москвада Сов. өкііметін орнату күресіне шыңқан (двиналық) революцияшыл еолдаттар 1917 ж. 27 октябрьде (9 қараша) Қ. а-да юнкер-лермен 'соғысты. Двиналықтардан 70 адам қаза тапты. Москвада соц. рево-люцияның жеңісі жолында қаза тап-қан осы ніауынгерлерді жерлеу 1917 ш. 10(23) қараша күні Ң. а-да салта-натты түрде өткізілді. В. И. Ленин та-лай рет Қ. а-нан сөз сөйледі. 1924 ж. Қ. а-да Мавзолейге (арх. А. В. Щусев) В. И. Лениннің мәйіті қойылды. әуелде ағаштан салынған, 1930 ж. тастан қаланды, 1930—31 ж. трибуналар жасалып (арх. И. А. Француз), Кремль қабырғасының өн бойына шыршалар отырғызылды.

Әдебиет

3 е л е н е ц к и й И. К., История Красной площади, М.,1851; Фомин И. И„ Красная площадь в Москве, М„ 1909; История Москвы, т. 1—6, М„ 1952— 59; У Кремлёвской стены, М„ 1967.

Дереккөздер

1. Қазақ энциклопедиясы