Қыдыралы Бөрібайұлы

Қыдыралы Бөрібайұлы (шамамен 1732/1737 жылдар аралығы — 1807 жыл) — би, шешен, суырып салма ақын.

Орта жүз құрамындағы Найман тайпасының, Матай руынан шыққан.

Әкесі Бөрібай батыр жоңғар шапқыншылығына қарсы күресте қазақ жасақтарына қолбасшылық еткен батырлардың бірі.

Атасы Сары мырза батыр әрі Ресей империясына көш бастап барған тұлғалардың бірі.

Өмірбаяны

Қыдыралы би, батыр Бөрібайұлы Ерте билікке араласқан Қыдыралы жас шағында «Бала би», кемеліне келіп ел ағасы болған кезінде орынды сөйлеп «Дара би», дөп басып, тауып сөйлейтін «Дана би», жасы ұлғайғанында «Баба би» атаныпты. Ауыз әдебиеті, «Бабалар сөзі», Сегіз сері «Бөрібай батыр» дастанында жырлап кеткен, өлең түрінде айтылған мына жолдарға зейін сала өтсек: Бөрібайдан Қыдыралы бесеу туды, Қыдыралы Бөрібайдың жолын қуды. Ол күнде онан асқан кісі болмай, Мен шешенмін дегеннің тілін буды.

Қыдыралы бидің «қайырымды» аталуының басты 3 себебіне тоқталсақ, бірінші себеп – Қыдыралы өз кіндігінен 11 ұлы болған, сол 11 ұлға қоса шапқан жерінен келген қолға түскен шонжарлардың балаларын да асырапты. Қыдыралы атадан 11 ұл,11 құл, яғни 22 ұрпақ тарайды және де Қыдыралы өз балаларына: «Осы балаларымды құл деп бөлгенің, менің үмбетім емессің» деп өсиет қалдырған екен. Сондықтан болар сырт көздер айтса да, ұлдан тарағандар әлі күнге бөлініп жатқан жоқ.Адамды мақтаған болып, мысын басу мақсатымен от тастай сөйлейтіндер: «Қыдыралының ұлдары тұрмақ, құлдарының өзі ханның ұлындай ғой», деп жиі таңдай қаққан. Екінші себеп – Қыдыралы би жаз жайлауға, қыс қыстау, көктеу-күзеуге көшсе де, жұртына тошаласын тігіп, қазан-ошағын қалдырып кететін болыпты, жұртына келген далаға келгендей болмасын деп. Сондықтан болар ел аузында қалған: Тоқаға қонғанша қоғаға қон, Бікенге қонғанша тікенге қон. Қараға қонғанша далаға қон.

Көшіп кеткен Қыдыралының жұртына қон-деген сөз бар. Үшінші себеп – Қыдыралы бидің әділ де, адал билік шешімінде. Қайырымды Қыдыралы би; Ханда – ұл болмайды, Биде – құл болмайды. Хан – өз елінің ұлы, Би – әділдіктің құлы. Хан өз ұлына тартса, – Халқына кәдірсіз. Би – қылдан май тартса, Билігі әділетсіз, – деген екен.

• «Қылдан май тартса» деген сөздің төркіні қайда жатқанын сөз ұғатын қазаққа түсіндіріп жату артық. Бұл сөздердің қай жолы болса да өнеге тұтарлық ұғым, ақиқат жолындағы ұстаным. Қайырымды Қыдыралы бидің жер дауына араласқаны туралы мынандай бір әңгіме бар. Екі рулас елдің бір ру басысы: «Молда бір кескен, енді Қыдыралы би бір кесіп, өрісімді тарылта алмас», – деп долыланып ызаға булыға сес көрсетіпті. Сонда Қайырымды Қыдыралы би: Кесірткенің құйрығын кессе Қайта өсіп ұзарады. Иттің құйрығын кессе – Мүшеленіп зораяды, Кесуде де кие бар, Ен салған малда – ие бар.

  Дүниеге келген шарана Кіндігін кеспей бола ма? Талпынса сәби далаға, Тұсауын кеспей бола ма? Қожа-молда алдын көрмеген ер бала, Мұсылман болып оңа ма?.. Кесуде де кие бар, Кесімді сөзде жүйе бар. Кесілгенді кемдік көрсең, Мұсылмандықтан безгенің емес пе ? Аталы сөзге тоқтамай, Ағайынның жоғын жоқтамай, Тірі жүріп өлгенің емес пе? – деп жер дауын әділ шешкен екен. Сонымен қатар осы тұста қайырымды бидің туысына айтқаны бар:

  Бар болып жоқ дегенің, Сүбесі қарыс доңыздан айырымы кәні? Жоқ болып бар дегенің, Боқ домалатқан қоңыздан айырымы кәні ? Бәрінен де ұғысқан – Береке,бірлік артық, Құмырсқадай ұйысқан, Қаракет артық. Мал ашуы, жан ашуы деген Қыдыралы биге ат арқасының жауыр болғанын бірінен бірі көрген екі жігіт жүгініпті. Сонда Қыдыралы би екеуінің де тоқымдарын алдырып, аударып көріп: Тоқымы жақсы ер тұрман – Ат арқасын кетірмес. Тоқуы жақсы жігіттің, Ақылы азып кетілмес – деп тоқымы былғанған жігітті кінәлап, айыппұл салып, дауды тоқтатыпты.

  • Сондай-ақ жер дауы, жесір дауы, құн дауы, ар дауы, мал дауы басқа дауларды Қайырымды Қыдыралы би шешендігімен, тапқырлығымен бірге бейнелі де салмақты сөз құдыретімен шешіп отырған. Қазақта «Барымта – қарымта» деген болмашыны сылтау етіп, бай-шонжарлар барынша қолданған, бұның ар жағында бұрыннын келе жатқан өшпенділік – кек алумен бірге әлсіздің малын ұрлап өзіне сіңіріп кету мақсаты бой көтерген. Әрине, бұндай жағдайда мал жоғалтқандар қол қусырып отырмай биге жүгінеді. Осындай бір дау-дамайда Қайырымды Қыдыралы би аптыққандарды ақылға шақырып айтқан екен: Бұйдалы бұқа бұлқынар, Баянсыз жігіт жұлқынар. Бұлқынған бұқа бұйдасын үзер, Бұйдасын үзер де бұзауды сүзер. Баянсыз жігіт жұлқынса да, Жауға шаба алмас, Дауға жарамас, – деп дауласушыларды ымыраға келтіріп, малы жоғалған елдің малын қайтартыпты.

    Әлсізді қорлау, әйелді зорлау, кедейді, жалғызды кемсіту, үстемдік, озбырлық – ар дауына жатады. Қайырымды Қыдыралы бидің атасы Сары батыр, биден туған бір бауыры күнін зорға көріп жүрген кірме ағайынға қысастық көрсетеді. Бұны естіген Қайырымды би атамыз, бүйрегі ағайынға бұрылмай, әлсіздің мұңын мұңдап, үстемдік көрсеткен өз туысына 9 айыппұл салған екен. Туысы «Біз Сары бидің ұрпағы едік, қайдағы бір кірмеге жығып бердің» деп өкпе айтады, сонда Қайырымды Қыдыралы би: Біреудің бағы асып туады, Біреудің тағы асып туады. Біреудің жағы асып туады. Бағым асып туды деп, Ақылынан азып, асып-тасыса не болар? Тағым асып туды деп, Тізеге салып,тақымға басса не болар? Жағым асып туды деп, Қалыптан танып, жақынға тартса не болар? – деп туысына қарсы сұрақ қойыпты.

    • Ауыл ақсақалдары арасында Қайырымды Қыдыралы бидің өсиеті, фиософиялық сөздері көп айтылып кеңінен тараған: Аталы сөз – Ақсауыттан өтеді. Аққұмған – Албастының жолын кеседі. Қара қазан Қайнаған кекті басады, Қара малдан – Құлағы шұнақ құлын асады. Құрылтай деген бір құс бар, Құламаға салар ұясын. Құс екеш құста қорғанар, Ұяны бұзбас шын асыл.

      Бұл аңыздың барлығы жастайынан ауылда өсіп, шежірелі ауыл даналарының аузынан естіп жадында сақтап, бүгінде халықпен қауыштырып, жарыққа шығарған, қайырымды Қыдыралы бидің ұрпағы, белгілі балалар ақыны, ҚР жазушылар одағы мүшесі, облыстық, республикалық талай газет, журналдардың қызметкері, ҚР Парламенті Мәжілісі,Ұлттық Банкінің жауапты қызметкері, Әділет министрлігінің басқарма бастығы болған, марқұм Өтепберген Ақыпбековтің еңбегі.

      Қаз дауысты Қазбек би мен Бала би Қыдыралының арасында болған сауал-жауап (бүгінгі тестирование) үлгісіндегі сөздер яки Би атану үшін аузына елді қаратқан майталман төбе билердің сан түрлі сынағынан өтіп барып, олардың батасын алғаннан соң ғана би атанып, халықтың сеніміне, билік шешімімен, ақылымен, тапқырлығымен, даналығымен, әділеттігімен құрметке ие болған. Үш жүзге аты шыққан Қаз дауысты Қазбек би жастайынан билікке араласқан Бала би Қыдыралыға батасын берген деген дерек бар (Өтепберген Ақыпбеков).

      • Оның ұзын-ырғасы мынандай: «Үш жүзге аты мәшһүр Қаз дауысты Қазбек Бала би Қыдыралыны алдына шақыртыпты дейді, даусын соза амандасып, енді жайлана берген бала биге: Сұмырай келсе су құриды, Сүмбіле туса су суиды. Қаһарланса өң суиды, Қар жауса көң суиды – осы сөздердің мағынасы не? – деп сынапты.

        Сонда Қыдыралы: Су тартыларда тасқын болар, Аз күн алашапқын болар. Су шіркінде не жазық бар?! Қара суға ұрық шашатын, Су тасыса кері қашатын, «Сұмырай» деген балық бар. «Сұмырай» келсе су құриды – Деген сөз содан қалған халықта. Сұмырайдың да сұмырайы бар, Сөз түйіні балықта емес, қалыпта.. Сүмбіледе күн жыламықшыланып, Түн салқындап, қырау түседі. Топырақ – судың өлең-төсегі, Топырақ суынған соң, Су суынбай нетеді?! Көңіл тарылса-жүрек суынар. Суынған жүрек ызғары өңге шабар Жүректі жылытатын – Мейірім мен пейіл болар...

        • Ал енді « Қар жауса көң суиды» – дегеннің мәнін ұқпадым десе керек, көң қатса қалыбында емес пе деп-іркіліпті. Қазбек би: Тақпақшыл бидің ойы таяз, Сөзі жайдақ келеді, Айтарын сайлап келеді, Жайдақ сөз – айбат та, Айғақ та емес. Кесімді сөз қысқа болар, Әрі нұсқа болар... Тақпақтасаң да, Тапқырлық таныттың, Ақылыңа – тұщындым, Айтуыңа – қанықтым!.. Шешіліп сөйлесең де есіп сөйлеме, Кесіп сөйле! Ақ пен қараны шешіп сөйле, Тақпақтап сөйлеп Бала би атандың, Тауып сөйлеп Дара би атан, Таптап сөйлеп Дана би атан!.. Әу-мин, – деп Қыдыралыға батасын беріпті.

          Қыдыралы би жастайынан билікке араласуына мына оқиға себепші болған деп тұжырымдайды Өтепберген. Түскен олжадан «Бөрібай сыбағасы» жеке бөлінетінін көріп өскен Қыдыралы осындай бір бөлісте маған да атамның сыбағасын беріңдер депті. «Тобықтай болып сыбаға сұрауын» – дегендерге, Қыдыралы: Тобықтайдың да Тайлақтай құны бар, Тайдың да тұлпарлық сыны бар, «Дүлдүлтастың» түгіндей, Теңбілкөк,тарпаң тай екен, Тақымыма сай екен, Қалауым осы, халайық! – деп теңбіл-көк тайға қарғып мініп алып: Ат жалын мен де тартайын, Сауранға сауын айтайын. «Таңбалы тасқа» тау етіп, Сарысу барып қайтайын. «Ақсүйек» болмас ермегім, Жақ сүйекке салмақ артайын! – деген екен. Осы күнге дейін ауылдағы туыстар соғым сойғанда «Бөрібай сыбағасы» деген сыбаға беріп жіберетін, бабалар дәстүрін ауыл сақтайтын. https://abai.kz/post/41265Қыдыралы би, батыр Бөрібайұлы Ерте билікке араласқан Қыдыралы жас шағында «Бала би», кемеліне келіп ел ағасы болған кезінде орынды сөйлеп «Дара би», дөп басып, тауып сөйлейтін «Дана би», жасы ұлғайғанында «Баба би» атаныпты. Ауыз әдебиеті, «Бабалар сөзі», Сегіз сері «Бөрібай батыр» дастанында жырлап кеткен, өлең түрінде айтылған мына жолдарға зейін сала өтсек: Бөрібайдан Қыдыралы бесеу туды, Қыдыралы Бөрібайдың жолын қуды. Ол күнде онан асқан кісі болмай, Мен шешенмін дегеннің тілін буды.

          Қыдыралы бидің «қайырымды» аталуының басты 3 себебіне тоқталсақ, бірінші себеп – Қыдыралы өз кіндігінен 11 ұлы болған, сол 11 ұлға қоса шапқан жерінен келген қолға түскен шонжарлардың балаларын да асырапты. Қыдыралы атадан 11 ұл,11 құл, яғни 22 ұрпақ тарайды және де Қыдыралы өз балаларына: «Осы балаларымды құл деп бөлгенің, менің үмбетім емессің» деп өсиет қалдырған екен. Сондықтан болар сырт көздер айтса да, ұлдан тарағандар әлі күнге бөлініп жатқан жоқ.Адамды мақтаған болып, мысын басу мақсатымен от тастай сөйлейтіндер: «Қыдыралының ұлдары тұрмақ, құлдарының өзі ханның ұлындай ғой», деп жиі таңдай қаққан. Екінші себеп – Қыдыралы би жаз жайлауға, қыс қыстау, көктеу-күзеуге көшсе де, жұртына тошаласын тігіп, қазан-ошағын қалдырып кететін болыпты, жұртына келген далаға келгендей болмасын деп. Сондықтан болар ел аузында қалған: Тоқаға қонғанша қоғаға қон, Бікенге қонғанша тікенге қон. Қараға қонғанша далаға қон.

          Көшіп кеткен Қыдыралының жұртына қон-деген сөз бар. Үшінші себеп – Қыдыралы бидің әділ де, адал билік шешімінде. Қайырымды Қыдыралы би; Ханда – ұл болмайды, Биде – құл болмайды. Хан – өз елінің ұлы, Би – әділдіктің құлы. Хан өз ұлына тартса, – Халқына кәдірсіз. Би – қылдан май тартса, Билігі әділетсіз, – деген екен.

          • «Қылдан май тартса» деген сөздің төркіні қайда жатқанын сөз ұғатын қазаққа түсіндіріп жату артық. Бұл сөздердің қай жолы болса да өнеге тұтарлық ұғым, ақиқат жолындағы ұстаным. Қайырымды Қыдыралы бидің жер дауына араласқаны туралы мынандай бір әңгіме бар. Екі рулас елдің бір ру басысы: «Молда бір кескен, енді Қыдыралы би бір кесіп, өрісімді тарылта алмас», – деп долыланып ызаға булыға сес көрсетіпті. Сонда Қайырымды Қыдыралы би: Кесірткенің құйрығын кессе Қайта өсіп ұзарады. Иттің құйрығын кессе – Мүшеленіп зораяды, Кесуде де кие бар, Ен салған малда – ие бар.

            Дүниеге келген шарана Кіндігін кеспей бола ма? Талпынса сәби далаға, Тұсауын кеспей бола ма? Қожа-молда алдын көрмеген ер бала, Мұсылман болып оңа ма?.. Кесуде де кие бар, Кесімді сөзде жүйе бар. Кесілгенді кемдік көрсең, Мұсылмандықтан безгенің емес пе ? Аталы сөзге тоқтамай, Ағайынның жоғын жоқтамай, Тірі жүріп өлгенің емес пе? – деп жер дауын әділ шешкен екен. Сонымен қатар осы тұста қайырымды бидің туысына айтқаны бар:

            Бар болып жоқ дегенің, Сүбесі қарыс доңыздан айырымы кәні? Жоқ болып бар дегенің, Боқ домалатқан қоңыздан айырымы кәні ? Бәрінен де ұғысқан – Береке,бірлік артық, Құмырсқадай ұйысқан, Қаракет артық. Мал ашуы, жан ашуы деген Қыдыралы биге ат арқасының жауыр болғанын бірінен бірі көрген екі жігіт жүгініпті. Сонда Қыдыралы би екеуінің де тоқымдарын алдырып, аударып көріп: Тоқымы жақсы ер тұрман – Ат арқасын кетірмес. Тоқуы жақсы жігіттің, Ақылы азып кетілмес – деп тоқымы былғанған жігітті кінәлап, айыппұл салып, дауды тоқтатыпты.

            • Сондай-ақ жер дауы, жесір дауы, құн дауы, ар дауы, мал дауы басқа дауларды Қайырымды Қыдыралы би шешендігімен, тапқырлығымен бірге бейнелі де салмақты сөз құдыретімен шешіп отырған. Қазақта «Барымта – қарымта» деген болмашыны сылтау етіп, бай-шонжарлар барынша қолданған, бұның ар жағында бұрыннын келе жатқан өшпенділік – кек алумен бірге әлсіздің малын ұрлап өзіне сіңіріп кету мақсаты бой көтерген. Әрине, бұндай жағдайда мал жоғалтқандар қол қусырып отырмай биге жүгінеді. Осындай бір дау-дамайда Қайырымды Қыдыралы би аптыққандарды ақылға шақырып айтқан екен: Бұйдалы бұқа бұлқынар, Баянсыз жігіт жұлқынар. Бұлқынған бұқа бұйдасын үзер, Бұйдасын үзер де бұзауды сүзер. Баянсыз жігіт жұлқынса да, Жауға шаба алмас, Дауға жарамас, – деп дауласушыларды ымыраға келтіріп, малы жоғалған елдің малын қайтартыпты.

              Әлсізді қорлау, әйелді зорлау, кедейді, жалғызды кемсіту, үстемдік, озбырлық – ар дауына жатады. Қайырымды Қыдыралы бидің атасы Сары батыр, биден туған бір бауыры күнін зорға көріп жүрген кірме ағайынға қысастық көрсетеді. Бұны естіген Қайырымды би атамыз, бүйрегі ағайынға бұрылмай, әлсіздің мұңын мұңдап, үстемдік көрсеткен өз туысына 9 айыппұл салған екен. Туысы «Біз Сары бидің ұрпағы едік, қайдағы бір кірмеге жығып бердің» деп өкпе айтады, сонда Қайырымды Қыдыралы би: Біреудің бағы асып туады, Біреудің тағы асып туады. Біреудің жағы асып туады. Бағым асып туды деп, Ақылынан азып, асып-тасыса не болар? Тағым асып туды деп, Тізеге салып,тақымға басса не болар? Жағым асып туды деп, Қалыптан танып, жақынға тартса не болар? – деп туысына қарсы сұрақ қойыпты.

              • Ауыл ақсақалдары арасында Қайырымды Қыдыралы бидің өсиеті, фиософиялық сөздері көп айтылып кеңінен тараған: Аталы сөз – Ақсауыттан өтеді. Аққұмған – Албастының жолын кеседі. Қара қазан Қайнаған кекті басады, Қара малдан – Құлағы шұнақ құлын асады. Құрылтай деген бір құс бар, Құламаға салар ұясын. Құс екеш құста қорғанар, Ұяны бұзбас шын асыл.

                Бұл аңыздың барлығы жастайынан ауылда өсіп, шежірелі ауыл даналарының аузынан естіп жадында сақтап, бүгінде халықпен қауыштырып, жарыққа шығарған, қайырымды Қыдыралы бидің ұрпағы, белгілі балалар ақыны, ҚР жазушылар одағы мүшесі, облыстық, республикалық талай газет, журналдардың қызметкері, ҚР Парламенті Мәжілісі,Ұлттық Банкінің жауапты қызметкері, Әділет министрлігінің басқарма бастығы болған, марқұм Өтепберген Ақыпбековтің еңбегі.

Қазыбек бимен Қыдыралы би

Қаз дауысты Қазбек би мен Бала би Қыдыралының арасында болған сауал-жауап (бүгінгі тестирование) үлгісіндегі сөздер яки Би атану үшін аузына елді қаратқан майталман төбе билердің сан түрлі сынағынан өтіп барып, олардың батасын алғаннан соң ғана би атанып, халықтың сеніміне, билік шешімімен, ақылымен, тапқырлығымен, даналығымен, әділеттігімен құрметке ие болған. Үш жүзге аты шыққан Қаз дауысты Қазбек би жастайынан билікке араласқан Бала би Қыдыралыға батасын берген деген дерек бар (Өтепберген Ақыпбеков).

• Оның ұзын-ырғасы мынандай: «Үш жүзге аты мәшһүр Қаз дауысты Қазбек Бала би Қыдыралыны алдына шақыртыпты дейді, даусын соза амандасып, енді жайлана берген бала биге: Сұмырай келсе су құриды, Сүмбіле туса су суиды. Қаһарланса өң суиды, Қар жауса көң суиды – осы сөздердің мағынасы не? – деп сынапты.

  Сонда Қыдыралы: Су тартыларда тасқын болар, Аз күн алашапқын болар. Су шіркінде не жазық бар?! Қара суға ұрық шашатын, Су тасыса кері қашатын, «Сұмырай» деген балық бар. «Сұмырай» келсе су құриды – Деген сөз содан қалған халықта. Сұмырайдың да сұмырайы бар, Сөз түйіні балықта емес, қалыпта.. Сүмбіледе күн жыламықшыланып, Түн салқындап, қырау түседі. Топырақ – судың өлең-төсегі, Топырақ суынған соң, Су суынбай нетеді?! Көңіл тарылса-жүрек суынар. Суынған жүрек ызғары өңге шабар Жүректі жылытатын – Мейірім мен пейіл болар...

  • Ал енді « Қар жауса көң суиды» – дегеннің мәнін ұқпадым десе керек, көң қатса қалыбында емес пе деп-іркіліпті. Қазбек би: Тақпақшыл бидің ойы таяз, Сөзі жайдақ келеді, Айтарын сайлап келеді, Жайдақ сөз – айбат та, Айғақ та емес. Кесімді сөз қысқа болар, Әрі нұсқа болар... Тақпақтасаң да, Тапқырлық таныттың, Ақылыңа – тұщындым, Айтуыңа – қанықтым!.. Шешіліп сөйлесең де есіп сөйлеме, Кесіп сөйле! Ақ пен қараны шешіп сөйле, Тақпақтап сөйлеп Бала би атандың, Тауып сөйлеп Дара би атан, Таптап сөйлеп Дана би атан!.. Әу-мин, – деп Қыдыралыға батасын беріпті.

Ертеден Билікке араласуы

Қыдыралы би жастайынан билікке араласуына мына оқиға себепші болған деп тұжырымдайды Өтепберген. Түскен олжадан «Бөрібай сыбағасы» жеке бөлінетінін көріп өскен Қыдыралы осындай бір бөлісте маған да атамның сыбағасын беріңдер депті. «Тобықтай болып сыбаға сұрауын» – дегендерге, Қыдыралы: Тобықтайдың да Тайлақтай құны бар, Тайдың да тұлпарлық сыны бар, «Дүлдүлтастың» түгіндей, Теңбілкөк,тарпаң тай екен, Тақымыма сай екен, Қалауым осы, халайық! – деп теңбіл-көк тайға қарғып мініп алып: Ат жалын мен де тартайын, Сауранға сауын айтайын. «Таңбалы тасқа» тау етіп, Сарысу барып қайтайын. «Ақсүйек» болмас ермегім, Жақ сүйекке салмақ артайын! – деген екен. Осы күнге дейін ауылдағы туыстар соғым сойғанда «Бөрібай сыбағасы» деген сыбаға беріп жіберетін, бабалар дәстүрін ауыл сақтайтын. Қыдыралы жасынан шешендік өнерге тәрбиеленіп, билік айтуға араласқан. биден бата алған. Көзі тірісінде “” атанған. Бидің ел аузында сақталған, дау-дамайларда айтқан кесімі ғибраттық мазмұнға толы. Оның “Ханда ұл болмайды, биде құл болмайды”. “Хан — халқының ұлы, би — әділдіктің құлы” деген сияқты нақыл сөздері ел аузында сақталған. Ақсу, Қапал өңірін қоныстанған бір ру ел Қыдыралының атымен аталады.

Дереккөздер

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, I том