Қорамсақ қорамса қорам садақ оғы жебе қабының бір түрі Бұл әскери жабдықтың атауы қазақ тіліне монғол тілінен ауысқан хо

Қорамсақ, қорамса, қорам – садақ оғы (жебе) қабының бір түрі. Бұл әскери жабдықтың атауы қазақ тіліне монғол тілінен ауысқан "хоромсог" сөзінің өзгерген түрі, ауыз әдебиетінде кейде "қорамсақ", "қорам" деген вариантары да қолданылады. Түркі халықтары 13 – 14 ғасырдан бастап кеңінен қолданған. Қазақ жауынгерлері қорамсақты 19 ғасырға дейін қолданған, ол әскери жабдық ретінде ауыз әдебиетінде жиі айтылады.

Жасалуы

Орта ғасырларда көшпелі халықтарда жақтың оқтарын салып алып жүретін жабдық – қылшан қайыңның тозынан жасалса, XІV-XV ғасырларда көшпелі түркі-монғол халықтарында оқ қабының жұмсақ материалдан (теріден, матадан) жасалған, қорамсақ деп аталатын жаңа түрі қолданысқа енеді. Қазақ қорамсақтары теріден, матадан тігіліп жасалып, ішінде үш бөліктен (оң жақ қыры, сол жақ қыры және түбі) тұратын ағаш қаңқасы болады. Ұзындығы 50 – 60 см, ені 15 – 20 см болды. Оқтар қорамсақта түзу тұруы үшін кейде қорамсақтың ауызына қайыстан өрме жасалып, оқтар осы тесіктерінен өткізіліп басы төмен қаратылып салынды. Қорамсақ жасауға терінің барлық түрі – былғары, көн, сақтиян, көксауыр қолданылған. Қорамсақтың бет жағы теріге баспалау әдісімен бедерленген өрнекпен, металл (алтын, күміс, жез) жапсырмалармен әшекейленді. Матадан тігілген қорамсақтардың беті түсті жібек жіптермен кестеленді. Әдетте жақтың қабы садақ пен қорамсақ бірдей материалдан жасалып, біркелкі әдіспен көркемделді.
Оқ салынған қорамсақ жауынгерлік белдікке жақтың қабы – садақпен бірге, оң жақтан аузы кейде артқа, кейде алға қаратылып тағылады. Шығыс бейнелеу өнері деректері батырлардың түрлі әскери дәреже белгісі ретінде қорамсаққа шашақ, аңның (қабыланның, жолбарыстың) құйрықтарын таққанын көрсетеді. Қабыланның құйрығын қорамсаққа қолбасылар, хандар атақты батырлар таққан (барқыт, парча т.б.).

Символдық мәні

Көшпелі түркі-монғол халықтарында жоғары билік белгісі, жоғарғы мемлекетік символдар, хандық билік атрибуттары болған жақ пен оқты салып алып жүретін жабдықтары да осындай символдық мәнге ие болды. Мемлекеттік символдар ішінде қорамсақ мемлекеттің өзін өзі қорғау мүмкіндігін тұспалдады. Бұл жоғары билік белгісі – садақ пен қылшанды ұстап жүруге арнайы адамдар – "қару ұстаушылар" (курчи) тағайындалып, олар ханның жеке гвардиясының құрамына кірген. Ханның жанында жүретіндіктен көшпелі халықтарда бұл қызметке көбіне ақсүйектер әулетінен шыққан адамдар тағайындалды.

Дереккөздер

ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9

Әдебиеттер

Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко–татарских наречий в двух томах. Спб: Типография императорской Академии наук, 1869;
Валиханов Ч.Ч. Вооружение киргиз в древние времена и их военные доспехи // Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений. В 5-ти томах. Алма-Ата: Издательство Академии наук Каз ССР, 1961;
Кайдаров А.Г. Доспехи и вооружение воина-батыра в казахском эпосе и их этно-лингвистическое объяснение // Известия АН Каз ССР. Серия общественная. 1976. No 6. С. 24-35;
Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири. Знак и ритуал. Новосибирск: Наука, 1990;
Базаров Б.В., Ням-Осор Н. Из истории символики и атрибутики монгольской государственности // Этнографическое обозрение. 2003;
Ахметжан Қ.С. Қазақтың дәстүрлі қару-жарағының этнографиясы. Ғылыми редактор және алғы сөздің авторы Нұрсан Әлімбай. Алматы: Алматыкітап, 2006.

[1] ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9