Қара жорға - қазақ ұлттық би түрі.
Қара жорға – бiртұтас желiге құрылған, бiрнеше бөлiмнен тұратын, берiк композициялы, нағыз буын биi. Қара жорға – қазақы тұрмыстың, ұлттық болмыстың төл туындысы. Атап айтқанда, қазақ бұл бидi шаруадан қолы босаған кездерiнде тамашалайтын болған. Ол үшiн бiр қарулы мығым жiгiттi ортаға қара жорға ретiнде шығарып, атқа ұқсатып төрт аяқтатып тұрғызып қоятын. Сонан кейiн бидi жақсы билей алатын бiр бозбаланы ортаға шығарып, қол соғатын. Домбырашы дәстүрлi “Қара жорға” би әуенiн тарта бастағанда бишi атқа, яки қара жорғаға билей жүрiп жақындап, алдымен аттың кекiлiн, құлағын, жалын сипап барып ноқта, сонан соң жүген салу рәсiмiн жасайды. Бұдан кейiн арқасын, сауырын сипап жүрiп, атты ерттеуге кiрiседi. Мұның бәрi би арқылы орындалады. Iшпек, тоқым-ер салып, құйысқандауға келгенде ат үркiп, теппек болып мiнез көрсетедi. Ат ерттелiп болғаннан кейiн, бишi жiгiт атты айнала көпшiлiктiң алдында буын биiнiң небiр нәзiк қимылдарын жасап, өнерiн көрсетуге барын салады. Осыдан кейiн бидiң ең шарықтау шегiне, әсем де, қызғылықты сатысына куә боласыз. Бишiмiз ерттеулi аттың төрт аяғын тағалау жосынын жасап, неше түрлi қимыл-әрекетке толы би ырғағына басады да, “Қара жорғасына” қарғып мiнiп, атүстi қозғалысының ең күрделi де әсем қимылын көрсете бастайды. Аттың қолтығына аяқтарын өткiзiп алып, шалқайып, еңкейiп, оңға-солға аунай аттың бауырына түсе билеп, жұртты қыран-топан күлкi қызығына батырады. Егер қонақтар арасында жас бишiлер болса, олар да биге қосылып, ойын көрiгiн қыздыра түседi.
Қара жорға биi сонымен бiрге малшы қазақ жаз жайлауға шығып, қымыз бен бағлан етiне тойынған шағында кәдiмгi ат үстiнде билейтiн, бүгiнгi акробаттарша өнер сайысына түсетiн ойын-тамашаның гүлiне айналатын.
Қара жорға биiнiң шығу тарихы тым ерте заманға меңзейдi. Ежелгi Ғұн, Үйсiн, Қаңлы, Найман-Керей хандықтары тұсында атты әскерлер ұзақ жорықтарда жүргенде үзiлiстерде алқа-қотан тұра қалып, жаппай би билейтiнi, ол бидiң “Жылқы биi” (“Ма у) деп аталатыны жөнiнде ертедегi қытай жазбаларында сақталған.
Қара жорға биiн тек қазақтар ғана билемейдi. Оны өз әуендерiмен, өз аспаптарында моңғол малшылары да билейдi. Қазақтың “Қара жорғасына” ұқсайтын қимыл-қозғалыстары да бар. Тұтастай алғанда, “Қара жорға” биi – қазақтар мен моңғолдарға ортақ өнер деп қараудан қашқақтаудың еш жөнi жоқ.
Қара жорға биiн Қазақстанға алғаш әкелiп таныстырған Арыстан ақсақал былай деп едi: Қара жорға – ұлтымыздың таза болмысын бейнелейтiн төл өнерiмiз. Оны балет, не болмаса Еуропаның басқа билерiмен салыстыруға, немесе оларға елiктеуге әсте болмайды. Ол секiрiп, шоршып жүрiп секеңдеп билейтiн жеңiл, дарақы би емес. Аты айтып тұрғандай, қазақтың қоңыр табиғатына бейiм өз өмiрiнiң айнасы, сондықтан да келсiн-келмесiн бұзып билеушiлерге еш келiспеймiн. Тiптi бұзғысы келiп бара жатса Қара жорғада несi бар? Басқа би жасап, секiрiп ырши берсiн. Ал және де айтарым, оны ән түрiнде емес, би түрiнде қабылдауымыз керек. Қара жорға биi халықтың қара жорғаға арнап шығарған күйi негiзiнде қалыптасқан”.
Дереккөздер
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қara zhorga kazak ulttyk bi tүri Қara zhorga teatrlangan biinen korinis Қara zhorga birtutas zhelige kurylgan birneshe bolimnen turatyn berik kompoziciyaly nagyz buyn bii Қara zhorga kazaky turmystyn ulttyk bolmystyn tol tuyndysy Atap ajtkanda kazak bul bidi sharuadan koly bosagan kezderinde tamashalajtyn bolgan Ol үshin bir karuly mygym zhigitti ortaga kara zhorga retinde shygaryp atka uksatyp tort ayaktatyp turgyzyp koyatyn Sonan kejin bidi zhaksy bilej alatyn bir bozbalany ortaga shygaryp kol sogatyn Dombyrashy dәstүrli Қara zhorga bi әuenin tarta bastaganda bishi atka yaki kara zhorgaga bilej zhүrip zhakyndap aldymen attyn kekilin kulagyn zhalyn sipap baryp nokta sonan son zhүgen sa lu rәsimin zhasajdy Budan kejin arkasyn sauyryn sipap zhүrip atty ertteuge kirisedi Mu nyn bәri bi arkyly oryndalady Ishpek tokym er sa lyp kujyskandauga kelgende at үrkip teppek bolyp minez kor setedi At ert telip bolgannan kejin bishi zhigit atty ajnala kopshiliktin aldynda buyn biinin nebir nәzik kimyldaryn zhasap onerin korsetuge baryn salady Osydan kejin bidin en sharyktau shegine әsem de kyzgylykty satysyna kuә bolasyz Bishimiz ertteuli attyn tort ayagyn tagalau zhosynyn zhasap neshe tүrli kimyl әreketke toly bi yrgagyna basady da Қara zhorgasyna kargyp minip atүsti kozgalysynyn en kүrdeli de әsem kimylyn korsete bastajdy Attyn koltygyna ayaktaryn otkizip alyp shalkajyp enkejip onga solga aunaj attyn bauyryna tүse bilep zhurtty kyran topan kүlki kyzygyna batyrady Eger konaktar arasynda zhas bi shiler bolsa olar da bige kosy lyp ojyn korigin kyzdyra tүsedi Қara zhorga bii sonymen birge malshy kazak zhaz zhajlauga shygyp kymyz ben baglan etine tojyngan shagynda kәdimgi at үstinde bilejtin bүgingi akrobattarsha oner sajysyna tү setin ojyn tamashanyn gүline ajnalatyn Қara zhorga biinin shygu tarihy tym erte zamanga men zejdi Ezhelgi Ғun Үjsin Қan ly Najman Kerej handyktary tusynda atty әskerler uzak zhoryktarda zhүrgende үzilis terde alka kotan tura kalyp zhappaj bi bilejtini ol bidin Zhylky bii Ma u dep atalatyny zhoninde ertedegi kytaj zhazbalarynda saktal gan Қara zhorga biin tek ka zaktar gana bilemejdi Ony oz әuenderimen oz aspaptarynda mongol malshylary da bilejdi Қazaktyn Қara zhorgasyna uksajtyn kimyl kozgalystary da bar Tutastaj alganda Қara zhorga bii kazaktar men mongoldarga ortak oner dep karaudan kashkaktaudyn esh zhoni zhok Қara zhorga biin Қazakstanga algash әkelip tanystyrgan Arystan aksakal bylaj dep edi Қara zhorga ultymyzdyn taza bolmysyn bejne lejtin tol onerimiz Ony balet ne bolmasa Europanyn baska bilerimen salystyruga nemese olarga elikteuge әste bolmajdy Ol sekirip shorshyp zhү rip sekendep bilejtin zhenil daraky bi emes Aty ajtyp turgandaj kazaktyn konyr tabigatyna bejim oz omirinin ajnasy sondyktan da kelsin kelmesin buzyp bileu shilerge esh kelispejmin Tipti buzgysy kelip bara zhatsa Қara zhor gada nesi bar Baska bi zhasap sekirip yrshi bersin Al zhәne de ajtarym ony әn tү rinde emes bi tүrinde kabyldauymyz kerek Қara zhorga bii halyktyn kara zhorgaga arnap shygargan kүji negizinde kalyptaskan DerekkozderBul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet