Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қантамырлардың үш түрі бар: Күретамырлар, көктамырлар және қылтамырлар.
Қылтамырлар
Қылтамырлар (ағылш. Capillary) адам шашынан 50 есе жіңішке болады. Қылтамырлардың жақтаулары өте жұқа, эпителий жасушаларынан түзілген бір қабаттан тұрады. Қылтамыр жақтаулары 3 қабат:
- ішкісі, эндотелиальдық ортанғысы,
- базальдық,
- сыртқысы адвентициальдық.
Бұл қабаттар әртүрлі ағзалармен қан арасында және басқадай заттар алмасуын қамтамасыз етеді.
Қылтамырларда қан өте баяу ағады. Сондықтан қан еріген оттегінің көбін ұлпаға беріп, өзі газымен қанығып, Көктамыр қанына айналады. Қандағы корек заттар кылтамырлардың жақтауымен ұлпаларға өтіп, ұлпадан зат алмасу өнімдері қанға беріледі. Қылтамырлардан қан көктамырларға жиналады.
Олардың кабырғалары өте жүқа болғандықтан, еріген қоректік заттар, оттек, көмірқышқыл газы, алмасу өнімдері оңай өтеді. Химиялық және жүйке тітіркендірулерінің әсерінен қылтамырлар бірде кеңейіп, бірде тарайып отырады. Қылтамырларда қан қысымы күретамырларға қарағанда төмен болады.
Қылтамыр қан және лимфа қылтамырлары (капиллярлары) болып бөлінеді.
Қан қылтамыры қан мен ұлпалар арасындағы зат алмасуды іс жүзіне асырады. Қан қылтамырының арнасы мүшелердің құрылыс ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі (4,5 мкм-30 мкм) болады. Оның қабырғасы үш қабаттан: ішкі - эндотелийден, ортаңғы - негіздік жарғақта орналасқан перициттерден, сыртқы - адвентициальды жасушалардан тұрады.
Перициттер жиырылу арқьшы қылтамыр арнасының диаметрін реттеп отырады. ішкі эндотелий қабатын құрайтын эндотелиоциттер мен оның сыртындағы негіздік жарғақтың (базальды мембрананың) құрьшыс ерекшеліктеріне байланысты қылтамыр: сомалық қылтамыр, фенестерлі қылтамыр және қойнауша (синусоидты) қылтамыр болып үш түрге бөлінеді. Сомалық қылтамырда эндотелиоциттер бір-біріне тығыз жанасып, үзіліссіз түтас жатқан негіздік жарғақта орналасады. Фенестерлі (терезелі) қылтамырда эндотелиоциттердің цитоплазмасы жұқа рып, зат алмасуға бейімделген терезе тәрізді жүқарған құрылымдар түзеді. Синусоидты қылтамырда негіздік жарғақшада және эндотелиоциттер аралықтарында ірі молекулалар (макромолекулалар) өте алатын саңылаулар болады.
Қан қылтамыры — жануарлар организміндегі жасушалық және үлпалық деңгейдегі зат алмасуды іс жүзіне асырады. Қан капиллярлары негізінен артериолаларды венулалармен жалғастырады.
Лимфа қылтамырлары — тым жүқа қабырғалы лимфа тамырларының бастамасы. Лимфа қылтамырларының арнасы (5 мкм - 100 мкм) мүшелердегі атқаратын қызметтеріне байланысты өзгеріп отырады. Олардың қабырғалары да жалаң қабат жалпақ келген эндотелиоциттерден тұрады. Бірақ, эндотелий мен оны сыртынан қоршап жатқан борпылдақ дәнекер ұлпасының коллаген талшықтарының арасында негіздік жарғақ болмайды. Сондықтан, лимфа қылтамырлары арнасы қан қылтамырларына қарағанда кең де, созылмалы болып келеді және оларды қоршаған ұлпа сүйығы мен қылтамырлар арасындағы зат алмасу процесі жеңіл жүреді.
аралықтарында, лимфа қылтамырларының қуысына ірі молекулалы заттар, клеткалар мен олардың ірі бөліктері өтетін саңылаулы тесіктер болады. Эндотелиоциттердің цитоплазмасында, лимфа қылтамырлары жақтауларының жиырьшу арқьшы, олардың откізгіштігін реттеп отыратын актинді микрофиламенттер болады. Жануарлар ұлпалары мен мүшелерінің құрылысы және олардағы зат алмасу ерекшеліктеріне байланысты, лимфа қылтамырлары — тарілмекті және кеңілмекті торлар түзеді.
Күретамырлар
Күретамырлар (лат. arteria) - қанды жүректен мүшелер мен ұлпаларга тарататын қантамырлар тобы. Жүректен шығатын екі ірі күретамырлары бар. Оң жақ қарыншадан басталатын - өкпе күретамырлары ішінде көктамыр қаны болады. Сол жақ қарыншадан басталатын - қолқа күретамыры (аорта) ішінде күретамырлар қаны. күретамырлар жақтауы 3 кабаттан тұрады: сыртқы қабаты - дәнекер ұлпасынан, ортаңғы қабаты - бұлшықет ұлпасынан, ішкі қабаты - жалпақ эпителий жасушаларынан түзілген. күретамырлары жақтауы қалың әрі серпімді. Олардың сыртқы қабаты беріктік, серпімділік қасиет беріп, қантамырлардың кеңейіп, тарылуына әсер етеді. Ортаңғы қабаты серпімді талшықтар мен бірыңғайсалалы бұлшыкеттерден тұрады. Бұлшыкеттер жиырылып, босаңсу арқылы қантамырлар қуысының диаметрін реттейді. Ішкі қабаты қантамырлардың қабырғасына қосымша беріктік қасиет береді. Ірі артерия қантамырларымен ағатын қанның кысымы өте жоғары болады. Сондықтан қысымға төзіп, созылуына қабырғасының тығыз, мықты, серпімді болуының маңызы өте зор. күретамырлары бұлшыкеттердің астында терең орналасады, сондықтан олар көрінбейді. Ең ірі күретамырлары - (аорта) деп аталады. Жүректен алыстаған сайын күретамырлары тармақтанып, жіңішке қылтамырларға айналады.
күретамырлары бойымен көбінесе артерия қаны ағады. Тек өкпе артерия қантамырының ішімен көктамыр қаны ағады.
Ерекше ескертетін жағдай - барлық күретамырларымен тек күретамырлары қаны, барлық көктамырлармен тек көктамыр қаны ағады деген түсінік қалыптаспауы тиіс.
Көктамырлар
Көктамырлар (лат. vena) — мүшелер мен ұлпалардан көмірқышқыл газына, зат алмасу өнімдеріне, гормондарға және т. б. қаныққан қанды жүрекке тасымалдайды. күретамырына ұксас көктамырлардың да кабырғасы 3 кабаттан тұрады. Күретамырға қарағанда көктамырлардың бұлшықет қабаты нашар жетілгендіктен, қабырғасы жұка, жұмсак, серпімділігі аз болады. Көктамырлар бір тобы терінің астына жақын орналасқандықтан, тарамдалған көк түсті тамырлар жай көзге айқын байқалады. Әсіресе қарт адамдарда бадырайып анық көрінеді. Күретамырларға қарағанда көктамырларда қан козғалысы баяу.
Көктамырлар орналасқан орнына байланысты теріге жақын жатқан және тереңде жатқан деп екі топқа бөлінеді. Көктамырлар канның ағуына сол қантамырлардың жанындағы бұлшыкеттердің жиырылуы да көмектеседі. Денеден жиналатын көктамыр қаны, алдымен ұсақ көктамырларға жиналады. Ұсақ көктамырлар өзара қосылып, ірі көктамырлар түзеді. Ең соңында бүкіл денеден жиналатын көктамырлар жоғары және төменгі қуысты көктамырларға айналады. Бұл екі көктамырлар көктамыр қанын оң жақ жүрекшеге әкеледі.
Өкпеден келетін 4 өкпе көктамырлар сол жақ жүрекшеге күретамыр қанын тасиды.
көктамырларының ерекшелігі - ішінде жарты ай тәрізді қақпақшалары болады. Ол қақпақшалар қанның жүрекке қарай қозғалуына әсер етпейді, тек кері ағуына кедергі жасайды.
Қантамырлардың түрлері және олардың құрылымдық ерекшеліктері
| Күретамырлар | Көктамырлар | Қылтамырлар |
|---|---|---|
| 1. Қанды жүректен алып шығып, мүшелерге таратады | Қанды мүшелерден жүрекке тасымалдайды | Артериялар мен веналарды бір-бірімен байланыстырады |
| 2. Қабырғасындағы бұлшықет талшықтары калың әрі серпінді | Қабырғасындагы бұлшықет талшықтары жұқа әрі нашар дамыған | Микроскопиялық өте ұсак, кабырғасы бір қабатты |
| 3. Қан қысымы жоғары | Қан қысымы өте төмен | Қан қысымы шамалы |
| 4. Көпшілігі тереңде бұлшықеттердің арасында жатады | Теріге жақын да, тереңде де жатады | Дененің барлық мүшелеріне таралады |
| 5. Ең ірі күретамырлар: қолқа күретамыры және | Ішіндегі қақпақшалар канды кері бағытка өткізбейді. Ең ірі көктамырлар - төменгі, жоғары куысты көктамырлар және 4 | Қылтамырлар арқылы газ және заттар алмасады, қан баяу ағады, ұсақ күретамырлар мен ұсақ көктамырларды байланыстырады |
Дереккөздер
- Әлімқұлова Р., Сәтімбеков Р. Ә 55 Биология: Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. - 2-басылымы, өңделген, толықтырылған. - Алматы: Атамұра, 2008. - 320 бет. ISBN 9965-34-812-Х
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қantamyrlardyn үsh tүri bar Kүretamyrlar koktamyrlar zhәne kyltamyrlar ҚyltamyrlarҚyltamyrlar agylsh Capillary adam shashynan 50 ese zhinishke bolady Қyltamyrlardyn zhaktaulary ote zhuka epitelij zhasushalarynan tүzilgen bir kabattan turady Қyltamyr zhaktaulary 3 kabat ishkisi endotelialdyk ortangysy bazaldyk syrtkysy adventicialdyk Bul kabattar әrtүrli agzalarmen kan arasynda zhәne baskadaj zattar almasuyn kamtamasyz etedi Қyltamyrlarda kan ote bayau agady Sondyktan kan erigen otteginin kobin ulpaga berip ozi gazymen kanygyp Koktamyr kanyna ajnalady Қandagy korek zattar kyltamyrlardyn zhaktauymen ulpalarga otip ulpadan zat almasu onimderi kanga beriledi Қyltamyrlardan kan koktamyrlarga zhinalady Olardyn kabyrgalary ote zhүka bolgandyktan erigen korektik zattar ottek komirkyshkyl gazy almasu onimderi onaj otedi Himiyalyk zhәne zhүjke titirkendirulerinin әserinen kyltamyrlar birde kenejip birde tarajyp otyrady Қyltamyrlarda kan kysymy kүretamyrlarga karaganda tomen bolady Қyltamyr kan zhәne limfa kyltamyrlary kapillyarlary bolyp bolinedi Қan kyltamyry kan men ulpalar arasyndagy zat almasudy is zhүzine asyrady Қan kyltamyrynyn arnasy mүshelerdin kurylys erekshelikterine bajlanysty әrtүrli 4 5 mkm 30 mkm bolady Onyn kabyrgasy үsh kabattan ishki endotelijden ortangy negizdik zhargakta ornalaskan pericitterden syrtky adventicialdy zhasushalardan turady Pericitter zhiyrylu arkshy kyltamyr arnasynyn diametrin rettep otyrady ishki endotelij kabatyn kurajtyn endoteliocitter men onyn syrtyndagy negizdik zhargaktyn bazaldy membrananyn kurshys erekshelikterine bajlanysty kyltamyr somalyk kyltamyr fenesterli kyltamyr zhәne kojnausha sinusoidty kyltamyr bolyp үsh tүrge bolinedi Somalyk kyltamyrda endoteliocitter bir birine tygyz zhanasyp үzilissiz tүtas zhatkan negizdik zhargakta ornalasady Fenesterli terezeli kyltamyrda endoteliocitterdin citoplazmasy zhuka ryp zat almasuga bejimdelgen tereze tәrizdi zhүkargan kurylymdar tүzedi Sinusoidty kyltamyrda negizdik zhargakshada zhәne endoteliocitter aralyktarynda iri molekulalar makromolekulalar ote alatyn sanylaular bolady Қan kyltamyry zhanuarlar organizmindegi zhasushalyk zhәne үlpalyk dengejdegi zat almasudy is zhүzine asyrady Қan kapillyarlary negizinen arteriolalardy venulalarmen zhalgastyrady Limfa kyltamyrlary tym zhүka kabyrgaly limfa tamyrlarynyn bastamasy Limfa kyltamyrlarynyn arnasy 5 mkm 100 mkm mүshelerdegi atkaratyn kyzmetterine bajlanysty ozgerip otyrady Olardyn kabyrgalary da zhalan kabat zhalpak kelgen endoteliocitterden turady Birak endotelij men ony syrtynan korshap zhatkan borpyldak dәneker ulpasynyn kollagen talshyktarynyn arasynda negizdik zhargak bolmajdy Sondyktan limfa kyltamyrlary arnasy kan kyltamyrlaryna karaganda ken de sozylmaly bolyp keledi zhәne olardy korshagan ulpa sүjygy men kyltamyrlar arasyndagy zat almasu procesi zhenil zhүredi aralyktarynda limfa kyltamyrlarynyn kuysyna iri molekulaly zattar kletkalar men olardyn iri bolikteri otetin sanylauly tesikter bolady Endoteliocitterdin citoplazmasynda limfa kyltamyrlary zhaktaularynyn zhiyrshu arkshy olardyn otkizgishtigin rettep otyratyn aktindi mikrofilamentter bolady Zhanuarlar ulpalary men mүshelerinin kurylysy zhәne olardagy zat almasu erekshelikterine bajlanysty limfa kyltamyrlary tarilmekti zhәne kenilmekti torlar tүzedi KүretamyrlarKүretamyrlar lat arteria kandy zhүrekten mүsheler men ulpalarga taratatyn kantamyrlar toby Zhүrekten shygatyn eki iri kүretamyrlary bar On zhak karynshadan bastalatyn okpe kүretamyrlary ishinde koktamyr kany bolady Sol zhak karynshadan bastalatyn kolka kүretamyry aorta ishinde kүretamyrlar kany kүretamyrlar zhaktauy 3 kabattan turady syrtky kabaty dәneker ulpasynan ortangy kabaty bulshyket ulpasynan ishki kabaty zhalpak epitelij zhasushalarynan tүzilgen kүretamyrlary zhaktauy kalyn әri serpimdi Olardyn syrtky kabaty beriktik serpimdilik kasiet berip kantamyrlardyn kenejip taryluyna әser etedi Ortangy kabaty serpimdi talshyktar men biryngajsalaly bulshyketterden turady Bulshyketter zhiyrylyp bosansu arkyly kantamyrlar kuysynyn diametrin rettejdi Ishki kabaty kantamyrlardyn kabyrgasyna kosymsha beriktik kasiet beredi Iri arteriya kantamyrlarymen agatyn kannyn kysymy ote zhogary bolady Sondyktan kysymga tozip sozyluyna kabyrgasynyn tygyz mykty serpimdi boluynyn manyzy ote zor kүretamyrlary bulshyketterdin astynda teren ornalasady sondyktan olar korinbejdi En iri kүretamyrlary aorta dep atalady Zhүrekten alystagan sajyn kүretamyrlary tarmaktanyp zhinishke kyltamyrlarga ajnalady kүretamyrlary bojymen kobinese arteriya kany agady Tek okpe arteriya kantamyrynyn ishimen koktamyr kany agady Erekshe eskertetin zhagdaj barlyk kүretamyrlarymen tek kүretamyrlary kany barlyk koktamyrlarmen tek koktamyr kany agady degen tүsinik kalyptaspauy tiis KoktamyrlarKoktamyrlar lat vena mүsheler men ulpalardan komirkyshkyl gazyna zat almasu onimderine gormondarga zhәne t b kanykkan kandy zhүrekke tasymaldajdy kүretamyryna uksas koktamyrlardyn da kabyrgasy 3 kabattan turady Kүretamyrga karaganda koktamyrlardyn bulshyket kabaty nashar zhetilgendikten kabyrgasy zhuka zhumsak serpimdiligi az bolady Koktamyrlar bir toby terinin astyna zhakyn ornalaskandyktan taramdalgan kok tүsti tamyrlar zhaj kozge ajkyn bajkalady Әsirese kart adamdarda badyrajyp anyk korinedi Kүretamyrlarga karaganda koktamyrlarda kan kozgalysy bayau Koktamyrlar ornalaskan ornyna bajlanysty terige zhakyn zhatkan zhәne terende zhatkan dep eki topka bolinedi Koktamyrlar kannyn aguyna sol kantamyrlardyn zhanyndagy bulshyketterdin zhiyryluy da komektesedi Deneden zhinalatyn koktamyr kany aldymen usak koktamyrlarga zhinalady Ұsak koktamyrlar ozara kosylyp iri koktamyrlar tүzedi En sonynda bүkil deneden zhinalatyn koktamyrlar zhogary zhәne tomengi kuysty koktamyrlarga ajnalady Bul eki koktamyrlar koktamyr kanyn on zhak zhүrekshege әkeledi Өkpeden keletin 4 okpe koktamyrlar sol zhak zhүrekshege kүretamyr kanyn tasidy koktamyrlarynyn ereksheligi ishinde zharty aj tәrizdi kakpakshalary bolady Ol kakpakshalar kannyn zhүrekke karaj kozgaluyna әser etpejdi tek keri aguyna kedergi zhasajdy Қantamyrlardyn tүrleri zhәne olardyn kurylymdyk erekshelikteriKүretamyrlar Koktamyrlar Қyltamyrlar1 Қandy zhүrekten alyp shygyp mүshelerge taratady Қandy mүshelerden zhүrekke tasymaldajdy Arteriyalar men venalardy bir birimen bajlanystyrady2 Қabyrgasyndagy bulshyket talshyktary kalyn әri serpindi Қabyrgasyndagy bulshyket talshyktary zhuka әri nashar damygan Mikroskopiyalyk ote usak kabyrgasy bir kabatty3 Қan kysymy zhogary Қan kysymy ote tomen Қan kysymy shamaly4 Kopshiligi terende bulshyketterdin arasynda zhatady Terige zhakyn da terende de zhatady Denenin barlyk mүshelerine taralady5 En iri kүretamyrlar kolka kүretamyry zhәne Ishindegi kakpakshalar kandy keri bagytka otkizbejdi En iri koktamyrlar tomengi zhogary kuysty koktamyrlar zhәne 4 Қyltamyrlar arkyly gaz zhәne zattar almasady kan bayau agady usak kүretamyrlar men usak koktamyrlardy bajlanystyradyDerekkozderӘlimkulova R Sәtimbekov R Ә 55 Biologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 8 synybyna arnalgan okulyk 2 basylymy ondelgen tolyktyrylgan Almaty Atamura 2008 320 bet ISBN 9965 34 812 H