Қалмақтардың Еділге көшуі

Қалмақтардың Еділге көшуі - 17 ғасырдың бірінші жартысында болған тарихи оқиға. Бітпейтін соғыстар мен жайылым жерлер үшін өзара тартыс нәтижесінде ойраттар 16 ғасырдың соңы мен 17 ғасырдың бас кезінде екі топқа бөлінді. Билік үшін тартыста жеңіліске ұшыраған көсемі Хоө-Өрлөг өз қол астындағыларды ертіп, 1607 - 08 жылы Тарбағатайдағы қонысынан Солтүстік-батысқа қарай Ертіс өзенінің бойымен Сібірге көшті. 17 ғасырдың 20-жылдарында олардың жағдайы нашарлап кетті. Қалмақтар тағы да әрі қарай Есіл және Тобыл өзендеріне, Ресей қол астындағы Тобыл, Түмен қалалары төңірегіне қоныс аударды. Бұл жерде олар жергілікті халықтармен және орыс әскерлерімен қарулы қақтығыстарға барды. Сөйтіп қалмақтар Сібірде орнығып қала алмай, жаңа қоныс іздеуге мәжбүр болды. Олар Башқұртстан шекарасынан өтіп Жайық, Сақмар, Елек, Ор, Қиыл, Тоғызақ, т.б. өзендердің бойына қарай ауды, бірақ ол жерлерде башқұрттардың табанды қарсылығына тап болды. Қол астындағы башқұрттарды қолдай отырып, орыс үкіметі қалмақ тайпаларынан кейін шегінуді талап етті. Сібірде орыс бекіністері, шығыста - халха маңғолдары, оңтүстікте - қазақтар қыспаққа алғаннан кейін, қалмақтар оңтүстік-батыс бағытта жылжиды. Олар Жем өзеніне жетіп, онан әрі Еділ - Жайық арасына қоныс аударды. Бұл жерді мекендеген ноғайлар өзара тартыстардың салдарынан қалмақтарға төтеп бере алмады. Сөйтіп Хоө-Өрлөг бастаған топ қалған ойраттардан біржолата бөлініп, Еділ - Жайық арасына көшіп барды. 1628 жылы ол Жайықтан өтіп, Үлкен Ноғай ордасына басып кірді. 40 мың ноғай оған бағынуға мәжбүр болды. 1632 жылы қалмақ ордасы Еділде тігілді де, 1633-34 жылы ноғайлар жаппай көше бастады ( Қалмақ - ноғай қатынастары). 1630-40 жылы қалмақтар Еділ-Жайық, Жем, Елек, Ырғыз, Үлкен және Кіші өзен, Самар өзендерінің бойларында тұрақтап қалды. Осы жерде 17 ғасырдың 60-жылдары Ресей боданындағы қалмақ хандығы құрылды.

Дереккөздер

1. Айбын. Энциклопедия. / Бас редекторы Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. ISBN 9965-893-73-Х