Қазақстандағы ұйғыр әдебиеті

Қазақстандағы ұйғыр әдебиеті — жалпы мен Қазақстан әдебиеті бөлшектері боп табылады.

Қазақстанда ұйғыр тiлiнде алғашқы газеттер, журналдар, альманахтар шықты, ұйғыр ақын-жазушыларының шығармалары жарық көре бастады. 1932 ж. Қазақстан Жазушылар одағы жанынан ұйғыр секциясы ұйымдастырылды. Бұл кезеңде И.Саттировтың, И.Искандеровтың поэзиясы ерекше көзге түстi, драматургтер Ж.Асимов пен А.Садировтың, К.Хасановтың пьесалары қойылды.

Проза жанры жетекшi орын алды. X.Абдуллиннiң З.Сәмәдидiң, Ж.Босақовтың, Т.Тоқтамовтың, М.Зұлпықаровтың, А.Ашировтың, Н.Баратовтың, П.Сәбитованың) повестер жинақтары жарық көрдi. И.Бахтияның, М.Хамраевтың, И.Бахниязовтың, Р.Кадыридiң, А.Ғаниевтiң, М.Абдурахмановтың өлең-поэмалары жарық көрдi.

А.Құнанбаевтың «Өлеңдерi» (1987), С.Мұқановтың «Балуан Шолақ» (1987, ауд. Қ. Тоқтамов). Ғ.Мүсiреповтiң «Кездеспей кеткен бiр бейне» (1987, ауд. З. Сәмәди) шығармалары ұйғыр тiлiнде жарияланды.

20 ғ-дың басынан ұйғыр халқының тарихи отаны Шығыс Түркістаннан (қазіргі Шыңжаң ұйғыр автоном.ауданы, Қытай) сырт өлкелерде идеялық-тематик. бағдары, көркемдік-эстетик. ерекшеліктері жағынан жаңа әдебиет дами бастады. Бұл әдебиеттің дүниеге келуі, қалыптасу және есу процестері негізінен Қазақстан өмірінде жүзеге асырылған саяси, ағарту, мәдени шаралармен тығыз байланыста өтті. Сондықтан да ұйғыр әдебиетінің басқа халықтар ішінен қазақ әдебиетімен байланысы ерекше орын алады. Көптеген қазақ ақын-жазушыларының шығармалары жас ұйғыр әдебиетшілері үшін шын мәнінде әдеби мектеп болды. Осы тұрғыдан ұйғыр ақындары ең алдымен кемеңгер Абай Құнанбаевтың мұраларынан сусындағаны табиғи құбылыс. Қазақ ақындарын 30-жылдардың өзінде-ақ көп аударған И. Саттаров ұйғыр поэзиясына ұлы Абайдың «Бойы бұлғаң...» өлеңінің түрін кіргізген. Ақын Илья Бахтия шығармашылығында Абай өлеңі түрлерінен оңды пайдаланған жайттар көп бой көрсетеді. «Осылай жазсам деп армандаған ақын- ұстаздар менде де бар. Ол шығыс классиктерінің бірі, қазақ халқының ұлы ақыны Абай! Мен оны жаттап естім», - деп жазды ол кейін. Абай өлеңдері 30-шы жылдардан ұйғыр тіліне аударылып келеді. Қазақ жазба әдебиеті классигінің кейбір өлеңдерін И. Саттаров, Қ. Хасановтар аударып, баспасыз беттерінде ұйғыр оқырмандарымен алғаш таныстырған болатын. Абайдың өлеңдері ұйғыр мектептері үшін шығарылған оқулық кітаптарда тұрақты орын алып келеді. 1972 жылы Абайдың шығармаларының таңдамалы лары Д. Ясеновтың аудармасында, «Көзімнің қарасы» деген атпен жарық керді. 1987 ж. Абайдың өлеңдері мен поэмаларының келемді бір томдығы ұйғыр тілінде басылды. Бұл кітаптарға енген Абай өлеңдерін тәржімалауға көрнекті ұйғыр ақындарынан Һ. Бахниязов, М. Абдрахманов, И. Жалилов, А. Дөләтов, И. Ушуров, Д. Ясеновтар қатысқан.

Дереккөздер

1. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9