Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Тарихы
Өткен ғасырдың 40-ыншы жылдары Кеңестер Одағында елдің атом саласын құру мен дамыту бағдарламасы жасалды. Соған байланысты КСРО Мемлекеттік Қорғаныс комитеті 1944 жылы Қазақстанда және Одақтың басқа да аймақтарында уран кен орындарын іздеп табуға барлық геологиялық ұйымдарды жұмылдыруды Геология жөніндегі комитетке арнайы тапсырды. Одақта жаппай уран іздеу ісі осы қаулыдан бастау алады.
Сөйтіп, Кеңестер кезінде республикада жеткілікті дәрежеде қуатты, дамыған инфрақұрылымы және білікті мамандары бар уран саласының мықты өнеркәсібі қалыптасқан-ды. Уран өндірумен төрт комбинат шұғылданып, олардың өндірістік қуаты КСРО-дағы өнім көлемінің 30% -дан астамын өндіруге мүмкіндік беретін.
Қазақстандағы бастапқы геологиялық барлау жұмыстары 1947 жылы құрылған Волков экспедициясы (қазіргі “Волковгеология”) еншісінде. Ал еліміздегі алғашқы уран кен орны - 1951 жылы ашылған Қордай кеніші. Соғыстан кейін, яғни 1947-1965 жылдар аралығында уран іздеудің белсенді әрекеттері одан әрі жалғасты. 60-жылдардың басында “Волковгелогия”, “Краснохолмгеология”, “Степгеология”, “Кольцовгеология” өндірістік-геологиялық бірлестіктері геолог-барлаушыларының күшімен Қазақстан аумағында уранның минералды-шикізат қорын жасаудың бірінші сатысы аяқталды. Бұл өз кезегінде Целинный (кейінірек – “ЦГХК”), Прикаспийск (“Каскор”) және Қара-Балта (“КГРК”) қайта өңдеу комбинаттарының тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз етті.
Уран өндіру
60-жылдардың екінші жартысында жерасты ұңғымалық шаймалау әдісімен инфильтрациялық қабатты кен орындарындағы нашар рудалардан уран өндіру мүмкіндігі АҚШ-та дәлелденді. Бұл Қазақстанның шикізат базасындағы жағдайды түбегейлі өзгертіп жіберді. 70-жылдардың соңына таман Ыңғай, Мыңқұдық, Мойынқұм, Қанжуған, Солтүстік және Оңтүстік Қарамұрын сияқты тағы басқа бірегей кен орындары табылды.
1980-1982 жылдары Қазақстанда уран өнімдерін шығару ең жоғары деңгейге жетті. Дерлік 30 кен орнында уран өндірілді. Атом өнеркәсібі кәсіпорындарында еңбек ететін жұмысшы-қызметкерлер саны 70 мыңнан асып жығылды.
1953 жыл мен 1999 жылдар аралығында республика аумағында уран өндіру көлемі 225 миллион фунт U308 жетті. 90-жылдардың басында өндірістің кәдуілгі әдіс-тәсілдері кең қолданылып, ол жалпы өнімнің 70% құрады. Алайда жоғарыдан басқарылатын экономикадан нарықтық қатынастарға ауысу бірыңғай жерасты шаймалау технологиясы қажеттігін көрсетті.
Алғаш рет уранға деген мемлекеттік тапсырыстың төмендеуі 1983 жылы тіркелді. Өндіріс 25-30%-ға құлдырап, одан кейінгі жылдарда да сол деңгейде қалып қойды.
80-жылдардың ортасына таман басталған қарусыздану саясаты салдарынан және атышулы Чернобыль оқиғасынан кейін (әсіресе 1988 жылдан бастап) атом энергетикасын дамыту бағдарламасы кейінге ысырылды да, Целинный мен Прикаспийск өндірістік кеніштерінде және қайта өңдеуші комбинаттарда уран өндіру көлемі одан әрі қысқартыла берді. Шахталық және карьерлік өндірудің тиімсіздігінен және әлемдік рыноктағы бағаның төмендігінен Қазақстанда 6 кен басқармасы жабылып, 2 басқармада өнім өндіру мүлде тоқтатылды.
Дағдылы әдіспен өнім өндіру
Целинный тау-кен өндірістік және қайта өңдеуші комбинаты (Степногорск қ.) 1995 жылы өндірістің нәтижесіздігінен өзінің Грачев және Шығыс кеніштерінде руда өндіруді аяқтады.
Уран концентраты біріккен өнім ретінде Ақтаудағы балық сүйектері қазбаларынан фосфор қышқылын шығаратын бұрынғы Прикаспийск тау-кен өндірістік және қайта өңдеуші комбинатында да (АО “КАСКОР”) дайындалатын. Номинальды қуаты жылына 5,2 миллион фунт U308 болған бұл кәсіпорын бәсекеге қабілетсіздігінен 1993 жылы консервацияланды.
Жерасты шаймалау әдісімен өнім өндіру
Республикамыз жерасты шаймалау әдісімен алынатын бай уран қорына ие. МАГАТЭ-нің соңғы Қызыл Кытабына (1999 ж.) сәйкес, барланған және алдын ала бағаланған 433,940 МТ U (1,1 миллиард фунт U308) Қазақстан уранының қоры ең аз шығын талап ететін 1-інші категорияға жатқызылған және ол осы шығындар классификациясындағы әлемдік уран қорының 35% құрайды. Бұл ресурстардың басым бөлігі Оңтүстік Қазақстандағы Шу-Сарысу және Сырдария бассейнінде шоғырланған.
Жерасты шаймалау әдісімен өндірілген кезеңдегі өнімнің жалпы көлемі 1990 жылы 4,9 миллион фунт U308 жеткенімен, 1997 жылы 2,5 миллион фунтқа дейін төмендеп кетті. Алайда, 1999 жылы қолданыстағы инфрақұрылымдарды жаңғыртуға қаржы салудың ұлғаюына байланысты 3,6 миллион фунтқа U308 өсті.
Кен басқармалары бойынша бұл көрсеткіш мынадай көрініс табады: “СТЕПНОЕ”
Жерасты шаймалау әдісімен өнеркәсіптік өндіріс мұнда 70-жылдардың соңына қарай Уанас және Мыңқұдық кеніштерін игеруден басталды. 1990 жылы “Степное”-дағы өнім мөлшері 2,4 миллион фунтты U308 құрады, бұл номинальды жылдық өндірістік қуаттың (2,6 миллион U308) 90%-дан астамы еді. Әйтсе де, өнім өндіру көлемі 90-жылдардың ортасына дейін жыл сайын құлдырап, 1,0 миллион фунтқа U308 жетті.
«ЦЕНТРАЛЬНОЕ»
Жерасты ұңғымалы шаймалау әдісімен уран өндіру 1982 жылы уран қоры 50 миллион фунтты U308 (орташа кен құрамы 0,45%) құрайтын Қанжуған кенішінде басталды. Ал номинальды өндірістік қуаты - жылына 2,6 миллион фунт U308. 90-жылдардың ортасына дейін өнім өндіру көлемі орташа есеппен әлеуеттік деңгейдің 50%-да болып, 90-жылдардың соңына қарай жылына 1 миллион фунтқа U308 азайды.
№6 КЕН БАСҚАРМАСЫ
Уран өндіру 1985 жылы Солтүстік Қарамұрын (50 миллион фунт U308 орташа құрамы 0,08 % U308) кен орнында басталды. Номинальды өндірістік қуаты жылына 1,6 миллион фунт U308, алайда 1995-1996 жылдары өндіріс көлемі 0,5 миллион фунтқа U308 түсіп кетті.
УРАНДЫ ҚАЙТА ӨҢДЕУ
Уранды қайта өңдеу жұмыстары 1955 жылы құрылған Целинный таукен-химия комбинатында және 60-жылдардың басында ашылған Прикаспийск таукен-металлургия комбинатында жүргізілді. Бұл екі кәсіпорынның құрылуы Қазақстанды КСРО-дағы уран өнімдерін өндіретін көшбасшы республикалар қатарына қосқан-ды.
Үлбі металлургия зауыты (Өскемен қаласы) 1949 жылы пайдалануға берілген. Зауыт негізінен КСРО әскери-өнеркәсіптік кешеніне қызмет көрсетті, сондықтан да мұнда ең озық технология, жоғары сапалы қондырғылар мен құрал-жабдықтар, сондай-ақ металлургия және атом өнеркәсібі саласындағы білікті мамандар шоғырланды. ҮМЗ басты өнімі - атом стансаларына арналған (КСРО-дағы сұраныстың 85%) отын таблеткалары болды. Зауыт уран өнімдерінен басқа бериллий, тантал, ниобий және балқымалы қышқылдар шығарған.
Географиялық орналасуына орай “Степное” және “Централное” кеніштерінде алынған “сары кек”-тің бір бөлігі Қырғызстанның Қара-Балта қаласындағы тау-кен комбинаты басқаруындағы гидрометаллургия зауытына темір жол арқылы жіберіліп отырылды. Сол сияқты, №6 Кен басқармасынан шыққан “сары кек” ШығысСирекМеталл (Ходжент, Тәжікстан) өндірістік қауымдастығы басқаруындағы Чкалов гидрометаллургия зауытына да жіберілген.
ТӘЖІРИБЕЛІК РЕАКТОРЛАР
Атом индустриясын дамыту ісінде тәжірибелік реакторлар маңызды рөл атқарды. 1972 жылы Ақтау қаласында КСРО-да тұңғыш рет БН-350 жылдам нейтронды тәжірибелік-өнеркәсіптік реакторы іске қосылып, ол Маңғыстау энергокомбинатының (МАЭК) құрамдас бөлшегіне айналды.
Келесі бір зерттеу реакторы Алатау кентінде (Алматыдан 20 шақырым) қоныс тепкен Қазақ Ғылым Академиясының ядролық физика институ жанынан құрылды. Тағы үш зерттеу реакторы Семей ядролық полигоны аумағындағы “Луч” ғылыми-өндірістік бірлестігінде орналасқан.
1986-1990 жылдар аралығында қолданыстағы атом стансаларының қуаты бесжылдық жоспарда жоспарланғаннан 40% аз болды. Жақын және алыс қашықтықтағы зымырандардан ядролық жауынгерлік қондырғылар шешіп алынды. Атом өнеркәсібі алғаш рет уранды қайта өндіру проблемасымен бетпе-бет келді.
Саланың дағдарысы
1991 жылы, яғни еліміз өз тәуелсіздігін алғаннан кейін Қазақстан аумағындағы атом өнеркәсібінің барлық кәсіпорындары республика Үкіметі құзырына өтті. Саланың дағдарысы 1998 жылға дейін жалғасты. Өнеркәсіптің құрылымын өзгерту нәтижесінде өнімділік 90-жылдардың басындағы 8,0 миллионнан 1997 жылы 2,0 миллион фунтқа U308 құлдырап кетті. Осы кезеңдегі атом саласының басты проблемалары мыналар еді:
- бұрын КСРО Орта машина жасау министрлігі құрамында болған кәсіпорындардың бытыраңқылығы;
- республикадан сыртқа шығарылатын ядролық материалдарды бақылайтын мемлекеттік органның болмауы экспорттық табыстан айырумен қатар, әлемдік рынокта Қазақстан имиджына да көлеңке түсірді;
- Ресей рыногынан айырылу өнім өндіру көлемін төмендетуге әкеп соқтырды;
- бұрынғы КСРО мен жас тәуелсіз мемлекеттер достастығы ТМД-ға бағытталған демпингке қарсы әрекет;
- уран бағасының арзандауы (1979 және 1986 жылдардағы АҚШ пен КСРО АЭС-ларында болған апаттар атом электр стансалары бойынша бағдарламаларды тоқтатуға себеп болса, қарусыздану саясаты нәтижесінде уранның артық өндірілетіні байқалды);
- уран өндірудің өзіндік құны рыноктық бағасынан асып кеткендіктен кеніштерді жабудың анық қаупі төнді;
- кәсіпорынның кадрлық әлеуетін сақтау.
1991 жылдың соңына таман бұрын КСРО-ның біртұтас ядролық-отын кешені құрамына кірген 8 кәсіпорын ғана жұмыс істеді: «Центральное», «Степное», №6 кен басқармалары, «Волковгеология», Целинный тау-кен-химия комбинаты, «Каскор», Үлбі тау-химия комбинаты, Маңғыстау атом комбинаты.
КСРО тұсындағы кооперациялық байланыстардың бұзылуына байланысты сол кездегі Қазақстан экономикасының ауыр халіне қарамастан, уран индустриясы дағдарысты жеңу үшін жеткілікті қорға ие еді. Табиғи уранның барланған арзан қорлары, ядролық-отындық циклдың кей кезеңдері бойынша айтарлықтай ғылыми-өндірістік әлеует, сирек металдар өндірісі бойынша бірегей қуаттардың сақталуы осындай мүмкіндіктер берді.
Тәуелсіздік және жаңғыру жолымен
1992 жылдан бастап Ресей қазақ табиғи уранынан бас тартып, нәтижеде саланың тау-кен өндіруші және өңдеуші кәсіпорындары үшін қиын кезең туындады. Соған байланысты, Қазақстан Республикасының Үкіметі атом энергетикасы мен өнеркәсібі жүйесіне жататын барлық кәсіпорындарды Қазақ мемлекеттік атом энергетикасы мен өнеркәсібі кәсіпорындарының корпорациясына (КАТЭП) біріктіруге ұйғарды. Жаңа ұйымның алдына нақты міндеттер қойылды: бұрынғы орта машина жасау кәсіпорындарын біріктіру; саланы сақтап қалу және одан әрі жаңғырту стратегиясын жасап шығу; әлемдік уран рыногында егеменді елдің және оның кәсіпорындарының мүддесін қорғау; өндірістік және кадрлық әлеуетін ескере отырып кәсіпорындарды конверсиялау мен диверсификациялау жұмыстарын жүргізу.
Қазақстан уранын әлемдік рынокқа алып шығу және бұрынғы Одақтас республикалардың барлығының басына түскен тығырықтан жол табу оңай соққан жоқ.
ӘЛЕМДІК НАРЫҚТАҒЫ АУЫРТПАЛЫҚТАР
90-жылдардың басында Кеңестер Одағы жаппай қаруланудың тоқтатылуына байланысты «Конкорд-Нуэкско» америкалық сауда фирмасының делдалдығымен АҚШ-қа табиғи уранды экспорттай бастады. Бұл уран бағасының бір фунты 8 долларға дейін төмендеп кетуіне және КСРО-ға бағытталған демпингке қарсы істің қозғалуына әкеп соқтырды. Аталмыш іс 1991 жылғы 29 қарашада басталып, 1992 жылғы 25 наурызда АҚШ-тың Сауда департаменті тергеу амалдарын ТМД-ның басқа да елдеріне қатысты жалғастыру керек деп шешті.
Сол тұста шешуші қадамдар жасау қажет болды. Республика Премьер-министрінің өкіміне сәйкес КАТЭП мамандарынан жұмыс тобы жасақталды. Корпорация “Шерман и Стерлинг” заң фирмасын жалға алды, сондай-ақ “Меркейтор” фирмасының мамандары жұмысқа тартылып, АҚШ рыногындағы Қазақстан мүддесін қорғау тұжырымдамасы дайындалды.
Ұзаққа созылған келіссөздерден кейін қазақстандық делегацияның тұжырымдамасы қабылданып, 1992 жылғы 16 қазанда “Қазақстан Республикасына қарсы антидемпингтік үдерісті тоқтату туралы Келісімге” қол қойылды. Келісімге қол жеткізілуі (американ рыногында уран саудалаудың квотасы алынды) — жас та тәуелсіз мемлекеттің үлкен жетістігі еді. Бұл Қазақстанға — ТМД елдері ішіндегі жалғыз мемлекетке 1993 жылы АҚШ рыногына 760 тонна тотықтырылған-шала тотықтырылған уран жеткізіп беруге мүмкіндік туғызды.
1993 жылғы 31 тамызда Республика Министрлер Кабинетінің қаулысымен аталмыш корпорация “КАТЭП” Ұлттық акционерлік компаниясы болып қайта құрылды. Бұл қадам кешікпей оң нәтижесін көрсетті – ел аумағынан ядролық материалдарды бақылаусыз экспорттау мүмкіндігін жоққа шығарды. Сол кезден бастап (Франция мен Германиядағыдай) елдің әлемдік уран рыногындағы ұстанымын нығайту үшін Қазақстан уранды өндіру, тасымалдау және экспорттауды жүзеге асыратын біріккен бір заңды тұлғаны ұсынды.
Атом энергетикасы жөніндегі ұлттық агенттік құрылып, Қазақстан Атом энергетикасы бойынша халықаралық агенттікке мүше болды.
“КАТЭП”-тің бес жылдық жұмыс тәжірибесі көрсеткеніндей, уран өндірісінің саласын стратегиялық және үйлестіруші жоспарлау, кәсіпорындардың өндірісті қызметін басқару, несие және инвестицияны, қаржы және әкімшілік бақылауды қызметін қамтамасыз ететін басқарудың қазіргі ұйымдық құрылымы тұсында тапсырма-міндеттерді жаһандандыру міндеті алда тұрды. Өндірістің спецификасы, уран минералды ресурстарының стратегиялық мән-маңызы, технологияның құпиялылығы, уран рыногының шектеулігі мен өзіне ғана тән ерекшеліктері уран өндірісіндегі монополияны сақтау қажеттігін аңғартты.
Тағы қараңыз
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
TarihyӨtken gasyrdyn 40 ynshy zhyldary Kenester Odagynda eldin atom salasyn kuru men damytu bagdarlamasy zhasaldy Sogan bajlanysty KSRO Memlekettik Қorganys komiteti 1944 zhyly Қazakstanda zhәne Odaktyn baska da ajmaktarynda uran ken oryndaryn izdep tabuga barlyk geologiyalyk ujymdardy zhumyldyrudy Geologiya zhonindegi komitetke arnajy tapsyrdy Odakta zhappaj uran izdeu isi osy kaulydan bastau alady Sojtip Kenester kezinde respublikada zhetkilikti dәrezhede kuatty damygan infrakurylymy zhәne bilikti mamandary bar uran salasynyn mykty onerkәsibi kalyptaskan dy Uran ondirumen tort kombinat shugyldanyp olardyn ondiristik kuaty KSRO dagy onim koleminin 30 dan astamyn ondiruge mүmkindik beretin Қazakstandagy bastapky geologiyalyk barlau zhumystary 1947 zhyly kurylgan Volkov ekspediciyasy kazirgi Volkovgeologiya enshisinde Al elimizdegi algashky uran ken orny 1951 zhyly ashylgan Қordaj kenishi Sogystan kejin yagni 1947 1965 zhyldar aralygynda uran izdeudin belsendi әreketteri odan әri zhalgasty 60 zhyldardyn basynda Volkovgelogiya Krasnoholmgeologiya Stepgeologiya Kolcovgeologiya ondiristik geologiyalyk birlestikteri geolog barlaushylarynyn kүshimen Қazakstan aumagynda urannyn mineraldy shikizat koryn zhasaudyn birinshi satysy ayaktaldy Bul oz kezeginde Celinnyj kejinirek CGHK Prikaspijsk Kaskor zhәne Қara Balta KGRK kajta ondeu kombinattarynyn turakty zhumys isteuin kamtamasyz etti Uran ondiru 60 zhyldardyn ekinshi zhartysynda zherasty ungymalyk shajmalau әdisimen infiltraciyalyk kabatty ken oryndaryndagy nashar rudalardan uran ondiru mүmkindigi AҚSh ta dәleldendi Bul Қazakstannyn shikizat bazasyndagy zhagdajdy tүbegejli ozgertip zhiberdi 70 zhyldardyn sonyna taman Yngaj Mynkudyk Mojynkum Қanzhugan Soltүstik zhәne Ontүstik Қaramuryn siyakty tagy baska biregej ken oryndary tabyldy 1980 1982 zhyldary Қazakstanda uran onimderin shygaru en zhogary dengejge zhetti Derlik 30 ken ornynda uran ondirildi Atom onerkәsibi kәsiporyndarynda enbek etetin zhumysshy kyzmetkerler sany 70 mynnan asyp zhygyldy 1953 zhyl men 1999 zhyldar aralygynda respublika aumagynda uran ondiru kolemi 225 million funt U308 zhetti 90 zhyldardyn basynda ondiristin kәduilgi әdis tәsilderi ken koldanylyp ol zhalpy onimnin 70 kurady Alajda zhogarydan baskarylatyn ekonomikadan naryktyk katynastarga auysu biryngaj zherasty shajmalau tehnologiyasy kazhettigin korsetti Algash ret uranga degen memlekettik tapsyrystyn tomendeui 1983 zhyly tirkeldi Өndiris 25 30 ga kuldyrap odan kejingi zhyldarda da sol dengejde kalyp kojdy 80 zhyldardyn ortasyna taman bastalgan karusyzdanu sayasaty saldarynan zhәne atyshuly Chernobyl okigasynan kejin әsirese 1988 zhyldan bastap atom energetikasyn damytu bagdarlamasy kejinge ysyryldy da Celinnyj men Prikaspijsk ondiristik kenishterinde zhәne kajta ondeushi kombinattarda uran ondiru kolemi odan әri kyskartyla berdi Shahtalyk zhәne karerlik ondirudin tiimsizdiginen zhәne әlemdik rynoktagy baganyn tomendiginen Қazakstanda 6 ken baskarmasy zhabylyp 2 baskarmada onim ondiru mүlde toktatyldy Dagdyly әdispen onim ondiru Celinnyj tau ken ondiristik zhәne kajta ondeushi kombinaty Stepnogorsk k 1995 zhyly ondiristin nәtizhesizdiginen ozinin Grachev zhәne Shygys kenishterinde ruda ondirudi ayaktady Uran koncentraty birikken onim retinde Aktaudagy balyk sүjekteri kazbalarynan fosfor kyshkylyn shygaratyn buryngy Prikaspijsk tau ken ondiristik zhәne kajta ondeushi kombinatynda da AO KASKOR dajyndalatyn Nominaldy kuaty zhylyna 5 2 million funt U308 bolgan bul kәsiporyn bәsekege kabiletsizdiginen 1993 zhyly konservaciyalandy Zherasty shajmalau әdisimen onim ondiru Respublikamyz zherasty shajmalau әdisimen alynatyn baj uran koryna ie MAGATE nin songy Қyzyl Kytabyna 1999 zh sәjkes barlangan zhәne aldyn ala bagalangan 433 940 MT U 1 1 milliard funt U308 Қazakstan uranynyn kory en az shygyn talap etetin 1 inshi kategoriyaga zhatkyzylgan zhәne ol osy shygyndar klassifikaciyasyndagy әlemdik uran korynyn 35 kurajdy Bul resurstardyn basym boligi Ontүstik Қazakstandagy Shu Sarysu zhәne Syrdariya bassejninde shogyrlangan Zherasty shajmalau әdisimen ondirilgen kezendegi onimnin zhalpy kolemi 1990 zhyly 4 9 million funt U308 zhetkenimen 1997 zhyly 2 5 million funtka dejin tomendep ketti Alajda 1999 zhyly koldanystagy infrakurylymdardy zhangyrtuga karzhy saludyn ulgayuyna bajlanysty 3 6 million funtka U308 osti Ken baskarmalary bojynsha bul korsetkish mynadaj korinis tabady STEPNOE Zherasty shajmalau әdisimen onerkәsiptik ondiris munda 70 zhyldardyn sonyna karaj Uanas zhәne Mynkudyk kenishterin igeruden bastaldy 1990 zhyly Stepnoe dagy onim molsheri 2 4 million funtty U308 kurady bul nominaldy zhyldyk ondiristik kuattyn 2 6 million U308 90 dan astamy edi Әjtse de onim ondiru kolemi 90 zhyldardyn ortasyna dejin zhyl sajyn kuldyrap 1 0 million funtka U308 zhetti CENTRALNOE Zherasty ungymaly shajmalau әdisimen uran ondiru 1982 zhyly uran kory 50 million funtty U308 ortasha ken kuramy 0 45 kurajtyn Қanzhugan kenishinde bastaldy Al nominaldy ondiristik kuaty zhylyna 2 6 million funt U308 90 zhyldardyn ortasyna dejin onim ondiru kolemi ortasha eseppen әleuettik dengejdin 50 da bolyp 90 zhyldardyn sonyna karaj zhylyna 1 million funtka U308 azajdy 6 KEN BASҚARMASY Uran ondiru 1985 zhyly Soltүstik Қaramuryn 50 million funt U308 ortasha kuramy 0 08 U308 ken ornynda bastaldy Nominaldy ondiristik kuaty zhylyna 1 6 million funt U308 alajda 1995 1996 zhyldary ondiris kolemi 0 5 million funtka U308 tүsip ketti URANDY ҚAJTA ӨҢDEU Urandy kajta ondeu zhumystary 1955 zhyly kurylgan Celinnyj tauken himiya kombinatynda zhәne 60 zhyldardyn basynda ashylgan Prikaspijsk tauken metallurgiya kombinatynda zhүrgizildi Bul eki kәsiporynnyn kuryluy Қazakstandy KSRO dagy uran onimderin ondiretin koshbasshy respublikalar kataryna koskan dy Үlbi metallurgiya zauyty Өskemen kalasy 1949 zhyly pajdalanuga berilgen Zauyt negizinen KSRO әskeri onerkәsiptik keshenine kyzmet korsetti sondyktan da munda en ozyk tehnologiya zhogary sapaly kondyrgylar men kural zhabdyktar sondaj ak metallurgiya zhәne atom onerkәsibi salasyndagy bilikti mamandar shogyrlandy ҮMZ basty onimi atom stansalaryna arnalgan KSRO dagy suranystyn 85 otyn tabletkalary boldy Zauyt uran onimderinen baska berillij tantal niobij zhәne balkymaly kyshkyldar shygargan Geografiyalyk ornalasuyna oraj Stepnoe zhәne Centralnoe kenishterinde alyngan sary kek tin bir boligi Қyrgyzstannyn Қara Balta kalasyndagy tau ken kombinaty baskaruyndagy gidrometallurgiya zauytyna temir zhol arkyly zhiberilip otyryldy Sol siyakty 6 Ken baskarmasynan shykkan sary kek ShygysSirekMetall Hodzhent Tәzhikstan ondiristik kauymdastygy baskaruyndagy Chkalov gidrometallurgiya zauytyna da zhiberilgen TӘZhIRIBELIK REAKTORLAR Atom industriyasyn damytu isinde tәzhiribelik reaktorlar manyzdy rol atkardy 1972 zhyly Aktau kalasynda KSRO da tungysh ret BN 350 zhyldam nejtrondy tәzhiribelik onerkәsiptik reaktory iske kosylyp ol Mangystau energokombinatynyn MAEK kuramdas bolshegine ajnaldy Kelesi bir zertteu reaktory Alatau kentinde Almatydan 20 shakyrym konys tepken Қazak Ғylym Akademiyasynyn yadrolyk fizika institu zhanynan kuryldy Tagy үsh zertteu reaktory Semej yadrolyk poligony aumagyndagy Luch gylymi ondiristik birlestiginde ornalaskan 1986 1990 zhyldar aralygynda koldanystagy atom stansalarynyn kuaty beszhyldyk zhosparda zhosparlangannan 40 az boldy Zhakyn zhәne alys kashyktyktagy zymyrandardan yadrolyk zhauyngerlik kondyrgylar sheship alyndy Atom onerkәsibi algash ret urandy kajta ondiru problemasymen betpe bet keldi Salanyn dagdarysy1991 zhyly yagni elimiz oz tәuelsizdigin algannan kejin Қazakstan aumagyndagy atom onerkәsibinin barlyk kәsiporyndary respublika Үkimeti kuzyryna otti Salanyn dagdarysy 1998 zhylga dejin zhalgasty Өnerkәsiptin kurylymyn ozgertu nәtizhesinde onimdilik 90 zhyldardyn basyndagy 8 0 millionnan 1997 zhyly 2 0 million funtka U308 kuldyrap ketti Osy kezendegi atom salasynyn basty problemalary mynalar edi buryn KSRO Orta mashina zhasau ministrligi kuramynda bolgan kәsiporyndardyn bytyrankylygy respublikadan syrtka shygarylatyn yadrolyk materialdardy bakylajtyn memlekettik organnyn bolmauy eksporttyk tabystan ajyrumen katar әlemdik rynokta Қazakstan imidzhyna da kolenke tүsirdi Resej rynogynan ajyrylu onim ondiru kolemin tomendetuge әkep soktyrdy buryngy KSRO men zhas tәuelsiz memleketter dostastygy TMD ga bagyttalgan dempingke karsy әreket uran bagasynyn arzandauy 1979 zhәne 1986 zhyldardagy AҚSh pen KSRO AES larynda bolgan apattar atom elektr stansalary bojynsha bagdarlamalardy toktatuga sebep bolsa karusyzdanu sayasaty nәtizhesinde urannyn artyk ondiriletini bajkaldy uran ondirudin ozindik kuny rynoktyk bagasynan asyp ketkendikten kenishterdi zhabudyn anyk kaupi tondi kәsiporynnyn kadrlyk әleuetin saktau 1991 zhyldyn sonyna taman buryn KSRO nyn birtutas yadrolyk otyn kesheni kuramyna kirgen 8 kәsiporyn gana zhumys istedi Centralnoe Stepnoe 6 ken baskarmalary Volkovgeologiya Celinnyj tau ken himiya kombinaty Kaskor Үlbi tau himiya kombinaty Mangystau atom kombinaty KSRO tusyndagy kooperaciyalyk bajlanystardyn buzyluyna bajlanysty sol kezdegi Қazakstan ekonomikasynyn auyr haline karamastan uran industriyasy dagdarysty zhenu үshin zhetkilikti korga ie edi Tabigi urannyn barlangan arzan korlary yadrolyk otyndyk cikldyn kej kezenderi bojynsha ajtarlyktaj gylymi ondiristik әleuet sirek metaldar ondirisi bojynsha biregej kuattardyn saktaluy osyndaj mүmkindikter berdi Tәuelsizdik zhәne zhangyru zholymen1992 zhyldan bastap Resej kazak tabigi uranynan bas tartyp nәtizhede salanyn tau ken ondirushi zhәne ondeushi kәsiporyndary үshin kiyn kezen tuyndady Sogan bajlanysty Қazakstan Respublikasynyn Үkimeti atom energetikasy men onerkәsibi zhүjesine zhatatyn barlyk kәsiporyndardy Қazak memlekettik atom energetikasy men onerkәsibi kәsiporyndarynyn korporaciyasyna KATEP biriktiruge ujgardy Zhana ujymnyn aldyna nakty mindetter kojyldy buryngy orta mashina zhasau kәsiporyndaryn biriktiru salany saktap kalu zhәne odan әri zhangyrtu strategiyasyn zhasap shygu әlemdik uran rynogynda egemendi eldin zhәne onyn kәsiporyndarynyn mүddesin korgau ondiristik zhәne kadrlyk әleuetin eskere otyryp kәsiporyndardy konversiyalau men diversifikaciyalau zhumystaryn zhүrgizu Қazakstan uranyn әlemdik rynokka alyp shygu zhәne buryngy Odaktas respublikalardyn barlygynyn basyna tүsken tygyryktan zhol tabu onaj sokkan zhok ӘLEMDIK NARYҚTAҒY AUYRTPALYҚTAR 90 zhyldardyn basynda Kenester Odagy zhappaj karulanudyn toktatyluyna bajlanysty Konkord Nueksko amerikalyk sauda firmasynyn deldaldygymen AҚSh ka tabigi urandy eksporttaj bastady Bul uran bagasynyn bir funty 8 dollarga dejin tomendep ketuine zhәne KSRO ga bagyttalgan dempingke karsy istin kozgaluyna әkep soktyrdy Atalmysh is 1991 zhylgy 29 karashada bastalyp 1992 zhylgy 25 nauryzda AҚSh tyn Sauda departamenti tergeu amaldaryn TMD nyn baska da elderine katysty zhalgastyru kerek dep sheshti Sol tusta sheshushi kadamdar zhasau kazhet boldy Respublika Premer ministrinin okimine sәjkes KATEP mamandarynan zhumys toby zhasaktaldy Korporaciya Sherman i Sterling zan firmasyn zhalga aldy sondaj ak Merkejtor firmasynyn mamandary zhumyska tartylyp AҚSh rynogyndagy Қazakstan mүddesin korgau tuzhyrymdamasy dajyndaldy Ұzakka sozylgan kelissozderden kejin kazakstandyk delegaciyanyn tuzhyrymdamasy kabyldanyp 1992 zhylgy 16 kazanda Қazakstan Respublikasyna karsy antidempingtik үderisti toktatu turaly Kelisimge kol kojyldy Kelisimge kol zhetkizilui amerikan rynogynda uran saudalaudyn kvotasy alyndy zhas ta tәuelsiz memlekettin үlken zhetistigi edi Bul Қazakstanga TMD elderi ishindegi zhalgyz memleketke 1993 zhyly AҚSh rynogyna 760 tonna totyktyrylgan shala totyktyrylgan uran zhetkizip beruge mүmkindik tugyzdy 1993 zhylgy 31 tamyzda Respublika Ministrler Kabinetinin kaulysymen atalmysh korporaciya KATEP Ұlttyk akcionerlik kompaniyasy bolyp kajta kuryldy Bul kadam keshikpej on nәtizhesin korsetti el aumagynan yadrolyk materialdardy bakylausyz eksporttau mүmkindigin zhokka shygardy Sol kezden bastap Franciya men Germaniyadagydaj eldin әlemdik uran rynogyndagy ustanymyn nygajtu үshin Қazakstan urandy ondiru tasymaldau zhәne eksporttaudy zhүzege asyratyn birikken bir zandy tulgany usyndy Atom energetikasy zhonindegi ulttyk agenttik kurylyp Қazakstan Atom energetikasy bojynsha halykaralyk agenttikke mүshe boldy KATEP tin bes zhyldyk zhumys tәzhiribesi korsetkenindej uran ondirisinin salasyn strategiyalyk zhәne үjlestirushi zhosparlau kәsiporyndardyn ondiristi kyzmetin baskaru nesie zhәne investiciyany karzhy zhәne әkimshilik bakylaudy kyzmetin kamtamasyz etetin baskarudyn kazirgi ujymdyk kurylymy tusynda tapsyrma mindetterdi zhaһandandyru mindeti alda turdy Өndiristin specifikasy uran mineraldy resurstarynyn strategiyalyk mәn manyzy tehnologiyanyn kupiyalylygy uran rynogynyn shekteuligi men ozine gana tәn erekshelikteri uran ondirisindegi monopoliyany saktau kazhettigin angartty Tagy karanyzҚazatomonerkәsipBul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz