Қазақ есімдері

Балаларға бүгінгі жарқын өмір, бақытты дәуір талабына сай жарасты да лайықты есім қою халық діттеп отырған мүдделі де маңызды мәселенің бірі болып саналады. Ата-ана дүниеге келген перзентке мағынасы айқын, әдемі де, айшықты сұлу есім беруді қалайды, бірақ олар қай атты таңдауда, одан кейін оны жазуда қиналысқа ұшырап отырады.

1920-2021 жж. қазақ есімдерінің әріптермен орташа ұзындығы

Бұл өмірлік мәселе. Сондықтан адамдарға есім беру мәселесі барлық уақытта да адамдарды толғантып келді, қазіргі кезде өзекті күйінде қалып отыр. Балаға жарасымды есім беруге ата-ана, олардың туған-туыс, жора-жолдастары ғана емес, жергілікті халық депутаттары кеңестері мен Азаматтық хал актілерін тіркеу бөлімдері де толық мүдделі. Адам есімі қоғам өмірі мен оны қоршаған ортамен тығыз байланысты.

Ұрпаққа жарасымды есім беру - ежелден келе жатқан, ізі суымаған жалпы халықтың игі дәстүрi. Есімдер де халық тіліндегі сөздер сияқты өмір сүріп, ескіріп әрі жаңарып отырады. Олар да ғасырлар үшін қарт шежіре сияқты ұрпаққа жеткізіп отырады.

Антропонимдер тілдегі сөздік құрамның бір бөлігі болып саналады. Ол өз арнасын жалпы халық тілі қорынан алады да тіліміздің ішкі заңына сәйкес дамиды. Сөйтіп ол тілдегі сөздердің (лексиканың) барлық салаларынан жасалады. Қазақ есімдерінің басым тобы халқымыздың өткен замандардан бастап күні бүгінге дейін мәдени-тарихи өмір бейнесін анық көрсетеді.

Лексикалық тұрғыдан қарағанда, олардың көне қабаттары негізгі де ұйытқы тірек боп табылып, төмендегідей лексика-семантикалық топқа жіктеледі.

1. Мал шаруашылығымен байланысты есімдер: Бота, Бұқа, Аққозы., Құлыншақ, Жылқыбай, Қозы т.б.

2. Табиғат құбылысымен байланысты есімдер: Таубай, Боран, Толғанай, Айым, Сәуле т.б.

3 .Аңдар мен үй хайуанаттары және құстармен байланысты есімдер: Арыстан, Түлкібай, Лашын, Бүркіт, Қарлығаш, Жолбарыс т.б.

4. Асыл металдар мен қымбат заттар атауларына байланысты есімдер: Алтын, Болат, Маржан т.б.

5. Өсімдік аттарына байланысты: Қызғалдақ, Райхан, Раушан, Гүлжан, Гүлім т.б.

6. Жеміс-жидек атауларымен байланысты: Алма, Мейіз, Анар, Жаңғақ, Өрік, Қарақат т.б.

7.Туыстық атаулармен байланысты: Атабек, Баба, Туғанбай, Жиенбай т.б.

8. Жер-су аттарына қойылған есімдер: Алатау, Еділ, Орал, Алтай, Жарқын, Жамбыл т.б.

9. Үй-жиһаздарымен, мүліктерге байланысты: Шара, Табақбай, Айнагүл т.б.

10. Түрлі тағам аттарына байланысты есімдер: Айранбай, Шырынбай, Шекер, Сүттібай, Балым, Балжан т.б.

Балаларға ат қоюды ертеде белгілі дәрежеде ырым мен дәстүр ерекше орын алып отырған. Олардың кейбірін сөздің киелі күшімен де байланыстырып отырушылық көне дәуірден бар құбылыс. Сол ескі замандарда балаларға көз тиюден немесе жын-шайтаннан сақтау мақсатымен елеусіз оғаш есімдер қойып отырған. Мәселен, Итбай, Күшікбай, Жаманбай тағы басқа.

Есім берудегі кеңінен тараған дәстүрдің бірі – сан есіммен байланысты болып келеді. Ондай сан есімдерден қойылған кісі аттары бір сан есімінен мың санына дейін кездеседі. Мысалы: Бірбай, Біржан, Бесбай, Жетібай, Сегізбай, Елубай, Сексенбай, Тоқсанбай, Жүзбай, Мыңбай. Керісінше, сан есімнен қойылған әйел есімдері некен-саяқ қана. Ал, балаларға жарасымды да сұлу есім беруде ешбір шек болмаған есімдер тарихында ғасырлар бойы жаңару, ескіру, архаизмге айналу процесі болып отырады. Адамға ат қоюдың себептері алуан - түрлі тілек-мақсаттармен байланысты да болып отырған. Бұл заңды құбылыс. Адамға ат қоюдың себептері алуан түрлі тілек-мақсаттармен байланысты да болып отырған.

1. Бала дәулетті де бай, ауқатты болсын деген тілекпен қойылған есімдер: Байбол, Дәулетбай, Алтынбай, Малбай т.б.

2. Күшті де батыл, қырағы да сақ, ержүрек болсын деп қойылған есімдер: Арыстан, Батыр, Тарғын, Ержігіт т.б.

3. Бала сұлу да көрікті, ажарлы да әдемі болсын деген тілекпен қойылған есімдер: Айсұлу, Әсем, Нұрсұлу, Ботагөз, Ажар.

4. Денсаулығы зор болып, ұзақ жасасын деген тілекпен қойылған есімдер: Ұзақ, Өмірзақ, Мыңжасар.

5. Бала ақылды да тапқыр болсын деген тілекпен қойылған есімдер: Ақылбай, Ақылбек, Данышпан, Дана.

6. Бала мырза да жомарт болсын деп қойылған есімдер: Жомарт, Мырзабек, Мәртай.

7. Бірінші туған балаға Тұңғышбай, Алғашбек, Әуелбек, Төлбасы

8. Соңынан туған балаға Жалғас, Ерсін, Көбейсін деп қояды.

9. Кенже балаға Кенжебай, Кенжеғали,Сарқыт деп қояды.

10. Баланың туған мезгіліне қарап қоятын есімдер: Қыстықбай, Күздібай, Күнтуған, Айтуған, Түнқатар, Таңатар, Іңірбай.

Есімдерді таңдап, талғап қоюда бұлардан басқа да белгілер мен түрлі нышан, әр түрлі жағдаяттар болып отырған. Мәселеге, Аманжан, Қаржаубай, Жолай тағы басқа.

Көп ретте ертедегі есімдер халықтың әдет-ғұрып, салт-сана, тарихи дәстүрлерімен байланысты қойылып отырғаны белгілі. Ал балалары тұрмай өле берген үйлерде өмірге жаңа келген сәбилерге: Тоқтар, Тұрар, Тұрсын деген есімдер қойылып отырған.

Батырлар жырларындағы халық батырлары мен тамаша, ақылды да парасатты тарихи адамдардың дәстүрлі есімдері ұрпақтан-ұрпаққа жетіп, күні бүгінге дейін қойылып келе жатыр.

Тіліміздегі кеңінен тараған екі не үш сөздерден құралған күрделі тұлғасы есімдердің көбірек кездесетіндері – құрамында бай, бек, би, хан, сұлтан, төре, шах, ханым компоненттері (сыңарлары) бар есімдер. Тарихи сипаты жағынан бұл сөздер архаизм әрі историзм ретінде келмеске кеткен әлеуметтік терминдер.

Қазақ халқы тарихында феодал ақсүйектер – өздерінің әлеуметтік тегін немесе атақ дәрежесін көрсету мақсатымен бай, бек, би, төре сияқты сөздерді өз есімдеріне қосып, қосақтай айтып отырған еді. Бұл анықтауыш сипаттағы тұлғалар сол замандардан бастап жалпы халық есімдері құрамында да жиі кездесетін.

Бірақ біздің советтік дәуірде анықтауыштар әуелі мағыналарынан айырылса, енді біреулері жаңа мағынаға ие болды. Мәселен, мырза қазіргі кезде «қайырымды», «жомарт», «мәрт адам», «бай», «әлді», «қуатты». Бұл күнде ата-аналар балаларына – бай, бек, би, сұлтан, төре сөздері арқылы жасалған есімдерді сирек беріп, балаларға мән-мағынасы айқын да анық, сұлу да көркем есімдер береді:

Мәселен, Басат, Азат, Артур, Айбек, Серік, Алма, Дина, Мира, Сәуле, Мерей, Бақыт тағы басқа.

Кейбір есімдердің мән-мағынасы (семантикасы) мен дыбыстық сипаттары арқылы белгілі бір аймақ тұрғындарының тілдік ерекшеліктерін анық байқауға болады. Сол жергілікті тілдер негізінде қойылған есімдердің алуан түрлі тұлғалары мен тұрмыстың варианттары да ерекшеленіп тұрады. Атап айтқанда, оңтүстік, тұрғындары есімдеріне дауыссыз еріндік және сонар мдыбыстары орнына қатаң дауысты п дыбысы қолданылса, сол пдыбысы орнына сонар м дыбысының қолданылуы есімдер мен фамилиялардың тек басқа буындарында ғана емес, ортасында да кездесіп отырады. Мәселен, Пақтагүл (әдеби тілдегі Мақтагүл орнына), Палым (Балым); Полат (Болат), Палымбет (Болымбет) т.б.

Алматы, Жамбыл, Талдықорған облыстарында, сондай-ақ Семей, Шығыс Қазақстан облыстарының кейбір аудандарында әдеби тіліміздегі дауыссыз ұяңш дыбысы орнына тіл алды чдыбысы қолданылады. Мәселен, Ақчал, Чегебай, Чотбай, Чойбек т.б.

Тілімізде халықтың осындай ұлттық психологиялық түсінік, ырым, наным-сенім негізінде дүниеге келген есімдер өте көп. Айталық, аты аңызға айналған Қорқыт есімінің шығу тарихы «Қорқыт ата» кітабында: «Қорқыт ата дүниеге келгенде, табиғат алай-дүлей қаһарына мініп, көк аспанды қара бұлт басып, бірнеше күн қараңғылық билеп, елдің зәре құтын қашырған күн болыпты» делінген. Халықты қорқытқан бала деп атын Қорқыт атапты десе, енді бір деректерде Қорқыт түбірі – құт - береке, байлық, ырыс мағынасында қойылған есім делінеді.

Жиілігі

2019-2021 жылы туғандарға ең көп қойылған аттар. Бұл аттарды балаларға бермеу керек. Бұл аттар қазақ есімдерінің әртүрлілігін азайтады..

ұл аттары 2019 2020 2021 1 АЛИХАН 4 246 4 712 4 602 2 АЙСҰЛТАН 3 261 3 387 3 347 3 НҰРИСЛАМ 2 510 2 980 3 306 4 АМИР 2 422 2 383 2 479 5 АЛИНҰР 2 327 2 269 2 386 6 АЛДИЯР 1 744 2 375 2 663 7 АЛИ 2 079 2 084 2 387 8 ОМАР 1 555 1 779 2 317 9 РАМАЗАН 1 810 1 719 1 906 10 САНЖАР 1 729 1 852 1 754

қыз аттары 2019 2020 2021 1 МЕДИНА 4 892 5 557 6 203 2 АЙЛИН 3 919 4 980 5 602 3 РАЯНА 5 124 4 703 4 519 4 АЙША 3 786 4 647 5 156 5 АСЫЛЫМ 3 259 4 465 5 181 6 АЙЗЕРЕ 4 089 4 393 4 032 7 АЯЛА 3 588 4 333 4 159 8 АМИНА 2 932 3 152 3 628 9 АЙАРУ 2 995 3 332 3 237 10 АЙЫМ 2 069 3 756 3 368

Статистикасы

Қазақстанда 1927-2021 жылдардағы ер қазақтар арасында еңкөп таралған ат жалғаулары

2024 жылдың 30 сәуірінде 2021 жылғы Халық санағының қорытындысы бойынша есімдер мен фамилиялар туралы жарияланым Ұлттық статистика бюросының ресми сайтына шықты. Бұнда ең көп кездесетін 33 мың қазақ аты, 29 мың қазақ фамилиясы. 95% қазақтың аты мен 83% қазақтың фамилиясы бар. Статистика жылдар, өңірлер бойынша берілген. Бұдан басқа орыс және өзбек халықтарының есімдері мен фамилиялары берілген. 99% орыс осы таблицадан өз аттарын және 69% орыс өз фамилиясын таба алады. Деректер 2021 жылғы Халық санағы нәтижесіне негізделген. Бұндай толыққанды антропонимика туралы жарияланым ТМД елдерінде бірінші рет шығуы. Есімдер бойынша толыққанды статистика негізі дамыған Европа елдерінде шығып тұрады.

Тағы қараңыз

• Қазақстан қазақтарының есімдерінің тізімі
• Қазақстан қазақтарының фамилиялары тізімі

Дереккөздер

1. stat.gov.kz.(қолжетпейтін сілтеме)
2. Какие имена не стоит давать детям?  (ағыл.).(қолжетпейтін сілтеме)
3. Азамат и Аружан – самые популярные казахские имена в Казахстане - Бюро национальной статистики Агентства по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан  (орыс.).
4. https://stat.gov.kz/upload/medialibrary/809/s6670geqltx5s36p8h0castfy7ugr2kg/%D0%9F%D0%BE%D0%BF%D1%83%D0%BB%D1%8F%D1%80%D0%BD%D1%8B%D0%B5%20%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B0%20%D0%B8%20%D1%84%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B8%20%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F%20%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8%20%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD.xlsx

Сыртқы сілтемелер

• Қазақ есімдерінің мағынасы Мұрағатталған 27 мамырдың 2014 жылы.

Әдебиеттер

• Телқожа Жанұзақов, К.Есбаева. Қазақ есімдері. (Анықтама сөздік) Қазақ ССР-інің Ғылым баспасы. Алматы. 1988. Тираж 70 000. 480 бет. 10 000 атқа жуық.
• Аңғар Жағыпарұлы Смағұлов. Қазақ есімдері. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы. Атамұра. 2006, 2013. 800 бет. 70 000 ат тізім. 12 00 ат түсініктеме.