Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шұжық (әз. sucuk; түр. sucuk; арм. սուջուխ; араб.: سجق; гр. σουτζούκι; қыр. чучук) — деликатесi. Онша семiз емес салқындатылған жылқы етiнен не салқындатылған немесе мұздатылған майдан әзiрлейдi. Жылқы етiн сүйектерiнен және сiңiрлерiнен, қосатын талшықтарынан ажыратады, 300-400 грамдап тiлiктерге кеседi және 3-4 тәулiк бойы 3-4 °С-та құрғақ тұздауда (100 килограмм етке 3,5 килограмм тұз, 50 грамм селитра және 140 грамм қант) сақтайды. Тұздалынған еттi қолмен не еттартқышпен майдалайды. Оның үлкендiгi 12-24 милиметр болуы керек және ол майдалап кесiлген майлармен араластыралады. Шприц көмегiмен не қолмен дайындалған тураманы iшекке кiргiзiп, оны сақина түрiнде айналдыра байлайды.
Сақиналарды жақтауларға iледi, 10-12 °С-тан жоғары емес температурада 3-4 сағат ұстайды, одан соң 50-60 °С-та 12-18 сағат сүрлейдi. Сүрленген түрдегi тағам ретiнде қолдануға арналған шұжықты салқындатып, кептiредi, сүрленген-пiсiрiлген түрде қолдану үшiн буға не суға 60-80 минут пiсiредi. Пiсiрiлген шұжықты 10-12 °С-та салқындатады, қайтадан сүрлейдi (мерзiмi бiрiнше сүрленгендегiдей температурада болады), одан кейiн 2-3 тәулiк бойы 12 °С-та кептiрiледi. Ауаның ылғалдығы 75 пайыз болуы керек.
Туркi Султанат заманында шұжық Балканмен арабқа жане арменияаға тараған.
Шұжық
Соғым етін мүшелеген кезде мүшеге қосылмайтын және кесінді ет, ұсақ майды шұжыққа деп бөлек ыдысқа салып қояды да, етті орналастырып болған соң, бұрыш, пиязын (кейде сарымсақ) араластырып, ішекке тығады.Шұжықты сүрлеп не тобылға түтініне ысытып, ұзақ уақытта сақтайды. Шұжық барлық малдың етінен жасалады. Дегенмен жылқы етінен жасалып, сүрленген шұжықтың жөні бөлек. Қазы секілді ұнға салынып, не кептіріліп алып сақтаған шұжықты асқан кездегі және табақтағы еттің үстіне тураған кездегі оның хош иісі тәбетті аштырады. Шұшықты да кәделі ас ретінде сыйлы қонақтар келгенде қазанға салған.
Қазақ ұлттық шұжығы
Майлы жылқы етінен жасалатын қазақтың ұлттық шұжығы: бұл алдын ала тұздалған қоспа-тұз, қант, сарымсақта үш-төрт тәулікік бұқтырылған ет жұқа ішекке тығындалады. Шұжық әр түрлі пайдаланылатын жартылай дайын өнім. Тығындалғаннан 4 сағаттан кейін оны қайнатып (3 сағаттан кем емес) гарнирмен екінші ыстық тағам ретінде қолданып немесе бір апта бойы күн мен желде кептіріп алса болады. Шұжықты, әдетте, ыстайды. Жартылай ысытылған шұжық 18 сағат ұсталады және үш тәулік бойы кептіріліп немесе ұсталғаннан және қайтара ұсталғанға дейін буға ұстап алады. Шұжықты еуропалық колбаса сияқты күнделікті жемейді. Тек тамаққа ет кажет болып қалған жағдайда оны тез қайнатып алады да сорпаға немесе екінші тағам ретінде қолданады. Сөйтіп, шұжық — қазақ арасында көне ғасырлардан келе жатқан ет қоры.
Шұжық өнімдерінің ассортименті
Пісірілген шұжықтарда 55—75% ылғал және 1,8—3,5% тұз болады. Сапасы бойынша жоғары, 1- және 2-сортқа бөлінеді. Турама негізі ретінде сиыр және шошқа еті қолданылады. Сонымен қатар қыртысмай қолданылады. Крахмал, бидай ұны, полифосфат, сүт белогы қосылады. Турамаға жоғары сортты сиыр еті (10-45%), шошқа еті (15-75%) және қыртыс май (20—30%), мускат жаңғағын немесе кардамон қосады.
- Фаршталған шұжықтар мұқият сіңірлерден ажыратылған, шошқа және бұзау етінен жасалады, қажетінше қыртысмай, тіл, қан массасын, сүт, жұмыртқа қосылады. Бұл шұжықтарды қолмен жасайды. Тек жоғары сортты болып өндіріледі. Қанды шұжықтар дифибринделген қаннан (фибрин белогы жойылған), қыртысмайдан, шошқа етінен, сиыр етінен, татымдықтар қосып жасалады.
- Қанды шұжықтар қою қызыл түсті жағымды дәмді болады.
- ұсталған шұжықтар өндіру әдісі бойынша шала ысталған, шикілей ұсталған, пісіріліп-ұсталған болады. Шала ұсталған шұжықта пісірілген шұжыққа қарағанда ылғал аз, ұсталған иіс білінеді. Турама құрамына төс кіреді. Жоғары, 1,2,3 сортқа ажыратылады. Шала ұсталған шұжықта 30—40% май, 35—60% ылғал және 2,5—4% тұз бар. Ассортименті: Армавирстік, Краковстік, Полтавстік, Таллинстік, Охотничьи колбаски, Польстік, Қойлы және т.б. Шикілей ұсталған шұжықта 30—40% ылғал және 3—6% тұз болады. Оларға: Сервелат, Ерекше, Суджук, Зернисттік, Майкопсттік, Кеңестік және т.б. Жатады. Пісіріліп ұсталған шұжықтарда 38—40% ылғал 5% су болады. Оларға: Деликатесттік, Любительская, Баранья жатады.
- Ет нандары пісірілген шұжықтар рецептурасына сәйкес жасалады да металл қалыптарда пісіріледі. Консистенциясы пісірілген шұжыққа қарағанда тығыздау, дәмі өзіндік, әлсіз тұзды, татымдықтар хош иісті болады. Құрамында 57—75% ылғал, 3% тұз болады.
- Паштеттер ливерлі шұжықтардың шикізаттарынан жасалады. Тураманы қалыптарда пісіреді. Дәмі жағынан ливерлі шұжықтарға ұқсас, бірақ тығыз жағылғыш консистенциялы. Құрамында 50—60% ылғал және 2% тұз болады.
- Зельцтар мен сілікпелер. Пісірілген субөнімдерден сорпа және татымдықтар қосып жасалады. Зельцте 55—75% ылғал және 2,5—4% тұз болады. Сілікпеде 80— 85% ылғал және 2—3% тұз болады.
Шұжық өндірісі
Шұжық өндіруге төмендегідей шикізаттар пайдаланылады: ет, мал ұшасынан қалған өнімдер (субөнімдер), майлы шикізаттар, қант, сүт өнімдері, жұмыртқа және жұмыртқа өнімдері, ұн өнімдері (крахмал), ақуызды тұрақтандырғыштар, тұздықтау өнімдері (тұз, қант, натрий нитриті, натрий аскорбинаты), дәм татымдық заттар, пияз, сарымсақ, коньяк және мадера, шұжыққаптары. Шұжықтар, негізінен, сиыр және шошқа етінен дайындалынады, ал кейбір түрлері малдың ұшасынан баска органдарынан және ұсақ малдың, буйволдың, түйенің, жылқының, құстардын, қоянның еттерінен дайындалынады.
- Етті дайындау (подготовка мяса) — етті шұжық жасауға дайындау, ұшаны жіліктеуден (разделка), ұшадағы етті сүйегінен ажыратудан (обвалка), сіңірлерден, көк еттерден, майдан, қан тамырларынан, майда сүйектерден, шеміршектен ажырату (жиловка) және етті сорттаудан тұрады.
- Етті тұздау (посол мяса) — шұжық өндірісінде олардың сақталу мерзімін арттыру үшін, әдемі түс, дәм, хош иіс беру үшін тұздайды. Тұздаудың үш тәсілі бар: құрғақтай тұздау, ылғалдап тұздау және аралас тұздау. Құрғақ тұздау кезінде еттің бетіне тұздау қоспасын жағып ұстайды. Мұндай тәсіл көбіне майы көп еттерді, шпикті, ұзақ сақталынатын сан еттерді тұздауда қолданылады. Ылғалдап тұздауда өнімдерді сыйымдылықтарға салып үстінен тұздықтар құйып ұстайды. Тұз еттің ортасына біркелкі тарауы үшін ерітіндіні шприцті инелер арқылы таратады. Аралас тұздауда алдымен өнімді құрғақтай тұздап артынан ерітіндімен тұздайды.
- Етті тарту (измельчение мяса) — етті тұздау алдында алдын ала еттартқышта тартады, содан соң тұздап қайтадан майдалап еттертқыштан өткізеді.
- Етті араластыру (перемешивание мяса) — шұжықтағы компоненттер толығымен араласу үшін ет турамасын арнаулы машинада араластырады.
- Етті қапқа немесе формаға сықпалау (шприцевание мяса в оболочки или формы) — арнаулы сықпалау құралымен етті қаптарға сықпалап кіргізеді. Соңғы кездерде вакуумды сықпалау машиналары қолданылады. Шұжық өндіруде табиғи ішектер немесе жасанды қаптау материалдары пайдаланылады. Табиғи қаптарға сиыр, қой, ешкі, шошқа ішектері, ұлтабарлары, т.б. пайдаланылады. Жасанды қаптарға — целлюлозалы (боялмаған, лактанбаған, маркасы А целлофандар), ақуызды (арнаулы өндеуден өткен, ірі қара малдың майдаланған терісінен), қағаз, синтетикалық материалдан жасалынған қаптар жатады.
- Қапталған өнімді жетілдіру (осадка батонов) — арнаулы сақтау камераларында, тураманың, бояуының жетілуі үшін, қабығының кебуі үшін жаңа қапталған өнімдерді іліп қояды. Жетілдіру уақыты шұжықтың түріне байланысты: жартылай ұсталған шұжық үшін — 2—4 сағат (8°С темпера-турада); қайнатылыр-ұсталған өнімдер — 1—2 тәулікік (8°С температурада); шикілей ұсталған шұжықтар үшін — 2—4°С температурада — 5—7 тәулікік Пісірілген шұжықтарды жетілдіруден кейін түтінді газдармен 60—120°С температурада 1—2 сағат қуырады. Қуыру кезінде турама қызғылт-қызыл түске енеді. Содан кейін шұжықтарды 75—85°С температурада 0,5—3 сағат пісіреді. Пісіргеннен кейін шұжықтарды душ астында уытады да, ары қарай суыту камерасына бағыттайды. Шала ұсталған шұжықтарды 80—100°С температурада 60—90 мин қуырады, 70—80°С температурада 25— 60 мин пісіреді, 2—3 сағат суытады да, 35—50°С температурада 12— 24 сағат ұстайды. Ұстаған соң 12— 15°С температурада 75% ылғалдылықта 2—4 тәулікік кептіреді. Шикілей ұсталған шұжықтарды түтін температурасы 18—22°С-та 2—3 тәулік ұстайды да, 12°С температурада 25—30 тәулік кептіреді. Пісіріліп-ұсталған шұжықтарды 50—60°С температуада 2—3 сағат ұстайды, 68—73°С температурада 40—60 мин пісіреді, суытады және 32°С температурада 2 тәулік ұстайды, ал содан кейін 4—7 тәулік кептіреді. Олар шикілей ұсталған шұжықтарға қарағанда тығыз консистенциялы, ашық түсті турамалы және ылғалдылығы жоғары.
Дереккөздер
Сегізбайұлы Кәдірбек С30 Қазақы дастарған – Алматы: ”Атамұра”, 2011. - 192.
Дереккөздер
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: К54 Қоғамдық тамақтандыру.— Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 232 бет.ISBN 9965-36-414-1
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shuzhyk әz sucuk tүr sucuk arm սուջուխ arab سجق gr soytzoyki kyr chuchuk delikatesi Onsha semiz emes salkyndatylgan zhylky etinen ne salkyndatylgan nemese muzdatylgan majdan әzirlejdi Zhylky etin sүjekterinen zhәne sinirlerinen kosatyn talshyktarynan azhyratady 300 400 gramdap tilikterge kesedi zhәne 3 4 tәulik bojy 3 4 S ta kurgak tuzdauda 100 kilogramm etke 3 5 kilogramm tuz 50 gramm selitra zhәne 140 gramm kant saktajdy Tuzdalyngan etti kolmen ne ettartkyshpen majdalajdy Onyn үlkendigi 12 24 milimetr boluy kerek zhәne ol majdalap kesilgen majlarmen aralastyralady Shpric komegimen ne kolmen dajyndalgan turamany ishekke kirgizip ony sakina tүrinde ajnaldyra bajlajdy Shuzhyk Sakinalardy zhaktaularga iledi 10 12 S tan zhogary emes temperaturada 3 4 sagat ustajdy odan son 50 60 S ta 12 18 sagat sүrlejdi Sүrlengen tүrdegi tagam retinde koldanuga arnalgan shuzhykty salkyndatyp keptiredi sүrlengen pisirilgen tүrde koldanu үshin buga ne suga 60 80 minut pisiredi Pisirilgen shuzhykty 10 12 S ta salkyndatady kajtadan sүrlejdi merzimi birinshe sүrlengendegidej temperaturada bolady odan kejin 2 3 tәulik bojy 12 S ta keptiriledi Auanyn ylgaldygy 75 pajyz boluy kerek Osman turki shuzhygy Turki Sultanat zamanynda shuzhyk Balkanmen arabka zhane armeniyaaga taragan ShuzhykSogym etin mүshelegen kezde mүshege kosylmajtyn zhәne kesindi et usak majdy shuzhykka dep bolek ydyska salyp koyady da etti ornalastyryp bolgan son burysh piyazyn kejde sarymsak aralastyryp ishekke tygady Shuzhykty sүrlep ne tobylga tүtinine ysytyp uzak uakytta saktajdy Shuzhyk barlyk maldyn etinen zhasalady Degenmen zhylky etinen zhasalyp sүrlengen shuzhyktyn zhoni bolek Қazy sekildi unga salynyp ne keptirilip alyp saktagan shuzhykty askan kezdegi zhәne tabaktagy ettin үstine turagan kezdegi onyn hosh iisi tәbetti ashtyrady Shushykty da kәdeli as retinde syjly konaktar kelgende kazanga salgan Қazak ulttyk shuzhygyMajly zhylky etinen zhasalatyn kazaktyn ulttyk shuzhygy bul aldyn ala tuzdalgan kospa tuz kant sarymsakta үsh tort tәulikik buktyrylgan et zhuka ishekke tygyndalady Shuzhyk әr tүrli pajdalanylatyn zhartylaj dajyn onim Tygyndalgannan 4 sagattan kejin ony kajnatyp 3 sagattan kem emes garnirmen ekinshi ystyk tagam retinde koldanyp nemese bir apta bojy kүn men zhelde keptirip alsa bolady Shuzhykty әdette ystajdy Zhartylaj ysytylgan shuzhyk 18 sagat ustalady zhәne үsh tәulik bojy keptirilip nemese ustalgannan zhәne kajtara ustalganga dejin buga ustap alady Shuzhykty europalyk kolbasa siyakty kүndelikti zhemejdi Tek tamakka et kazhet bolyp kalgan zhagdajda ony tez kajnatyp alady da sorpaga nemese ekinshi tagam retinde koldanady Sojtip shuzhyk kazak arasynda kone gasyrlardan kele zhatkan et kory Shuzhyk onimderinin assortimentiPisirilgen shuzhyktarda 55 75 ylgal zhәne 1 8 3 5 tuz bolady Sapasy bojynsha zhogary 1 zhәne 2 sortka bolinedi Turama negizi retinde siyr zhәne shoshka eti koldanylady Sonymen katar kyrtysmaj koldanylady Krahmal bidaj uny polifosfat sүt belogy kosylady Turamaga zhogary sortty siyr eti 10 45 shoshka eti 15 75 zhәne kyrtys maj 20 30 muskat zhangagyn nemese kardamon kosady Farshtalgan shuzhyktar mukiyat sinirlerden azhyratylgan shoshka zhәne buzau etinen zhasalady kazhetinshe kyrtysmaj til kan massasyn sүt zhumyrtka kosylady Bul shuzhyktardy kolmen zhasajdy Tek zhogary sortty bolyp ondiriledi Қandy shuzhyktar difibrindelgen kannan fibrin belogy zhojylgan kyrtysmajdan shoshka etinen siyr etinen tatymdyktar kosyp zhasalady Қandy shuzhyktar koyu kyzyl tүsti zhagymdy dәmdi bolady ustalgan shuzhyktar ondiru әdisi bojynsha shala ystalgan shikilej ustalgan pisirilip ustalgan bolady Shala ustalgan shuzhykta pisirilgen shuzhykka karaganda ylgal az ustalgan iis bilinedi Turama kuramyna tos kiredi Zhogary 1 2 3 sortka azhyratylady Shala ustalgan shuzhykta 30 40 maj 35 60 ylgal zhәne 2 5 4 tuz bar Assortimenti Armavirstik Krakovstik Poltavstik Tallinstik Ohotnichi kolbaski Polstik Қojly zhәne t b Shikilej ustalgan shuzhykta 30 40 ylgal zhәne 3 6 tuz bolady Olarga Servelat Erekshe Sudzhuk Zernisttik Majkopsttik Kenestik zhәne t b Zhatady Pisirilip ustalgan shuzhyktarda 38 40 ylgal 5 su bolady Olarga Delikatesttik Lyubitelskaya Baranya zhatady Et nandary pisirilgen shuzhyktar recepturasyna sәjkes zhasalady da metall kalyptarda pisiriledi Konsistenciyasy pisirilgen shuzhykka karaganda tygyzdau dәmi ozindik әlsiz tuzdy tatymdyktar hosh iisti bolady Қuramynda 57 75 ylgal 3 tuz bolady Pashtetter liverli shuzhyktardyn shikizattarynan zhasalady Turamany kalyptarda pisiredi Dәmi zhagynan liverli shuzhyktarga uksas birak tygyz zhagylgysh konsistenciyaly Қuramynda 50 60 ylgal zhәne 2 tuz bolady Zelctar men silikpeler Pisirilgen subonimderden sorpa zhәne tatymdyktar kosyp zhasalady Zelcte 55 75 ylgal zhәne 2 5 4 tuz bolady Silikpede 80 85 ylgal zhәne 2 3 tuz bolady Shuzhyk ondirisiShuzhyk ondiruge tomendegidej shikizattar pajdalanylady et mal ushasynan kalgan onimder subonimder majly shikizattar kant sүt onimderi zhumyrtka zhәne zhumyrtka onimderi un onimderi krahmal akuyzdy turaktandyrgyshtar tuzdyktau onimderi tuz kant natrij nitriti natrij askorbinaty dәm tatymdyk zattar piyaz sarymsak konyak zhәne madera shuzhykkaptary Shuzhyktar negizinen siyr zhәne shoshka etinen dajyndalynady al kejbir tүrleri maldyn ushasynan baska organdarynan zhәne usak maldyn bujvoldyn tүjenin zhylkynyn kustardyn koyannyn etterinen dajyndalynady Etti dajyndau podgotovka myasa etti shuzhyk zhasauga dajyndau ushany zhilikteuden razdelka ushadagy etti sүjeginen azhyratudan obvalka sinirlerden kok etterden majdan kan tamyrlarynan majda sүjekterden shemirshekten azhyratu zhilovka zhәne etti sorttaudan turady Etti tuzdau posol myasa shuzhyk ondirisinde olardyn saktalu merzimin arttyru үshin әdemi tүs dәm hosh iis beru үshin tuzdajdy Tuzdaudyn үsh tәsili bar kurgaktaj tuzdau ylgaldap tuzdau zhәne aralas tuzdau Қurgak tuzdau kezinde ettin betine tuzdau kospasyn zhagyp ustajdy Mundaj tәsil kobine majy kop etterdi shpikti uzak saktalynatyn san etterdi tuzdauda koldanylady Ylgaldap tuzdauda onimderdi syjymdylyktarga salyp үstinen tuzdyktar kujyp ustajdy Tuz ettin ortasyna birkelki tarauy үshin eritindini shpricti ineler arkyly taratady Aralas tuzdauda aldymen onimdi kurgaktaj tuzdap artynan eritindimen tuzdajdy Etti tartu izmelchenie myasa etti tuzdau aldynda aldyn ala ettartkyshta tartady sodan son tuzdap kajtadan majdalap ettertkyshtan otkizedi Etti aralastyru peremeshivanie myasa shuzhyktagy komponentter tolygymen aralasu үshin et turamasyn arnauly mashinada aralastyrady Etti kapka nemese formaga sykpalau shpricevanie myasa v obolochki ili formy arnauly sykpalau kuralymen etti kaptarga sykpalap kirgizedi Songy kezderde vakuumdy sykpalau mashinalary koldanylady Shuzhyk ondirude tabigi ishekter nemese zhasandy kaptau materialdary pajdalanylady Tabigi kaptarga siyr koj eshki shoshka ishekteri ultabarlary t b pajdalanylady Zhasandy kaptarga cellyulozaly boyalmagan laktanbagan markasy A cellofandar akuyzdy arnauly ondeuden otken iri kara maldyn majdalangan terisinen kagaz sintetikalyk materialdan zhasalyngan kaptar zhatady Қaptalgan onimdi zhetildiru osadka batonov arnauly saktau kameralarynda turamanyn boyauynyn zhetilui үshin kabygynyn kebui үshin zhana kaptalgan onimderdi ilip koyady Zhetildiru uakyty shuzhyktyn tүrine bajlanysty zhartylaj ustalgan shuzhyk үshin 2 4 sagat 8 S tempera turada kajnatylyr ustalgan onimder 1 2 tәulikik 8 S temperaturada shikilej ustalgan shuzhyktar үshin 2 4 S temperaturada 5 7 tәulikik Pisirilgen shuzhyktardy zhetildiruden kejin tүtindi gazdarmen 60 120 S temperaturada 1 2 sagat kuyrady Қuyru kezinde turama kyzgylt kyzyl tүske enedi Sodan kejin shuzhyktardy 75 85 S temperaturada 0 5 3 sagat pisiredi Pisirgennen kejin shuzhyktardy dush astynda uytady da ary karaj suytu kamerasyna bagyttajdy Shala ustalgan shuzhyktardy 80 100 S temperaturada 60 90 min kuyrady 70 80 S temperaturada 25 60 min pisiredi 2 3 sagat suytady da 35 50 S temperaturada 12 24 sagat ustajdy Ұstagan son 12 15 S temperaturada 75 ylgaldylykta 2 4 tәulikik keptiredi Shikilej ustalgan shuzhyktardy tүtin temperaturasy 18 22 S ta 2 3 tәulik ustajdy da 12 S temperaturada 25 30 tәulik keptiredi Pisirilip ustalgan shuzhyktardy 50 60 S temperatuada 2 3 sagat ustajdy 68 73 S temperaturada 40 60 min pisiredi suytady zhәne 32 S temperaturada 2 tәulik ustajdy al sodan kejin 4 7 tәulik keptiredi Olar shikilej ustalgan shuzhyktarga karaganda tygyz konsistenciyaly ashyk tүsti turamaly zhәne ylgaldylygy zhogary DerekkozderSegizbajuly Kәdirbek S30 Қazaky dastargan Almaty Atamura 2011 192 DerekkozderBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Қazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi K54 Қogamdyk tamaktandyru Almaty Mektep baspasy 2007 232 bet ISBN 9965 36 414 1 Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet