Шырмауықтар тұқымдасы (лат. Convolvulaceae) – 1500 дей түрлері бар (50 туыс). Дүние жүзінің тропиктері мен субтропиктерінде, аздап екі еңдіктің де қоңыржай климаты облыстарында өседі.
Шырмауықтар | ||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||
L. | ||||||||||||
түрлері | ||||||||||||
1,650 |
Негізінен шөптесін өсімдіктер, сиректеу бұталар немесе ағаштар. Жапырақтары кезектесіп орналасады, түтас, қалақты немесе қауырсынды тілімделген, қосалқы жапырақшалары болмайды. Жапырақтары мен сабақтарында сүтті шырындарды бөліп шығаратын клеткалары болады. Гүлдері 5-мүшелі, сиректеу 4-мүшелі, әдетте қос жынысты, гүл асты жапырақшалары болады. Гинецейі 2 (3— 5) жемісжапырақшасьшан тұрады, гүлтүйіні жоғарғы, жемістері қауашақ тәрізді, жаңғақша тәрізді. Шырмауық туысы (вьюнок). Тропикалық және субтропикалық елдерде, сиректеу қоңыржай климатты облыстарда (барлығы үш түр) өсетін 200-дей түрі бар. Түрлерінің көп кездесетін орталығы Жерорта теңізі жағалауы. Өмірлік формалары бұталар, жартылайбүталар, көпжылдық және біржылдық шөптесін өсімдіктер. БОР-дың флорасыңца 30 түрі (шөптесін өсімдіктер, сиректеу тікенді бұталар), ал Қазақстаңца 14 түрі кездеседі. Сабақтары оральш немесе тік өседі. Жапырақтары кезектесіп орналасады. Гүлдері жапырақ қолтықтарынца 1—3-тен, дихазиялы немесе шоқпарбасты гүлшоғында орналасады.
Физиологиясы
Жемістері қауашақ тәрізді. Қоңыржай климатты зонада далалық шырмауық (вьюнок полевой — С) тамырлы көпжылдық шөптесін өсімдік. Сабағы шырмалып өседі және 100—120 см дейін ұзындыққа жетеді. Гүлдері ақ немесе ақшылдау, ашық-қызғылт түсті болып келеді және аздап жағымды иіс шығарады. Егістіктің аса қаушті күресуге қиын арамшөбі, кейде егілген астықтың сабағының жатып қалуына өкеліп соқтырады, сүтті шырындарының көп болуына қарамастан оны мүйізді ірі қарамал жақсы жейді. Шырм ау ы қг үл туысының (ипомея) 300-дей түрі бар. Біржылдық және көпжылдық шөптесін өсімдіктер, негізінен тропикалық елдерде өседі. БОР-дың территорриясында табиғи жағдайда 2 түрі және мәдени жағдайда 2 түрі кездеседі. Батат шыр-мауық гүлін крахмал беретін түйнектері үшін («сладкий картофель») себеді. Түйнектері жанама тамырларында пайда болады жөне салмағы 1—3 кг дейін жетеді; оның шыққан жері Орталық Америка, егілетін жерлері Орта Азия мен Кавказ. Қарақошқыл шырмауық гүл (ипомея пур-пурная — І.ригригеа) біржылдық шырмалып өсетін өсімдік, гүлдері ашық-қызыл, көк және сия көк түсті болып келеді, сәндік өсімдік ретінде себіледі.
Арамсояу туысы
Монотипті тұқымдас, осыған дейінгі тұқымдасқа өте жақын және көп жағдайда онымен тұқымдастармағының немесе жекелеген туыстың деңгейінде біріктіріліп қарастырылады. Негізгі айырмашылығы — паразитті өмір сүруіне байланысты вегетативтік органдарының редукцияға ұшырауы. Бұл тұқымдаста 170-тей түрі бар. Барлық континенттердің тропикалық және субтропикалық елдерінде, аздап қоңыржай климатты облыстарда да өседі. БОР-дың флорасында 36 түрі, ал Қазақстанда 19 түрі кездеседі, олардың көпшілігі — екпелі жөне жабайы өсімдіктердің сонымен бірге ағаштардың да аса қауыпты паразиттері болып табылады. Жапырақтары қабыршақтармен алмастырылған, тамырының оймақшасы жоқ, ерте өледі, сабақтарының камбийі, ұрығының тұқым жарнағы болмайды. Репродуктивтік органдары редукцияға ұшырамаған. Гүлдері үсақ, қызғылт, ақ, сары түсті болып келеді. Гүлінің структурасы диаграммада берілген Бір ғана туысы бар. Гүлшоғыры дихазиялы шоқпарбас немесе қысқа масақ тәрізді. Гүлінің формуласы. Арамсояу туысы (повилика). Беде арамсояу (повелика клеверная) — негізінен бедедеде паразит ретінде өмір сүретін (БОР-дың еуропалық бөлігінде, Кавказда,) өсімдік. Тимьян арамсояуы (повелика тимьяновая —— біржылдық өсімдік, гүлдері ашық-қызғылт түсті, сабақтарында емшекшелері (присоски) болады, бедеде), жоңышқада паразит ретінде өмір сүреді; Еуропада, Кавказда, Сібірде, Орта Азияда, Алдыңғы Азияда кең таралған, Америкаға өкелінген. Еуропа арамсояуы (повелика европейская-С.еигораеа, 219-сурет) — аса кең таралған біржылдық өсімдік, кенепшөпте (конопля), темекіде (табак), құлмақта (хмель), қарақатта (смородина), бұршақтар тұқымдасында және көптеген жабайы өсімдіктерде паразит ретінде өмір сүреді. Зығыр арамсояуы (повелика льняная) зығырда (лен), сиректеу арамшөптерде, дүние жүзінің барлық зығыр өсіретін аудандарында паразит ретінде өседі.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shyrmauyktar tukymdasy lat Convolvulaceae 1500 dej tүrleri bar 50 tuys Dүnie zhүzinin tropikteri men subtropikterinde azdap eki endiktin de konyrzhaj klimaty oblystarynda osedi ShyrmauyktarDүniesi ӨsimdikterBolimi Gүldi osimdikterTaby Қos zharnaktylar unranked AsteridsSaby Tukymdasy ConvolvulaceaeL tүrleri1 650 Negizinen shoptesin osimdikter sirekteu butalar nemese agashtar Zhapyraktary kezektesip ornalasady tүtas kalakty nemese kauyrsyndy tilimdelgen kosalky zhapyrakshalary bolmajdy Zhapyraktary men sabaktarynda sүtti shyryndardy bolip shygaratyn kletkalary bolady Gүlderi 5 mүsheli sirekteu 4 mүsheli әdette kos zhynysty gүl asty zhapyrakshalary bolady Gineceji 2 3 5 zhemiszhapyrakshasshan turady gүltүjini zhogargy zhemisteri kauashak tәrizdi zhangaksha tәrizdi Shyrmauyk tuysy vyunok Tropikalyk zhәne subtropikalyk elderde sirekteu konyrzhaj klimatty oblystarda barlygy үsh tүr osetin 200 dej tүri bar Tүrlerinin kop kezdesetin ortalygy Zherorta tenizi zhagalauy Өmirlik formalary butalar zhartylajbүtalar kopzhyldyk zhәne birzhyldyk shoptesin osimdikter BOR dyn florasynca 30 tүri shoptesin osimdikter sirekteu tikendi butalar al Қazakstanca 14 tүri kezdesedi Sabaktary oralsh nemese tik osedi Zhapyraktary kezektesip ornalasady Gүlderi zhapyrak koltyktarynca 1 3 ten dihaziyaly nemese shokparbasty gүlshogynda ornalasady FiziologiyasyZhemisteri kauashak tәrizdi Қonyrzhaj klimatty zonada dalalyk shyrmauyk vyunok polevoj S tamyrly kopzhyldyk shoptesin osimdik Sabagy shyrmalyp osedi zhәne 100 120 sm dejin uzyndykka zhetedi Gүlderi ak nemese akshyldau ashyk kyzgylt tүsti bolyp keledi zhәne azdap zhagymdy iis shygarady Egistiktin asa kaushti kүresuge kiyn aramshobi kejde egilgen astyktyn sabagynyn zhatyp kaluyna okelip soktyrady sүtti shyryndarynyn kop boluyna karamastan ony mүjizdi iri karamal zhaksy zhejdi Shyrm au y kg үl tuysynyn ipomeya 300 dej tүri bar Birzhyldyk zhәne kopzhyldyk shoptesin osimdikter negizinen tropikalyk elderde osedi BOR dyn territorriyasynda tabigi zhagdajda 2 tүri zhәne mәdeni zhagdajda 2 tүri kezdesedi Batat shyr mauyk gүlin krahmal beretin tүjnekteri үshin sladkij kartofel sebedi Tүjnekteri zhanama tamyrlarynda pajda bolady zhone salmagy 1 3 kg dejin zhetedi onyn shykkan zheri Ortalyk Amerika egiletin zherleri Orta Aziya men Kavkaz Қarakoshkyl shyrmauyk gүl ipomeya pur purnaya I rigrigea birzhyldyk shyrmalyp osetin osimdik gүlderi ashyk kyzyl kok zhәne siya kok tүsti bolyp keledi sәndik osimdik retinde sebiledi Aramsoyau tuysyMonotipti tukymdas osygan dejingi tukymdaska ote zhakyn zhәne kop zhagdajda onymen tukymdastarmagynyn nemese zhekelegen tuystyn dengejinde biriktirilip karastyrylady Negizgi ajyrmashylygy parazitti omir sүruine bajlanysty vegetativtik organdarynyn redukciyaga ushyrauy Bul tukymdasta 170 tej tүri bar Barlyk kontinentterdin tropikalyk zhәne subtropikalyk elderinde azdap konyrzhaj klimatty oblystarda da osedi BOR dyn florasynda 36 tүri al Қazakstanda 19 tүri kezdesedi olardyn kopshiligi ekpeli zhone zhabajy osimdikterdin sonymen birge agashtardyn da asa kauypty parazitteri bolyp tabylady Zhapyraktary kabyrshaktarmen almastyrylgan tamyrynyn ojmakshasy zhok erte oledi sabaktarynyn kambiji urygynyn tukym zharnagy bolmajdy Reproduktivtik organdary redukciyaga ushyramagan Gүlderi үsak kyzgylt ak sary tүsti bolyp keledi Gүlinin strukturasy diagrammada berilgen Bir gana tuysy bar Gүlshogyry dihaziyaly shokparbas nemese kyska masak tәrizdi Gүlinin formulasy Aramsoyau tuysy povilika Bede aramsoyau povelika klevernaya negizinen bededede parazit retinde omir sүretin BOR dyn europalyk boliginde Kavkazda osimdik Timyan aramsoyauy povelika timyanovaya birzhyldyk osimdik gүlderi ashyk kyzgylt tүsti sabaktarynda emsheksheleri prisoski bolady bedede zhonyshkada parazit retinde omir sүredi Europada Kavkazda Sibirde Orta Aziyada Aldyngy Aziyada ken taralgan Amerikaga okelingen Europa aramsoyauy povelika evropejskaya S eigoraea 219 suret asa ken taralgan birzhyldyk osimdik kenepshopte konoplya temekide tabak kulmakta hmel karakatta smorodina burshaktar tukymdasynda zhәne koptegen zhabajy osimdikterde parazit retinde omir sүredi Zygyr aramsoyauy povelika lnyanaya zygyrda len sirekteu aramshopterde dүnie zhүzinin barlyk zygyr osiretin audandarynda parazit retinde osedi