Байұлы тайпасының Жағалбайлы руынан шыққан.
Торғайдың Мұрағатталған 14 қазанның 2016 жылы. төбе биі немесе шен қумаған Шеген би хақында.
Қазақтың көрнекті ақиық ақыны, мемлекеттік сыйлықтың иегері Ғафу Қайырбеков өлең жырмен:
- «Арғынның жалпақ жатқан сүйегінің,
- Ортанғы жілігіндей ірі буын.
- Әйгілі тархан Жәнібектің ұрпақтары,
- Көтермеген ешкімнің шіренуін»- деп суреттегендей,
Торғай төңірегі үшін тұғыры биік тұлға, арғын тайпасының батыры, Еңсегей бойлы Есім ханның қолбасшыларының бірі болған Шақшақ Аманжолұлынан Көшей, Көшейден Қошқар, Қошқардан атақты тархан Жәнібек туған. Шыққан тегі - Орта жүздің Арғын тайпасынан.Халық өзінің сүйікті ұлын кезінде «Шақшақ Жəнібек», «Шақшақұлы Жəнібек», «тархан Жəнібек» деп атап кеткенімен, Шақшақ оның әкесінің де, руының да аты емес,үшінші атасының аты. Шеген бидің ұлы атасы - Кіші жүздің ханы Әбілқайырдың замандасы, қатар жүрген қаруласы, қарадан шыққан хан - Шақшақ Жәнібек батырлығымен де, ел билеген саясаткерлігімен де, алдын болжай алатын көрегендігімен де, шешендігімен де алты Алашқа аты шықса, Жәнібектің ұлы, Абылай ханның қарулас серігі, қырғыздарға қарсы күрескен Абылайға көмек берген және Пугачев үндеуімен танысқан соң, соғысты қолдауға шешім қабылдаған - Дәуітбай тархан да, немересі Мұса тархан да заманында Кіші жүзбен Орта жүздің арасындағы белгілі саясаткерлердің, беделді ел билеушілері болғандары тарихтан белгілі.(Шақшақ-Жәнібек-Дәуітбай-Мұса-Шеген). 1759 жылы 9 қаңтарда Ресейдің соғыс министрлігі алқасының жарлығымен тархан атағы Жәнібектің үлкен баласы Дәуітбай батырға көшіріледі. «Тархан» деген сөз өте көнеден келе жатқан тарихи ұғым. Ресей рәсімдеуінде тархандықты - князь, сұлтан, сұлтан болғанда біздегідей төре тұқымынан шыққандығынан ғана емес, араб елдеріндегідей ақылман ойлы, терең толғамды ел билеушісі, әскер қолбасшысы деген мағынада берген. 2006 жылы Алматы қаласында «Арыс» баспасы, ҚР генералдар кеңесінің төрағасы, әділет генерал майоры, профессор Қайдаров Р.Е. басшылығымен «Генералы Казахстана» деген орыс тілінде кітап шығарды. Кітапта «Указ императрицы Элизоветы Петровны о присвоени звания тархана Жанибек батыру был опубликован 26 тамыз 1742 года: Тархана Жанибека следует считать первым, признанным соседними народами, военным главнокомандующим казахского народа» делінген. Кітапта белгілі орыс тарихшысы А.И.Левшиннің 1723 жылы: «Не будь Жанибека тархана, вся Северная часть казахской степи очутилась бы под копытами войска джунгарского хунтайчи Сыбана Рабтана» - деген сөзі де берілген (18 б.). Осы келтірілген дерекке сүйенсек, бұл атақ қазіргі егемен еліміздің әскери басшыларына берілетін «Генерал» дәрежесімен тең, жоғарыда аталған «Генералы Казахстана» кітабына енуі де сондықтан. ...Шақшақ Жәнібекке берілген тархандық ұрпақтан-ұрпаққа берілетін тархандық. Мұндай тархандық жағдайында тарханның баласы да тархан аталып, әкесінің тархандық құқықтық пәрменділігін пайдалану құқығы берілген. Жәнібек тарханның немересі Мұса Дәуітбайұлы да 1806 жылы мұралық жолмен тархан атағын иеленген. Ал, Жәнібек тарханның шөбересі 1847 жылдың желтоқсан айында мұралық жолмен берілуге тиісті тархандық атағын беруін сұрағанда, патша үкіметі оған Кенесары ханды қолдадың, Торғайдан әскери бекініс салуға қарсы болдың деп, тархандық атақ бермеді. Ұрпақтан-ұрпаққа берілетін тархандық құқықты заңдылықтарын патша үкіметі өзі бұзып отырғандығын осыдан байқаймыз. Ал, тархандық атақ беру Ресейдің Басқарушы Сенат жарлығымен 1869 жылы ғана жойылғаны тарихтан белгілі. Дәуітбай тарханның үш әйелінен тоғыз бала болған. Олар: Шомақ, Абылай, Абыз, Мұса, Мысық, Құралай, Шүрегей, Шүрек және Болтай. Шеген-Дәуітбай тарханның ортаншы баласы Мұса тарханнан туған. Шеген Мұсаұлы 1791 жылы атасы Шақшақ Жәнібек тархан бабамыз ту тіккен қасиетті Торғайдың әйгілі де киелі Тосын құмында дүниеге келген. Ұяда не көрсең, ұшқанда соны аларсың дегендей,Шеген жастайынан зерек болып өсіп, жасында ел арасында қайтпас ер мінезімен, есейе келе батырлығымен, содан кейін ел билеуге араласа келе әділдігімен де, шешендігімен де көзге түседі. Шеген би кедей-көпшілікке қайрымды-мейрімді болып, қолының аса ашықтығы үшін жай ғана Шеген емес, Шеген мырза атанған. Ол мырзалық жағынан атағы иісі Орта жүзге тараған. Елге Шеген сөзі-жазылмаған заң. Ол айтқан билік-екі қаралмайтын үкім болған. Шектен тыс әділдігі табиғи түрде заңдылыққа айналған. Ол туралы ел аузында, «Шешілмеген шиеленісті Шеген шешкен», «Ойда Шеген, қырда Беген тұрғанда қазақты қай жау алады» - деген сөздер көп. Бірде ел кезіп жүрген диуана қарттан қал жағдайыңыз қалай?-деп сұрағанда. Сонда ол: «Жазда-қырда Бегенде, қыста-ойда Шегенде жүрмін»-деп жауап беріпті. Осы берілген жауаптан-ақ, Тобыл-Торғай өңіріне белгілі екі бидің адам қамы үшін, ел тілегі үшін әрбір ауыр істі оның ауыртпалығына қарамай қайыспай көтеріп,қамқоршы болғандарын көрсетеді.Беген-тарихта Қарабалуан аталып кеткен Алдиярұлы Жанұзақтың немересі, Тобыл бойында өмір сүрген батыр. Жаугершілік заманда бірі Торғайда, бірі Тобылда атқа қонып, Арқа атырабына қорған болған батырлар. Атақты Өске Торқаұлы: «Арғыннан Беген мен Шеген шықты»()-деп жырға қосуы да,әрине тегіннен тегін емес. Шеген би және оның елге тұлға болған ұрпақтары туралы әр жерде әр түрлі әнгімелер бар.Кеменгер суретшіміз, данышпан ойшылымыз Мұхтар Әуезов те Шеген биді қазақ билері арасынан бөлек бағалап, ерекше ықылас білдіріп «Хан Кене» пьесасына бас кейіпкер етіп суреттегені тарихтан белгілі. Мысалы, Кіші жүз Жылгелді Жаппас руы Басықараның Қанапиясы:
- «...Құдай артық жаратқан,
- Орта жүзде Шегенді.
- Ешкімге мен тең көрмеймін,
- Бірімжанның бес жанын.
- Өтетілеу, Бектеміс-Алтынсары,
- Бәрі бүтін теп-тегіс»-деп айтқан екен.
Шегеннен жеті ұл - Шолақ,(Кенесары батырларының бірі болған),Қазыбек(Әділ би),Бірімжан(Ел билеуші),Бектеміс(Асқан бай болған,ел аузында «Бектеміс уйіне қонақ туссе жылқы сойылады»-деген сөз қалған.),Өтетілеу (Шаруа кісі,қажы),Ділдабек (Жастай қайтыс болған) және Алтынсары (Батыр тұлға болған) және екі қыз – Айман,Айшық.Ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин Шегеннің үлкен қызы Айманнан туады. Бұларды ақын Басықарының Қанапиясы айтқандай, «Бәрі бірдей теп-тегіс» десек те,бір қолдың бес саусағы да бірдей емес.Олардан өскен ұрпақтан елге мәлім тұлға болғаны алғашқы екеуі ғана.Қазыбек (1813-1869)-елге мәлім әділ би,Бірімжан(1817-1873) елге қамқор алғашқы кезде керуен басы,кейін ел баққан билеуші болған.Ол жиені Ыбырай Алтынсаринді Торғайға алдыртып,орысша бала оқытып,қара халықтың сауатын ашу үшін мектеп ашқан. Үлкен қалаларда өтетін жиындарға қатысып,орыс тілін білмегендіктен татар тілмашына қанағаттанбай,елдің игі жақсыларын жинап,діндарларды қатынастырып көрші орыс тілін білу қажет деп тауып, «Мұсылман болған адамда қырық парыз болса,орыстың тілін оқып білу қырық бірінші парыз болсын»-деп ұйғарым жасаған. Бұл сол кездегі надан елдің басындағы үлкен мәселе еді.Соны көрегендікпен көре білген Бірімжан оқыған-тоқыған азаматтарға жағдай жасап,ілім-білімге көп күш жұмсайды.Ыбырай Алтынсарин да нағашы атасының қалай көмектескенін өзінің естеліктерінде айрықша мақтанышпен әңгімелейді. Белгілі бір аймақтар мен ірі рулық қауымдарда үлкен құрметке ие болған билер төбе би аталған.Олардың лауазымы мен ықпалы шыққан аймағынан тысқары жерге жүрген.Олардың алдына әділдік іздеп басқа өңірлер мен аймақтардан рулардың өкілдері де келе беретін болған. Торғай тарихының өткен кезеңдеріне зер сала қарасақ,тағдырдың талай қысталаң шақтарында елдің сол кездегі тұрмыс-салтына,мұң-мұқтажына қызу ат салысып,ел ішінде және одан тысқары жерде ішінара болып тұратын барымта,ұрлық-қорлық,жер мен жесір дауының жанжалы сияқты теріс қылықтарға тыйым салып,ағайынның бірлігін сақтауға шақырып отырған билер болған. Бұл талғамдар Торғайдың төбе биі атанған Шеген биге де тән қасиеттер.Осы пікірді оған қарата айтсақ,оның да елден тысқары жердің сол кездегі тұрмыс-салтына,мұң-мұқтажына қызу ат салысқаны белгілі.Тура билігіне жүгініп,әділет іздегендер қазақтың кең байтақ жерінің әр қиырынан ағылып келіп,әділет жоқшысы ретіндегі билігіне риза-хош көңілмен аттанған екен. Шеген дала шонжарларын біле-сүйе отырып билеген.Салт-санаға көптеген жаңалығын именбей батыл енгізген. Ол ру басылары мен игі жақсыларды орыс мәдениет үлгісіне үйрете отырып,қазақы билік айтқан.Оның арнайы хатшысы мен поштабайы болған.Хатшылық қызметті Тәкі қожа мінсіз атқарған. Поштабайы еліміздің қалаларынан тысқары жерге- Ресейдің Орынбор,Омбы,Орск қалаларына қатынап,мінсіз қызмет атқарған.Бұл жөнінде Ресей Федерациясы Орынбор облыстық Мемлекеттік мұрагаты (РФ ОрОММ)-№36 қорында «Арғын руының биі Шеген Мұсаұлының хаттары» туралы құнды деректер сақталған. Билікті Шеген би ерсілі-қарсылы адымдап,түрегеп жүріп айтқан екен.Әрбір үкім,әрбір іс оның жанынан-санасына қаншалық салмақ артқанын елестетуге болады.Көпшілігі білімдарлық пен шеберлікті талап ететін сияқты. Шеген би заманында айтқаны қате кетпеген,аузы дуалы,елге қамқор бола білген,ел құрметіне бөленген ірі тұлға болған.Солай бола тұра,ісімен де,сөзімен де қазақ тарихында аты қалған осынау даланың дарабозының өмірін арнайы зерттеген адам болған жоқ. Осыдан 15-16 жыл бұрын (1994ж) «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналының №2 номерінде ғалым Сәкен Созақбаев Ы.Алтынсариннің өміріне арналған «Нағашы ата» деген мақаласында Шеген би айтты деген сөздер келтірілген.Солардың ішінде:
- Ел болған соң қоныс керек,
- Қоныс үшін соғыс керек.
- Хан болсаң халық керек,
- Халық үшін салт керек.
- Би болсаң даналық керек,
- Даналық үшін саналық керек.
- Батыр болсаң білек керек,
- Білек ушін жүрек керек.
- Кедей болсаң кәсіп керек,
- Кәсіп үшін машық керек.
- Молда болсаң азан керек,
- Азан үшін асылған қазан керек.
- Сері болсаң сән керек,
- Сән үшін ән керек,-болмаса:
- Хан азғаны сол болар,
- Әділеті жоқ болса.
- Бай азғаны сол болар,
- Сақау аты жоқ болса.
- Ел азғаны сол болар,
- Ынтымақ-бірлік жоқ болса.
- Жер азғаны сол болар,
- Шыққан шөбі жоқ болса.
- Қол азғаны сол болар,
- Ұшқан құсы жоқ болса.
Енді бірде Шеген би былай дейді: Ер жігіттің белгісі,
- Қара бура нармен тең.
- Талапсыз ердің тірлігі,
- Қара топырақ жермен тең.
- Саясы жоқ бәйтерек,
- Сазға біткен талмен тең.
- Пайдасы жоқ көп байлар,
- Арам өлген малмен тең.
- Жетесі жаман бозбала,
- Тоқсанға келген шалмен тең.
Бұл өзі,әр сөзі кімге болса да ой салар,ұзақ жыр деуге болады.Ел аузындағы әнгімелерде,шешендік сөздерде оның есімі әрқашан алты Алашқа белгілі шешен билермен бірге аталады. Мәселен:Бір дауда жастай даналық билік айтқан бір балаға Шеген сыртынан қарап тұрып: «Мына бала исі қазаққа үлгі айтарлық ұл екен,құста сұңқар қыран екен,жылқыда тұлпар құнан екен,сүйегі асыл ұл-ақ екен» депті.Бұл жастай ақылымен көзге түсіп,Шеген биді өнеге тұтқан тегі Бесқараның Қырықмұлтығы-Құлжа би еді. Ол Шегеннің сұртаңдай биі атанып,заманында мерейі үстем,артында көп сөзі,әділдігі аңыз болған жан болған.Күзембаев А. «Қазақтың дәстүрлі сот жүйесі және Қостанай- Торғай өңірінің билері»,Қостанай баспасы.,2009 жыл. Шеген би көзі тірісінде ата-қонысын тікелей өз қамқорлығына алып,баладай баптап-күткен,көзден таса етпеген.Ауыл сырты,маңайы да аса таза күтімде тұрған.Мыңғырған мал сырт өзендерден суарылған.Қонақ қабылдау да жаңаша болған.Сый-сияпаттың баршасы аса жоғары дәрежеде өзінің қадағалауымен жасалған.Ал кеңес-билік айту кемел түрде «Кеңес төбеде» өткен. Шеген асты көпшіліктен бөлек ішкен,ешкіммен де табаққа бірге қол салмаған.Келген қонақты қанша елпілдеп жылы қарсы алғанымен ығысып ешкімге орын бермеген.Мұның бәрі Шегенді игі-жақсылардың ортасында шоғыры биік тұлға еткенге ұқсайды.Бұл- Шегеннің сыртқы мәдениеті ғана емес,туа біткен ерекшелігі мен аса үйлесімді табиғатымен ұштасқан қасиеті.Cондықтан да ел аузында: «Шеген қонақты төрге шығарса да төбесіне шығармаған»-деген сөз қалған. Мұсаұлы Шеген би қандай адам болды?-деген үлкен сауал көптен бері жыртшылықтың көңілінде жүргені рас.Бірақ оған жауап бұдан екі ғасыр бұрын берілгені белгілі.Оған көзі тірісінде алты Алаштың игі жақсылары да,қазақтан тыс басқа да ұлыс өкілдері де өз бағаларын берген. Мәселен Болатбек Нәсеновтың «Абыралы Сарыарқаның кіндігі».(Нәсенов Б. «Абыралы Сарыарқаның кіндігі».Новосибирск.2002.2т.125,126,127,242,б.) кітабында Шеген бабамыздың игі істері жайында біраз мағұлыматтар беріліпті. Автор Кенесары көтерілісі жөнінде құжаттармен танысқанын,солардың ішінде Шеген биге байланысты жайлар кездесетінін айта келіп, «Менің түсінігімде бұл атамыз өте ақылды,кең пейілді,мырзашылығы мол жан»,-деп жазады.-Әрі өте бай болған.Сол себепті кімде-кім не нәрсеге кемтар болса,соларға шын пейілмен көмектескен. « Кенесары саясаты дұрыс»-деп санап,оған көмегінде аямаған.Бірақ толығымен оның саясатына беріліп те кетпеген.Бұл атамыз қазақ халқының ақ жарқын,қонақжай арам пиғылы жоқ,таза өкілі»-деп жазған. Он жылға созылған Кене көтерілісіне Шеген елі толық атсалыспаса да,хан Кенені өле-өлгенше қолдап,Торғай даласынан жер беріп,Шолақ деген үлкен ұлын сарбаздарымен Кенесары-Наурызбай жасағына қосқаны үшін патша ағзамына «жақсы» атанбады да.Хан Кене екеуі-найза ұшында емес,ақыл-қайрат ұшқындаған сөз намыс үстінде куш сынасқан нағыз ерлерше табысқан.Сондықтан болар ел аузында: «Торғайда бір құтым бар-Мұса-Шеген»-деген хан Кене айтқан сөз қалған. Өз дәуірінде би болып,ел тағдырына бел шеше араласқан Мұсаның жолын-қазақ даласына Ресей отаршылдары Торғай жерінен бекініс сала бастағанда ең алғаш қарсы тұрып,ұлттың болашағы үшін жанын берген баласы Шеген би жалғады. Қазақ жерінің бір шұрайлы бөлігі Торғай өзені бойынан бекініс салу үшін орыс отаршылары ел билеушісі Шегеннен келісім сұрап,оны жеңілдету мақсатында биге Қайып ханның шөбересі,Кіші жүздің Шығыс бөлімінің билеуші-сұлтаны Ахмет Жантурин арқылы сый-сияпат жібереді. Сыйлықтың артында не жатқанын түсінген би,одан бас тартып,сұлтан Ахмет Жантуринге хат жазады.Хатта: «Ахмет мырза! Жіберген шекпеніңді жамылдым-келіншек болдым,сақинаңды салдым-қыз болдым,сағатыңды тақтым-бозбала болдым.Біз сияқты үлкен кісіге бұлар лайықсыз екен,маған жараспайтын заттар екен,сондықтан қайтарып отырмын. Төрем,мен Сізден сый-сияпат дәметпеймін.Бұл қылығыңды қоймасаң-саған тақтық сұлтандық жоқ,маған билік жоқ.Мынадай мақал бар: «Құс қанатымен ұшып,құйрығымен қонады».Біз кеңесіп іс қыла алмадық,сондықтан мен өзімді лауазымды би,сені тақтық сұлтан деп ойламаймын. Мен «Ахмет ақылдасатын болар,ойымызды ортаға салармыз деп ойлағанмын,бірақ бұлай болмады,сондықтан мен өзіммен- өзім ақылдастым.Неліктен бұлай,білмеймін.»-деп жазыпты.Бекмаханов Е. «Қазақстан ХIХ ғасырдың 20-40 жылдарында».А.,Санат,1994.,176-180 б. Патша сыйлығын қабылдамау,бұрын-соңды болмаған жағдай.Осындай бірбеткей қасиеттері үшін Шегенді Торғай елі «Шеген батыр»-деп қадыр тұтқан. Орыс отаршылдары Шегеннің бұл пікірінен қайытпайтынын біліп,түрмеге салуға ұйғарып арнайы солдат аттандырады.Сөйтіп,Торғайда салынған патша түрмесінің алғашқы қонағы Шеген би мен оның хатшысы Тәкі қожа болған.Бұл жөнінде ауыздан-ауызға жетіп келе жатқан ақынның мына жолдары да дерек бола алады.
- «...Батырдан Мұса-Шеген би,
- Патшадан келген шекпен сый.
- Алдауыш деп алмаған,
- Олжа деп көзін салмаған.
- Көнбейді деп алдауға,
- Жүрмейді деп айдауға.
- Қаранғы үйге қамаған,
Сұлтаумен патша алған кек»-деп жырлайды.Шеген биге патша үкіметінің сый-сияпат көрсетуі де,абақтыға жабуы да лақап емес,өмірде болған жағдай.Қосабаев Ж.Атамекен ақиқаты:Торғай туралы толғау.А.,Айқап.,1995.,48-49 б. Шегенді қалайда өлтіру әрекетін ойластұрған ұлықтар түрмеден шығарарда,мінетін боз айғырдың үзенгісіне у жағуға айла табады.Шеген түрмеден шығысымен жайлаудағы елге бара жатып,қаладан 25 шақырым жердегі Қарасайдың қазіргі «Бозайғыр»деген жерде мінген бозайғыры сүрініп жығылып,мерт болады.Шеген осыдан кейін ауырып,көп ұзамай 1848 жылдың күз айында қайтыс болады. Халықтың қатаң талап етуімен Шегенді Торғай түрмесінен босатқанда,елге келген Шеген биге халық жиналып сәлемдесуге барады.Сонда ауызы дуалы,сөзге шешен Қыпшақ Қара Тайпен деген кісі ел атынан, «Базарда қымбат болды-ау ұнның пұты,келдің бе,аман-есен елдің құты»-деген екен.Бұл ел азаматтары Шегенді қалай бағалағанын көрсетеді. Сондай-ақ,Шеген қайтыс болған жылы осы елде Талпақ деген кісі де қайтыс болады.Сонда тағы да Тайпен, «Шегенді алған құдай-Талпақты боқ құрлы көрсін бе»-деп айтқан екен.Елдің дәл осылай құрметіне бөленген Шеген асқан ерлігімен,әділ билігімен,ықпалы жүрген асқақ рухты,тұғыры биік тұлға еді. Шеген би есімі тек Торғай өңірінде ғана емес,бүкіл Орта жүз бен Кіші жүзде де аса құрметпен аталады.Бұл-оның ел тағдырына қатысты ірі оқиғалардың ортасында жүргенінің айғағы.Бұған Шеген бидің замандасы,тағдырласы-Беген бидің «Шеген би дүниеден өтті»-деген суық хабарды естігенде: «Шеген өлді дегенше,ойда әділет өлді десейші»-деп ,жер таянып,көзіне жас алуы да куәлік етеді. Бұл-Тобыл мен Торғай өңіріне тірек болған екі асылдың бірінің екіншісіне берген бағасы.Өйткені олар иық тіресе бірге жүріп,бір-бірінің қадыр-қасиетін жете таныған Тобыл-Торғай өңіріне белгілі алыптары болған. Шеген Мұсаұлы-отарлау саясатының алапат қысымын өзгерте алмаса да,Торғай еліне патша ұлықтарының зорлық-зомбылығын көрсетпей,бірлік пен ынтымаққа бастаған әділ би,ірі ұйымдастырушы,шешен дәрежесіне көтерілген тұлға болды. Жиені Ыбырай Алтынсарин да оның табиғат берген ерекше қасиетін жоғары бағалап,
- «...Ол кезде Орта жүзде Шеген шықты,
- Халайық айыбынан,ызғарынан,қойдай ықты»-деген еді.
Сол кездегі елдің игі жақсылары Шегеннің суйегін Түркістандағы Жәнібек бабасының қасына апарып қоюды ұйғарады.Тосынның аршасымен құндақтап оның мәйітін алып шыққын топқа жолда кедергілер кездесіп,ілгері жүре алмай амалсыз Cыр бойының Қаратау маңындағы бір көлдің жағасына жерлейді.Кейін бұл көлді жергілікті халық «Шеген»көлі-деп атап кеткен. Әр заманның әртүрлі әрекетіне байланысты,ол кісінің басына Торғай елінен барған адам жоқ.Көзі тірісінде Торғай төңірегінде шежіре-абыз атанған,тоқсанды бастап барып қайтыс болған әкеміз Ғабдужәлел Қарабаланың айтуы бойынша тек-қана 1960 жылдары Қылылордада тұрған ұрпағы педагог-ғалым Кәрім Есжанұлы бабасының жерленген зират басына барып, зиярат жасап, тәу ете дұға оқып қайтқан екен. Ел аузында сақталған мұнадай сөз бар:Бірде Ерден Сандыбайұлы тегі Қараман Арқарұлы Тілеміс биге мақтанып,әкесі Сандыбайдың кесенесін көрсетіп: «Қалай нағашы,ұнады ма?» дейді.Сонда Тілеміс би: «Өліде Сандыбайдың тамы артық,адамда Шегеннің басы артық»-депті.Тілеміс бидің көрегендікпен айтқан сөзі келді. Еліміз егемендік алғанға дейін небір асылдарымыздың аты аталмай,жерленген жерлері анықталмай келді.Аңсаған тәуелсіздіктің арқасында өткен жылдың жазында еркіндіктің айғағындай Қостанай қаласында тұратын филология ғылымдарының кандидаты,көрнекті ақын Серікбай Оспановқа Сыр елінен хат келген болатын.Ол қуанышты хабарды жеткізуші Торғайдың тумасы Несібелді Ералина деген кісі. Онда Шегеннің бейіті Тереңөзек ауданының Ақтаған деген жерінде екендігі айтылады.Ауыл ақсақалы руы Көкмұрын Қалжан қарт бала кезінде Шеген көліне суға түсіп жүріп,сол маңдағы төрт құлақты тамның басына шыққандарын,сонда үлкен кісілер : «Бұл жерде Арғынның әулиесі жатыр,киесіне қаласыңдар, ауыздарың қисайып,аяқтарың сынады»-деп ұрысқанын есіне алып,Несібелді апайға бейіттің орнын көрсетіпті. Қалжан қарттың сөзін сексен бес жастағы Найман Құрмаш деген сол ауылдың ақсақалы да қостап,шымнан көтерілген тамның қасында жас кезінде көп болғанын, өкінішке орай ол жерде қазір үйінді-төмпешік қана қалғанын. Ал көл маңайын Орта жүзден Қарақыпшақтар мен Көкмұрындар жайлап,ашаршылық кезінде балық аулап,күн көргендерін,сондықтан жергілікті халық «Шеген көлі»-деп атайтынын растапты. Айта кетуіміз керек,Шеген биге кесене орнату ұрпақтарының арманы болып келген. Әз баба басының әлі күнге дейін қарайтылмауы оның жүздеген ұрпақтарының жанына батып,жүрегін сыздатуда.Ендігі міндет:Ақ жарма әділеттігімен,ақ берен тектілігімен,шешендігі,мәрттік төзім-сезімімен ерекшеленетін Шеген бидің белгісіз жатқан орнына кесене тұрғызып,әз бабамызды еліне қауыштыруға ниеттенген ұрпақтарына Алланың нұры жаусын дейміз. «Ел үмітін ер ақтар,ер атағын ел сақтар»-дейді дана халқымыз.Торғайдың төбе биінің өмірі мен еңбегін насихаттауда тындырылған іс тоқмейілситіндей аса көп емес.Бұл бағыттағы жұмыс соңғы екі-үш жылдың көлемінде ғана қолға алына бастады. Қостанай облысы Жангелдин ауданында атақты Тосын құмының іргесінде орналасқан бұрынғы Станция бекетіне Шеген би есімі беріліп,кем дегенде бір ғасырдан астам уақытты қамтитын мүлгіген тыныштық,ұйқылы-ояу тіршілікке жан біте бастады. 2008 жылы Қостанай облыстық соты мен «ҚР судъялар Одағы Қостанай облыстық филиалының» бастамасымен тарих ғылымдарының докторы,профессор Аманжол Күзембаевтың басшылығымен құрылған ғылыми экспедиция құрамы Торғай өңірінде болып,сол оңірде өмір сүрген,билік еткен билер туралы біраз құнды деректер жинады.Осы деректер негізінде Қостанай қаласында өткен жылдың күзінде «Қазақтың дәстүрлі сот жүйесі және Қостанай-Торғай өңірінің билері»-атты кітап басылып шығарылып, «Тобыл-Торғай билері» деректі кинофильм түсірілді. Қостанай-Торғай өңірінде жүзге тақам билер өмір сүрген.Солардың ішінде тарихта аты қалған,елге белгілі арғын Шеген мен қыпшақ Наурызбайдың,керей Тоқсан билердің шоқтығы жоғары тұрған.Экспедиция қорытындысы бойынша Қостанай қаласында «Билер институтының дамуы» деген тақырыпта өткізілген аймақтық ғылыми-теориялық конференцияның шешімімен осы жоғарыда аты аталған үш биге облыс орталығының төрінен көше атын беру мәселесі көтерілгені құптарлық жағдай. Шеген биді тарихтың төріне шығарып тұрған нәрсе-оның шын мәніндегі қара қылды қақ жаратын турашылдығы,сөз бастайтын ділмарлығы мен саясатшылығы.Жомарт табиғат Шегеннің бойына атты адам түсіп,жаяу адам жатып қарайтындай ғажайып қасиеттер дарытқан.Қатарынан иығы асып тұратын науша бойы,көрген жанның көзін қарықтыратын сұлу пішін,аттылы-жаяуға бірдей жауынгерлік шалым мен қыран құстай байқағыш шалымдығы көрініс тапқан. Осының бәріне қоса тәңір Шегенге халқы үшін жанын ойланбай құрбан ететін асқақ рух,мәрт мінез,жомарт пейіл мен дарын берген. Халық әрбір тарихи тұлғаға үш жақты көзқараспен қарайтыны белгілі.Біріншісі,ол тұлғаның өмір сүрген ортасы,тарихтағы өз орны және келешек ұрпақтардың өсіп-даму жолы,қоғамдағы орны.Орта жүзде Жәнібек тархан ұрпақтары ел басқару дәстүрін жалғастырған.Шеген Мұсаұлы 4 мың түтін Арғын руының Жоғарғы Шекті бөлімін басқарған. Мен бабамыздың әрбір ұрпақтарына талдау жасау ойынан алшақпын және ол шағын мақалада оңайлықпен алдыра қоятын қамал емес екендігі белгілі. Шегеннен тараған ұрпақтар Торғай және одан тысқары жерде Алаш қозғалысына,ғылым мен оқу-ағарту,ел басқару ісіне белсене ат салысқаны белгілі.Жиені Ыбырай Алтынсаринді Торғайға алдыртып,қазақ жерінде бірінші мектеп ашуға мұрындық болды. Алғаш мектеп ашылғанда оқуға 11 бала тартылады.Оның төртеуі Шегеннің ұрпағы,Бірімжанның Қорғанбегі мен Әбдібегі,Өтетілеудің Хайролласы және Бектемістің Омар деген балалары оқыған.Бастапқы мектепті үздік бітірген Шеген бидің балалары,кейін ел басқаруға ат салысты. Мысалы,Мұса тархан немересі Қазыбек Шегенұлы хорунжий атағымен 37-дистанцияны басқарса, Бірімжан Тосын болысын 1869-1873 жылдары ,Дәуренбек 1873-1915 жылдар арасында,Жақып 1915-1928 жылдыр аралығында болыстыққа сайланып қызмет атқарған.Мұның өзі тархандар әулетінің ел басқару билігінде ұзақ уақыт бойы болғандықтарын дәлелдейді. Ал, Ыбырай ашқан мектеп ағартушылық дәрежеде қалған жоқ, сонымен қатар қазақ сахарасында білімге,ғылымға шақырған ортаға айналды. 20-шы ғасырдың басында Алаш қозғалысы дүниеге келгенде,оның басшыларының бірі болған Қазан университетінің заң факультетін 1896 жылы алтын медальмен бітірген,қазақтың алғашқы зангерлерінің бірі,Ресей мемлекеттік Думасына қатарынан екі рет депутат болып сайланып,ел қамын жеп,Дума мінбесінен сөз сөйлеген Ахмет Бірімжанов пен алыс шетелде,сонау Германия елінде оқып,білім алған інісі Ғазымбек Бірімжановтар жүрді. 1916 жылы 25 тамызда жарияланған Ақ патшаның 19 бен 43-тің арасындағы қазақтарды тыл жұмысына алу туралы бұйрығы қазақ елін дүрліктіріп жіберген болатын.Осынау алғашқы дүрбелеңнің басы-қасында Шеген ұрпақтары да болды. Торғайдағы ұлт-азаттық көтерілістің сардары болып,бабасы Жәнібек тарханның туын ұстаған Қасымхан Алтынсары есімі Кенес кезеңінде ұмыт қалса да,келер ұрпақ жүрегінде мәнгі сақталады деп сенеміз. Кейін кенес кезеңінде қызмет атқарған ұрпақтарына тоқталсақ, Нұрхан Қорғанбекұлы халқымыздың ұлы перзенттерінің бірі Д.А.Қонаевпен бірге Мәскеудің түсті металдар және алтын институтын бітіріп,Қазақ Республикасы совнаркомының тау-кен инспекциясының төрағасы қызметін атқарды. Қазақ жастары арасынан алғашқылардың бірі болып,тау-кен инженері мамандығын алып,дамуына өз үлесін қосуға құлшына кірісіп жүргенде 1944 жылы ол қастандықтан қаза тапты.Сөйтіп қазақтан шыққан алғашқы білікті кен инженерінің бірі жанбай жатып сөнеді. Торғайдан шыққан тұнғыш Қазақ ССР-ы ғылым академиясының корреспондент мүшесі,көрнекті химик,химия ғылымдарының докторы,профессор,Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері Бірімжанов Батырбек пен Торғай қыздары арасынан шыққан алғашқы медицина ғылымының докторы,профессор Бірімжанова Іңкәр мен медицина ғылымының докторы Бірімжанова Әнел және педагогика ғылымдарының докторы Кәрім Есжанов пен химия ғылымдарының докторы Қабиев Төкен де Шеген әулетінен шыққан текті жандар . Ғылымдағы олардың ісін алға апарып,жалғастырып жүрген бүгінгі ұрпақтары да баршылық.Мысалы,әкесі Бірімжанов Батырбектің ісін жалғастырушы баласы-химия ғылымдарының докторы Бірімжанов Рүстем мен геология-минерология ғылымдарының докторы Қ асымов-Бірімжанов Мұхиттің есімдерін атауға болады. Шеген ұрпақтарынан еліміздің құқық қорғау жұмысына да ат салысып,абырой-атаққа ие болғандары да бар.Мәселен,Ахмет-юст атанған-Ахмет Бірімжанов 1917 жылы Қостанай уездік милициясын құрып,жұмысын ұйымдастырса,Қасымхан Алтынсарының немересі Кенес Арыстанов ширек ғасырдан астам уақыт бойы республика ішкі істер министрлігі саласында жауапты басшылық қызметтер атқарды. Ол 1988 жылы Алматы каласы ішкі істер басқармасы жанынан елімізде бірінші болып құрылған ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес бөлімін басқара жүріп,сол кезде астанамызда ұйымдасқан аса қауыпты екі қылмыстық топты құрықтау барысында жургізілген жедел іс-қимыл шаралары кезінде көрсеткен ерлігі үшін Қызыл Жұлдыз орденімен марапатталған тәртіп сақшылардың алғашқылырының бірі болды. Қазақстан журналистикасының дамуына өз үлесін қосқан байырғы баспагер-журналист,біраз жыл республикалық «Қайнар» баспасын басқарған,Қазақ ССР-не еңбегі сіңген мәдениет қызметкері Әбдірашит Бектемісов пен ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсариннің шәкірті және оның ісін жалғастырушы,жарты ғасырға жуық ұстаздық қызмет атқарған Ғалымжан Бектемісов пен Қазақ ССР-не еңбегі сіңген мұғалім,Ленин орденді Әбдісалық Жармағанбетовтың еліміздің оқу-ағарту ісі мен баспа жұмысына сіңірген еңбектері өз алдына бір тарих. Өткен ғасырдың 60-70-ші жылдары аралығында Торғайда оқу-ағарту бөлімін басқарып,кейін аутком төрағасы қызметін атқарған,Торғай облысы кезінде облыстық деңгейде басшылық қызметте болған Әуезхан Жүсіпұлы да Шеген әулеті,Мұса ұрпағының лайықты жалғастырушысы бола білді. Жоғарыда көрсетілген қысқа шолудан аңғаратынымыз Шеген бидің ұрпақтары ұлы тарихи тартыс кезеңінен бастап,бүгінгі заманға дейін қоғамдық,шығармашылық және ғылыми қызметтерімен Шеген бидің лайықты ұрпақтары екендерін көрсете білуде. Қорыта келгенде Мұсаұлы Шеген ұрпақтарының халқымыздың рухани байлығына қосқан үлестері үлкен.Әрбір буын өкілдері халқымыздың әлеуметтік өмірі мен мәдениетіне.әдебиеті мен ғылымына намыс туын жоғары ұстап белсене араласты,өз уақытында биік деңгейден көріне білді. Сондықтан да Торғай халқы Шақшақ Жәнібек бабамыздың шөбересі Шегенді және оның ұрпақтарын құрмет тұтады.Сөз соңын Алаш рухты ақын Хамитбек Мұсабаевтың мына бір өлең шумағының жолдарымен аяқтағанды жөн көрдік:
- Көкірегін-күйдірседе шер-шемен,
- Кісілікті-адалдықпен өлшеген.
- Айыр тілді абыз бидің біреуі-
- Жәнібек тархан шөбересі ер Шеген!!
- Болған ол да-атасындай паң ғажап,
- Өр десең-өр,маңғаз десең-маңғаз-ақ.
- Кең десең,-кең,сырбаз десең-сырбаз-ақ,
- Тусын-туса сондай болып бір қазақ!!
- Атақ-данқы күннен күнге көркейген,
- Аңыз қылған жақсы-жайсаң бір көрген.
- Шалқайғанға-одан әрі шалқайған,
- Еңкейгенге-одан бетер еңкейген.
- Айтқан сертте-Шегендей боп кім тұрды?!
- Арсыздарды-құдай қорғап,ант ұрды.
- Жендеттермен жең ұшынан жалғасып,
- Есіл ерді айламенен өлтірді.
- Жатыр ізі-сонау Торғай қырында,
- Ақпа-төкпе ақындардың жырында.
- Мұса бидің бел баласы би Шеген,
- Болды шаһит Азаттықтың жолында!!
- Сом алтынның,саф алтынның олдағы,
- Сынығы еді,
- Семсер еді-қындағы.
- Тәуелсіздік таңы атқанда арайлап,
- Көтерілсін көкке жетіп әруағы!!!.
Р.S. Ақыннан асып не айтып, не қосасың?!.Алдағы 2011 жылы Шеген Мұсаұлының туғанына 220 жыл толады.Осыған байланысты оның өмірі мен қызметі жөнінде деректер жинау жалғасын тауып,осы жыл аталып өтілсе,ел болып әз бабамыздың алдындағы борышымызды атқарған болар едік. Әрине,ел аман,жұрт тыныш болса болашақта Торғайдың төбе биі атанған Шеген би туралы талай жырлар туып,шығармалар жазылар. Біздің борышымыз-қолымыздан келгенше соған ұйытқы салып,тақырып тамыздығын тұтату ғана.
ҚР ІІМ-нің зейнеткері, Ертай Қарабала.
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
- Ыбырай Алтынсарин. zhalagash-kitap.kz. Тексерілді, 24 ақпан 2019.
- admin Шеген би (қаз.). Ақтөбе газеті. Тексерілді, 24 ақпан 2019.
- Исенов Ө.И. «Қазақ қоғамындағы тархандар институты тарихы (18-19 ғғ.)», Орал қаласы, М.Өтемісов атындағы мемлекеттік университетінің БАҚ және баспа орталығы,2009 жыл.
- Бес ғасыр жырлайды. «А.», Жазушы, 1989. 1 т. 226 б.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Bajuly tajpasynyn Zhagalbajly ruynan shykkan Torgajdyn Muragattalgan 14 kazannyn 2016 zhyly tobe bii nemese shen kumagan Shegen bi hakynda Қazaktyn kornekti akiyk akyny memlekettik syjlyktyn iegeri Ғafu Қajyrbekov olen zhyrmen Argynnyn zhalpak zhatkan sүjeginin Ortangy zhiligindej iri buyn Әjgili tarhan Zhәnibektin urpaktary Kotermegen eshkimnin shirenuin dep surettegendej Torgaj toniregi үshin tugyry biik tulga argyn tajpasynyn batyry Ensegej bojly Esim hannyn kolbasshylarynyn biri bolgan Shakshak Amanzholulynan Koshej Koshejden Қoshkar Қoshkardan atakty tarhan Zhәnibek tugan Shykkan tegi Orta zhүzdin Argyn tajpasynan Halyk ozinin sүjikti ulyn kezinde Shakshak Zhenibek Shakshakuly Zhenibek tarhan Zhenibek dep atap ketkenimen Shakshak onyn әkesinin de ruynyn da aty emes үshinshi atasynyn aty Shegen bidin uly atasy Kishi zhүzdin hany Әbilkajyrdyn zamandasy katar zhүrgen karulasy karadan shykkan han Shakshak Zhәnibek batyrlygymen de el bilegen sayasatkerligimen de aldyn bolzhaj alatyn koregendigimen de sheshendigimen de alty Alashka aty shyksa Zhәnibektin uly Abylaj hannyn karulas serigi kyrgyzdarga karsy kүresken Abylajga komek bergen zhәne Pugachev үndeuimen tanyskan son sogysty koldauga sheshim kabyldagan Dәuitbaj tarhan da nemeresi Musa tarhan da zamanynda Kishi zhүzben Orta zhүzdin arasyndagy belgili sayasatkerlerdin bedeldi el bileushileri bolgandary tarihtan belgili Shakshak Zhәnibek Dәuitbaj Musa Shegen 1759 zhyly 9 kantarda Resejdin sogys ministrligi alkasynyn zharlygymen tarhan atagy Zhәnibektin үlken balasy Dәuitbaj batyrga koshiriledi Tarhan degen soz ote koneden kele zhatkan tarihi ugym Resej rәsimdeuinde tarhandykty knyaz sultan sultan bolganda bizdegidej tore tukymynan shykkandygynan gana emes arab elderindegidej akylman ojly teren tolgamdy el bileushisi әsker kolbasshysy degen magynada bergen 2006 zhyly Almaty kalasynda Arys baspasy ҚR generaldar kenesinin toragasy әdilet general majory professor Қajdarov R E basshylygymen Generaly Kazahstana degen orys tilinde kitap shygardy Kitapta Ukaz imperatricy Elizovety Petrovny o prisvoeni zvaniya tarhana Zhanibek batyru byl opublikovan 26 tamyz 1742 goda Tarhana Zhanibeka sleduet schitat pervym priznannym sosednimi narodami voennym glavnokomanduyushim kazahskogo naroda delingen Kitapta belgili orys tarihshysy A I Levshinnin 1723 zhyly Ne bud Zhanibeka tarhana vsya Severnaya chast kazahskoj stepi ochutilas by pod kopytami vojska dzhungarskogo huntajchi Sybana Rabtana degen sozi de berilgen 18 b Osy keltirilgen derekke sүjensek bul atak kazirgi egemen elimizdin әskeri basshylaryna beriletin General dәrezhesimen ten zhogaryda atalgan Generaly Kazahstana kitabyna enui de sondyktan Shakshak Zhәnibekke berilgen tarhandyk urpaktan urpakka beriletin tarhandyk Mundaj tarhandyk zhagdajynda tarhannyn balasy da tarhan atalyp әkesinin tarhandyk kukyktyk pәrmendiligin pajdalanu kukygy berilgen Zhәnibek tarhannyn nemeresi Musa Dәuitbajuly da 1806 zhyly muralyk zholmen tarhan atagyn ielengen Al Zhәnibek tarhannyn shoberesi 1847 zhyldyn zheltoksan ajynda muralyk zholmen beriluge tiisti tarhandyk atagyn beruin suraganda patsha үkimeti ogan Kenesary handy koldadyn Torgajdan әskeri bekinis saluga karsy boldyn dep tarhandyk atak bermedi Ұrpaktan urpakka beriletin tarhandyk kukykty zandylyktaryn patsha үkimeti ozi buzyp otyrgandygyn osydan bajkajmyz Al tarhandyk atak beru Resejdin Baskarushy Senat zharlygymen 1869 zhyly gana zhojylgany tarihtan belgili Dәuitbaj tarhannyn үsh әjelinen togyz bala bolgan Olar Shomak Abylaj Abyz Musa Mysyk Қuralaj Shүregej Shүrek zhәne Boltaj Shegen Dәuitbaj tarhannyn ortanshy balasy Musa tarhannan tugan Shegen Musauly 1791 zhyly atasy Shakshak Zhәnibek tarhan babamyz tu tikken kasietti Torgajdyn әjgili de kieli Tosyn kumynda dүniege kelgen Ұyada ne korsen ushkanda sony alarsyn degendej Shegen zhastajynan zerek bolyp osip zhasynda el arasynda kajtpas er minezimen eseje kele batyrlygymen sodan kejin el bileuge aralasa kele әdildigimen de sheshendigimen de kozge tүsedi Shegen bi kedej kopshilikke kajrymdy mejrimdi bolyp kolynyn asa ashyktygy үshin zhaj gana Shegen emes Shegen myrza atangan Ol myrzalyk zhagynan atagy iisi Orta zhүzge taragan Elge Shegen sozi zhazylmagan zan Ol ajtkan bilik eki karalmajtyn үkim bolgan Shekten tys әdildigi tabigi tүrde zandylykka ajnalgan Ol turaly el auzynda Sheshilmegen shielenisti Shegen sheshken Ojda Shegen kyrda Begen turganda kazakty kaj zhau alady degen sozder kop Birde el kezip zhүrgen diuana karttan kal zhagdajynyz kalaj dep suraganda Sonda ol Zhazda kyrda Begende kysta ojda Shegende zhүrmin dep zhauap beripti Osy berilgen zhauaptan ak Tobyl Torgaj onirine belgili eki bidin adam kamy үshin el tilegi үshin әrbir auyr isti onyn auyrtpalygyna karamaj kajyspaj koterip kamkorshy bolgandaryn korsetedi Begen tarihta Қarabaluan atalyp ketken Aldiyaruly Zhanuzaktyn nemeresi Tobyl bojynda omir sүrgen batyr Zhaugershilik zamanda biri Torgajda biri Tobylda atka konyp Arka atyrabyna korgan bolgan batyrlar Atakty Өske Torkauly Argynnan Begen men Shegen shykty dep zhyrga kosuy da әrine teginnen tegin emes Shegen bi zhәne onyn elge tulga bolgan urpaktary turaly әr zherde әr tүrli әngimeler bar Kemenger suretshimiz danyshpan ojshylymyz Muhtar Әuezov te Shegen bidi kazak bileri arasynan bolek bagalap erekshe ykylas bildirip Han Kene pesasyna bas kejipker etip surettegeni tarihtan belgili Mysaly Kishi zhүz Zhylgeldi Zhappas ruy Basykaranyn Қanapiyasy Қudaj artyk zharatkan Orta zhүzde Shegendi Eshkimge men ten kormejmin Birimzhannyn bes zhanyn Өtetileu Bektemis Altynsary Bәri bүtin tep tegis dep ajtkan eken Shegennen zheti ul Sholak Kenesary batyrlarynyn biri bolgan Қazybek Әdil bi Birimzhan El bileushi Bektemis Askan baj bolgan el auzynda Bektemis ujine konak tusse zhylky sojylady degen soz kalgan Өtetileu Sharua kisi kazhy Dildabek Zhastaj kajtys bolgan zhәne Altynsary Batyr tulga bolgan zhәne eki kyz Ajman Ajshyk Ұly agartushy Ybyraj Altynsarin Shegennin үlken kyzy Ajmannan tuady Bulardy akyn Basykarynyn Қanapiyasy ajtkandaj Bәri birdej tep tegis desek te bir koldyn bes sausagy da birdej emes Olardan osken urpaktan elge mәlim tulga bolgany algashky ekeui gana Қazybek 1813 1869 elge mәlim әdil bi Birimzhan 1817 1873 elge kamkor algashky kezde keruen basy kejin el bakkan bileushi bolgan Ol zhieni Ybyraj Altynsarindi Torgajga aldyrtyp oryssha bala okytyp kara halyktyn sauatyn ashu үshin mektep ashkan Үlken kalalarda otetin zhiyndarga katysyp orys tilin bilmegendikten tatar tilmashyna kanagattanbaj eldin igi zhaksylaryn zhinap dindarlardy katynastyryp korshi orys tilin bilu kazhet dep tauyp Musylman bolgan adamda kyryk paryz bolsa orystyn tilin okyp bilu kyryk birinshi paryz bolsyn dep ujgarym zhasagan Bul sol kezdegi nadan eldin basyndagy үlken mәsele edi Sony koregendikpen kore bilgen Birimzhan okygan tokygan azamattarga zhagdaj zhasap ilim bilimge kop kүsh zhumsajdy Ybyraj Altynsarin da nagashy atasynyn kalaj komekteskenin ozinin estelikterinde ajryksha maktanyshpen әngimelejdi Belgili bir ajmaktar men iri rulyk kauymdarda үlken kurmetke ie bolgan biler tobe bi atalgan Olardyn lauazymy men ykpaly shykkan ajmagynan tyskary zherge zhүrgen Olardyn aldyna әdildik izdep baska onirler men ajmaktardan rulardyn okilderi de kele beretin bolgan Torgaj tarihynyn otken kezenderine zer sala karasak tagdyrdyn talaj kystalan shaktarynda eldin sol kezdegi turmys saltyna mun muktazhyna kyzu at salysyp el ishinde zhәne odan tyskary zherde ishinara bolyp turatyn barymta urlyk korlyk zher men zhesir dauynyn zhanzhaly siyakty teris kylyktarga tyjym salyp agajynnyn birligin saktauga shakyryp otyrgan biler bolgan Bul talgamdar Torgajdyn tobe bii atangan Shegen bige de tәn kasietter Osy pikirdi ogan karata ajtsak onyn da elden tyskary zherdin sol kezdegi turmys saltyna mun muktazhyna kyzu at salyskany belgili Tura biligine zhүginip әdilet izdegender kazaktyn ken bajtak zherinin әr kiyrynan agylyp kelip әdilet zhokshysy retindegi biligine riza hosh konilmen attangan eken Shegen dala shonzharlaryn bile sүje otyryp bilegen Salt sanaga koptegen zhanalygyn imenbej batyl engizgen Ol ru basylary men igi zhaksylardy orys mәdeniet үlgisine үjrete otyryp kazaky bilik ajtkan Onyn arnajy hatshysy men poshtabajy bolgan Hatshylyk kyzmetti Tәki kozha minsiz atkargan Poshtabajy elimizdin kalalarynan tyskary zherge Resejdin Orynbor Omby Orsk kalalaryna katynap minsiz kyzmet atkargan Bul zhoninde Resej Federaciyasy Orynbor oblystyk Memlekettik muragaty RF OrOMM 36 korynda Argyn ruynyn bii Shegen Musaulynyn hattary turaly kundy derekter saktalgan Bilikti Shegen bi ersili karsyly adymdap tүregep zhүrip ajtkan eken Әrbir үkim әrbir is onyn zhanynan sanasyna kanshalyk salmak artkanyn elestetuge bolady Kopshiligi bilimdarlyk pen sheberlikti talap etetin siyakty Shegen bi zamanynda ajtkany kate ketpegen auzy dualy elge kamkor bola bilgen el kurmetine bolengen iri tulga bolgan Solaj bola tura isimen de sozimen de kazak tarihynda aty kalgan osynau dalanyn darabozynyn omirin arnajy zerttegen adam bolgan zhok Osydan 15 16 zhyl buryn 1994zh Қazak tili men әdebieti zhurnalynyn 2 nomerinde galym Sәken Sozakbaev Y Altynsarinnin omirine arnalgan Nagashy ata degen makalasynda Shegen bi ajtty degen sozder keltirilgen Solardyn ishinde El bolgan son konys kerek Қonys үshin sogys kerek Han bolsan halyk kerek Halyk үshin salt kerek Bi bolsan danalyk kerek Danalyk үshin sanalyk kerek Batyr bolsan bilek kerek Bilek ushin zhүrek kerek Kedej bolsan kәsip kerek Kәsip үshin mashyk kerek Molda bolsan azan kerek Azan үshin asylgan kazan kerek Seri bolsan sәn kerek Sәn үshin әn kerek bolmasa Han azgany sol bolar Әdileti zhok bolsa Baj azgany sol bolar Sakau aty zhok bolsa El azgany sol bolar Yntymak birlik zhok bolsa Zher azgany sol bolar Shykkan shobi zhok bolsa Қol azgany sol bolar Ұshkan kusy zhok bolsa Endi birde Shegen bi bylaj dejdi Er zhigittin belgisi Қara bura narmen ten Talapsyz erdin tirligi Қara topyrak zhermen ten Sayasy zhok bәjterek Sazga bitken talmen ten Pajdasy zhok kop bajlar Aram olgen malmen ten Zhetesi zhaman bozbala Toksanga kelgen shalmen ten Bul ozi әr sozi kimge bolsa da oj salar uzak zhyr deuge bolady El auzyndagy әngimelerde sheshendik sozderde onyn esimi әrkashan alty Alashka belgili sheshen bilermen birge atalady Mәselen Bir dauda zhastaj danalyk bilik ajtkan bir balaga Shegen syrtynan karap turyp Myna bala isi kazakka үlgi ajtarlyk ul eken kusta sunkar kyran eken zhylkyda tulpar kunan eken sүjegi asyl ul ak eken depti Bul zhastaj akylymen kozge tүsip Shegen bidi onege tutkan tegi Beskaranyn Қyrykmultygy Қulzha bi edi Ol Shegennin surtandaj bii atanyp zamanynda mereji үstem artynda kop sozi әdildigi anyz bolgan zhan bolgan Kүzembaev A Қazaktyn dәstүrli sot zhүjesi zhәne Қostanaj Torgaj onirinin bileri Қostanaj baspasy 2009 zhyl Shegen bi kozi tirisinde ata konysyn tikelej oz kamkorlygyna alyp baladaj baptap kүtken kozden tasa etpegen Auyl syrty manajy da asa taza kүtimde turgan Myngyrgan mal syrt ozenderden suarylgan Қonak kabyldau da zhanasha bolgan Syj siyapattyn barshasy asa zhogary dәrezhede ozinin kadagalauymen zhasalgan Al kenes bilik ajtu kemel tүrde Kenes tobede otken Shegen asty kopshilikten bolek ishken eshkimmen de tabakka birge kol salmagan Kelgen konakty kansha elpildep zhyly karsy alganymen ygysyp eshkimge oryn bermegen Munyn bәri Shegendi igi zhaksylardyn ortasynda shogyry biik tulga etkenge uksajdy Bul Shegennin syrtky mәdenieti gana emes tua bitken ereksheligi men asa үjlesimdi tabigatymen ushtaskan kasieti Condyktan da el auzynda Shegen konakty torge shygarsa da tobesine shygarmagan degen soz kalgan Musauly Shegen bi kandaj adam boldy degen үlken saual kopten beri zhyrtshylyktyn konilinde zhүrgeni ras Birak ogan zhauap budan eki gasyr buryn berilgeni belgili Ogan kozi tirisinde alty Alashtyn igi zhaksylary da kazaktan tys baska da ulys okilderi de oz bagalaryn bergen Mәselen Bolatbek Nәsenovtyn Abyraly Saryarkanyn kindigi Nәsenov B Abyraly Saryarkanyn kindigi Novosibirsk 2002 2t 125 126 127 242 b kitabynda Shegen babamyzdyn igi isteri zhajynda biraz magulymattar berilipti Avtor Kenesary koterilisi zhoninde kuzhattarmen tanyskanyn solardyn ishinde Shegen bige bajlanysty zhajlar kezdesetinin ajta kelip Menin tүsinigimde bul atamyz ote akyldy ken pejildi myrzashylygy mol zhan dep zhazady Әri ote baj bolgan Sol sebepti kimde kim ne nәrsege kemtar bolsa solarga shyn pejilmen komektesken Kenesary sayasaty durys dep sanap ogan komeginde ayamagan Birak tolygymen onyn sayasatyna berilip te ketpegen Bul atamyz kazak halkynyn ak zharkyn konakzhaj aram pigyly zhok taza okili dep zhazgan On zhylga sozylgan Kene koterilisine Shegen eli tolyk atsalyspasa da han Keneni ole olgenshe koldap Torgaj dalasynan zher berip Sholak degen үlken ulyn sarbazdarymen Kenesary Nauryzbaj zhasagyna koskany үshin patsha agzamyna zhaksy atanbady da Han Kene ekeui najza ushynda emes akyl kajrat ushkyndagan soz namys үstinde kush synaskan nagyz erlershe tabyskan Sondyktan bolar el auzynda Torgajda bir kutym bar Musa Shegen degen han Kene ajtkan soz kalgan Өz dәuirinde bi bolyp el tagdyryna bel sheshe aralaskan Musanyn zholyn kazak dalasyna Resej otarshyldary Torgaj zherinen bekinis sala bastaganda en algash karsy turyp ulttyn bolashagy үshin zhanyn bergen balasy Shegen bi zhalgady Қazak zherinin bir shurajly boligi Torgaj ozeni bojynan bekinis salu үshin orys otarshylary el bileushisi Shegennen kelisim surap ony zhenildetu maksatynda bige Қajyp hannyn shoberesi Kishi zhүzdin Shygys boliminin bileushi sultany Ahmet Zhanturin arkyly syj siyapat zhiberedi Syjlyktyn artynda ne zhatkanyn tүsingen bi odan bas tartyp sultan Ahmet Zhanturinge hat zhazady Hatta Ahmet myrza Zhibergen shekpenindi zhamyldym kelinshek boldym sakinandy saldym kyz boldym sagatyndy taktym bozbala boldym Biz siyakty үlken kisige bular lajyksyz eken magan zharaspajtyn zattar eken sondyktan kajtaryp otyrmyn Torem men Sizden syj siyapat dәmetpejmin Bul kylygyndy kojmasan sagan taktyk sultandyk zhok magan bilik zhok Mynadaj makal bar Қus kanatymen ushyp kujrygymen konady Biz kenesip is kyla almadyk sondyktan men ozimdi lauazymdy bi seni taktyk sultan dep ojlamajmyn Men Ahmet akyldasatyn bolar ojymyzdy ortaga salarmyz dep ojlaganmyn birak bulaj bolmady sondyktan men ozimmen ozim akyldastym Nelikten bulaj bilmejmin dep zhazypty Bekmahanov E Қazakstan HIH gasyrdyn 20 40 zhyldarynda A Sanat 1994 176 180 b Patsha syjlygyn kabyldamau buryn sondy bolmagan zhagdaj Osyndaj birbetkej kasietteri үshin Shegendi Torgaj eli Shegen batyr dep kadyr tutkan Orys otarshyldary Shegennin bul pikirinen kajytpajtynyn bilip tүrmege saluga ujgaryp arnajy soldat attandyrady Sojtip Torgajda salyngan patsha tүrmesinin algashky konagy Shegen bi men onyn hatshysy Tәki kozha bolgan Bul zhoninde auyzdan auyzga zhetip kele zhatkan akynnyn myna zholdary da derek bola alady Batyrdan Musa Shegen bi Patshadan kelgen shekpen syj Aldauysh dep almagan Olzha dep kozin salmagan Konbejdi dep aldauga Zhүrmejdi dep ajdauga Қarangy үjge kamagan Sultaumen patsha algan kek dep zhyrlajdy Shegen bige patsha үkimetinin syj siyapat korsetui de abaktyga zhabuy da lakap emes omirde bolgan zhagdaj Қosabaev Zh Atameken akikaty Torgaj turaly tolgau A Ajkap 1995 48 49 b Shegendi kalajda oltiru әreketin ojlasturgan ulyktar tүrmeden shygararda minetin boz ajgyrdyn үzengisine u zhaguga ajla tabady Shegen tүrmeden shygysymen zhajlaudagy elge bara zhatyp kaladan 25 shakyrym zherdegi Қarasajdyn kazirgi Bozajgyr degen zherde mingen bozajgyry sүrinip zhygylyp mert bolady Shegen osydan kejin auyryp kop uzamaj 1848 zhyldyn kүz ajynda kajtys bolady Halyktyn katan talap etuimen Shegendi Torgaj tүrmesinen bosatkanda elge kelgen Shegen bige halyk zhinalyp sәlemdesuge barady Sonda auyzy dualy sozge sheshen Қypshak Қara Tajpen degen kisi el atynan Bazarda kymbat boldy au unnyn puty keldin be aman esen eldin kuty degen eken Bul el azamattary Shegendi kalaj bagalaganyn korsetedi Sondaj ak Shegen kajtys bolgan zhyly osy elde Talpak degen kisi de kajtys bolady Sonda tagy da Tajpen Shegendi algan kudaj Talpakty bok kurly korsin be dep ajtkan eken Eldin dәl osylaj kurmetine bolengen Shegen askan erligimen әdil biligimen ykpaly zhүrgen askak ruhty tugyry biik tulga edi Shegen bi esimi tek Torgaj onirinde gana emes bүkil Orta zhүz ben Kishi zhүzde de asa kurmetpen atalady Bul onyn el tagdyryna katysty iri okigalardyn ortasynda zhүrgeninin ajgagy Bugan Shegen bidin zamandasy tagdyrlasy Begen bidin Shegen bi dүnieden otti degen suyk habardy estigende Shegen oldi degenshe ojda әdilet oldi desejshi dep zher tayanyp kozine zhas aluy da kuәlik etedi Bul Tobyl men Torgaj onirine tirek bolgan eki asyldyn birinin ekinshisine bergen bagasy Өjtkeni olar iyk tirese birge zhүrip bir birinin kadyr kasietin zhete tanygan Tobyl Torgaj onirine belgili alyptary bolgan Shegen Musauly otarlau sayasatynyn alapat kysymyn ozgerte almasa da Torgaj eline patsha ulyktarynyn zorlyk zombylygyn korsetpej birlik pen yntymakka bastagan әdil bi iri ujymdastyrushy sheshen dәrezhesine koterilgen tulga boldy Zhieni Ybyraj Altynsarin da onyn tabigat bergen erekshe kasietin zhogary bagalap Ol kezde Orta zhүzde Shegen shykty Halajyk ajybynan yzgarynan kojdaj ykty degen edi Sol kezdegi eldin igi zhaksylary Shegennin sujegin Tүrkistandagy Zhәnibek babasynyn kasyna aparyp koyudy ujgarady Tosynnyn arshasymen kundaktap onyn mәjitin alyp shykkyn topka zholda kedergiler kezdesip ilgeri zhүre almaj amalsyz Cyr bojynyn Қaratau manyndagy bir koldin zhagasyna zherlejdi Kejin bul koldi zhergilikti halyk Shegen koli dep atap ketken Әr zamannyn әrtүrli әreketine bajlanysty ol kisinin basyna Torgaj elinen bargan adam zhok Kozi tirisinde Torgaj tonireginde shezhire abyz atangan toksandy bastap baryp kajtys bolgan әkemiz Ғabduzhәlel Қarabalanyn ajtuy bojynsha tek kana 1960 zhyldary Қylylordada turgan urpagy pedagog galym Kәrim Eszhanuly babasynyn zherlengen zirat basyna baryp ziyarat zhasap tәu ete duga okyp kajtkan eken El auzynda saktalgan munadaj soz bar Birde Erden Sandybajuly tegi Қaraman Arkaruly Tilemis bige maktanyp әkesi Sandybajdyn kesenesin korsetip Қalaj nagashy unady ma dejdi Sonda Tilemis bi Өlide Sandybajdyn tamy artyk adamda Shegennin basy artyk depti Tilemis bidin koregendikpen ajtkan sozi keldi Elimiz egemendik alganga dejin nebir asyldarymyzdyn aty atalmaj zherlengen zherleri anyktalmaj keldi Ansagan tәuelsizdiktin arkasynda otken zhyldyn zhazynda erkindiktin ajgagyndaj Қostanaj kalasynda turatyn filologiya gylymdarynyn kandidaty kornekti akyn Serikbaj Ospanovka Syr elinen hat kelgen bolatyn Ol kuanyshty habardy zhetkizushi Torgajdyn tumasy Nesibeldi Eralina degen kisi Onda Shegennin bejiti Terenozek audanynyn Aktagan degen zherinde ekendigi ajtylady Auyl aksakaly ruy Kokmuryn Қalzhan kart bala kezinde Shegen koline suga tүsip zhүrip sol mandagy tort kulakty tamnyn basyna shykkandaryn sonda үlken kisiler Bul zherde Argynnyn әuliesi zhatyr kiesine kalasyndar auyzdaryn kisajyp ayaktaryn synady dep uryskanyn esine alyp Nesibeldi apajga bejittin ornyn korsetipti Қalzhan karttyn sozin seksen bes zhastagy Najman Қurmash degen sol auyldyn aksakaly da kostap shymnan koterilgen tamnyn kasynda zhas kezinde kop bolganyn okinishke oraj ol zherde kazir үjindi tompeshik kana kalganyn Al kol manajyn Orta zhүzden Қarakypshaktar men Kokmuryndar zhajlap asharshylyk kezinde balyk aulap kүn korgenderin sondyktan zhergilikti halyk Shegen koli dep atajtynyn rastapty Ajta ketuimiz kerek Shegen bige kesene ornatu urpaktarynyn armany bolyp kelgen Әz baba basynyn әli kүnge dejin karajtylmauy onyn zhүzdegen urpaktarynyn zhanyna batyp zhүregin syzdatuda Endigi mindet Ak zharma әdilettigimen ak beren tektiligimen sheshendigi mәrttik tozim sezimimen erekshelenetin Shegen bidin belgisiz zhatkan ornyna kesene turgyzyp әz babamyzdy eline kauyshtyruga niettengen urpaktaryna Allanyn nury zhausyn dejmiz El үmitin er aktar er atagyn el saktar dejdi dana halkymyz Torgajdyn tobe biinin omiri men enbegin nasihattauda tyndyrylgan is tokmejilsitindej asa kop emes Bul bagyttagy zhumys songy eki үsh zhyldyn koleminde gana kolga alyna bastady Қostanaj oblysy Zhangeldin audanynda atakty Tosyn kumynyn irgesinde ornalaskan buryngy Stanciya beketine Shegen bi esimi berilip kem degende bir gasyrdan astam uakytty kamtityn mүlgigen tynyshtyk ujkyly oyau tirshilikke zhan bite bastady 2008 zhyly Қostanaj oblystyk soty men ҚR sudyalar Odagy Қostanaj oblystyk filialynyn bastamasymen tarih gylymdarynyn doktory professor Amanzhol Kүzembaevtyn basshylygymen kurylgan gylymi ekspediciya kuramy Torgaj onirinde bolyp sol onirde omir sүrgen bilik etken biler turaly biraz kundy derekter zhinady Osy derekter negizinde Қostanaj kalasynda otken zhyldyn kүzinde Қazaktyn dәstүrli sot zhүjesi zhәne Қostanaj Torgaj onirinin bileri atty kitap basylyp shygarylyp Tobyl Torgaj bileri derekti kinofilm tүsirildi Қostanaj Torgaj onirinde zhүzge takam biler omir sүrgen Solardyn ishinde tarihta aty kalgan elge belgili argyn Shegen men kypshak Nauryzbajdyn kerej Toksan bilerdin shoktygy zhogary turgan Ekspediciya korytyndysy bojynsha Қostanaj kalasynda Biler institutynyn damuy degen takyrypta otkizilgen ajmaktyk gylymi teoriyalyk konferenciyanyn sheshimimen osy zhogaryda aty atalgan үsh bige oblys ortalygynyn torinen koshe atyn beru mәselesi koterilgeni kuptarlyk zhagdaj Shegen bidi tarihtyn torine shygaryp turgan nәrse onyn shyn mәnindegi kara kyldy kak zharatyn turashyldygy soz bastajtyn dilmarlygy men sayasatshylygy Zhomart tabigat Shegennin bojyna atty adam tүsip zhayau adam zhatyp karajtyndaj gazhajyp kasietter darytkan Қatarynan iygy asyp turatyn nausha bojy korgen zhannyn kozin karyktyratyn sulu pishin attyly zhayauga birdej zhauyngerlik shalym men kyran kustaj bajkagysh shalymdygy korinis tapkan Osynyn bәrine kosa tәnir Shegenge halky үshin zhanyn ojlanbaj kurban etetin askak ruh mәrt minez zhomart pejil men daryn bergen Halyk әrbir tarihi tulgaga үsh zhakty kozkaraspen karajtyny belgili Birinshisi ol tulganyn omir sүrgen ortasy tarihtagy oz orny zhәne keleshek urpaktardyn osip damu zholy kogamdagy orny Orta zhүzde Zhәnibek tarhan urpaktary el baskaru dәstүrin zhalgastyrgan Shegen Musauly 4 myn tүtin Argyn ruynyn Zhogargy Shekti bolimin baskargan Men babamyzdyn әrbir urpaktaryna taldau zhasau ojynan alshakpyn zhәne ol shagyn makalada onajlykpen aldyra koyatyn kamal emes ekendigi belgili Shegennen taragan urpaktar Torgaj zhәne odan tyskary zherde Alash kozgalysyna gylym men oku agartu el baskaru isine belsene at salyskany belgili Zhieni Ybyraj Altynsarindi Torgajga aldyrtyp kazak zherinde birinshi mektep ashuga muryndyk boldy Algash mektep ashylganda okuga 11 bala tartylady Onyn torteui Shegennin urpagy Birimzhannyn Қorganbegi men Әbdibegi Өtetileudin Hajrollasy zhәne Bektemistin Omar degen balalary okygan Bastapky mektepti үzdik bitirgen Shegen bidin balalary kejin el baskaruga at salysty Mysaly Musa tarhan nemeresi Қazybek Shegenuly horunzhij atagymen 37 distanciyany baskarsa Birimzhan Tosyn bolysyn 1869 1873 zhyldary Dәurenbek 1873 1915 zhyldar arasynda Zhakyp 1915 1928 zhyldyr aralygynda bolystykka sajlanyp kyzmet atkargan Munyn ozi tarhandar әuletinin el baskaru biliginde uzak uakyt bojy bolgandyktaryn dәleldejdi Al Ybyraj ashkan mektep agartushylyk dәrezhede kalgan zhok sonymen katar kazak saharasynda bilimge gylymga shakyrgan ortaga ajnaldy 20 shy gasyrdyn basynda Alash kozgalysy dүniege kelgende onyn basshylarynyn biri bolgan Қazan universitetinin zan fakultetin 1896 zhyly altyn medalmen bitirgen kazaktyn algashky zangerlerinin biri Resej memlekettik Dumasyna katarynan eki ret deputat bolyp sajlanyp el kamyn zhep Duma minbesinen soz sojlegen Ahmet Birimzhanov pen alys shetelde sonau Germaniya elinde okyp bilim algan inisi Ғazymbek Birimzhanovtar zhүrdi 1916 zhyly 25 tamyzda zhariyalangan Ak patshanyn 19 ben 43 tin arasyndagy kazaktardy tyl zhumysyna alu turaly bujrygy kazak elin dүrliktirip zhibergen bolatyn Osynau algashky dүrbelennin basy kasynda Shegen urpaktary da boldy Torgajdagy ult azattyk koterilistin sardary bolyp babasy Zhәnibek tarhannyn tuyn ustagan Қasymhan Altynsary esimi Kenes kezeninde umyt kalsa da keler urpak zhүreginde mәngi saktalady dep senemiz Kejin kenes kezeninde kyzmet atkargan urpaktaryna toktalsak Nurhan Қorganbekuly halkymyzdyn uly perzentterinin biri D A Қonaevpen birge Mәskeudin tүsti metaldar zhәne altyn institutyn bitirip Қazak Respublikasy sovnarkomynyn tau ken inspekciyasynyn toragasy kyzmetin atkardy Қazak zhastary arasynan algashkylardyn biri bolyp tau ken inzheneri mamandygyn alyp damuyna oz үlesin kosuga kulshyna kirisip zhүrgende 1944 zhyly ol kastandyktan kaza tapty Sojtip kazaktan shykkan algashky bilikti ken inzhenerinin biri zhanbaj zhatyp sonedi Torgajdan shykkan tungysh Қazak SSR y gylym akademiyasynyn korrespondent mүshesi kornekti himik himiya gylymdarynyn doktory professor Қazak SSR nin enbek sinirgen gylym kajratkeri Birimzhanov Batyrbek pen Torgaj kyzdary arasynan shykkan algashky medicina gylymynyn doktory professor Birimzhanova Inkәr men medicina gylymynyn doktory Birimzhanova Әnel zhәne pedagogika gylymdarynyn doktory Kәrim Eszhanov pen himiya gylymdarynyn doktory Қabiev Token de Shegen әuletinen shykkan tekti zhandar Ғylymdagy olardyn isin alga aparyp zhalgastyryp zhүrgen bүgingi urpaktary da barshylyk Mysaly әkesi Birimzhanov Batyrbektin isin zhalgastyrushy balasy himiya gylymdarynyn doktory Birimzhanov Rүstem men geologiya minerologiya gylymdarynyn doktory Қ asymov Birimzhanov Muhittin esimderin atauga bolady Shegen urpaktarynan elimizdin kukyk korgau zhumysyna da at salysyp abyroj atakka ie bolgandary da bar Mәselen Ahmet yust atangan Ahmet Birimzhanov 1917 zhyly Қostanaj uezdik miliciyasyn kuryp zhumysyn ujymdastyrsa Қasymhan Altynsarynyn nemeresi Kenes Arystanov shirek gasyrdan astam uakyt bojy respublika ishki ister ministrligi salasynda zhauapty basshylyk kyzmetter atkardy Ol 1988 zhyly Almaty kalasy ishki ister baskarmasy zhanynan elimizde birinshi bolyp kurylgan ujymdaskan kylmyska karsy kүres bolimin baskara zhүrip sol kezde astanamyzda ujymdaskan asa kauypty eki kylmystyk topty kuryktau barysynda zhurgizilgen zhedel is kimyl sharalary kezinde korsetken erligi үshin Қyzyl Zhuldyz ordenimen marapattalgan tәrtip sakshylardyn algashkylyrynyn biri boldy Қazakstan zhurnalistikasynyn damuyna oz үlesin koskan bajyrgy baspager zhurnalist biraz zhyl respublikalyk Қajnar baspasyn baskargan Қazak SSR ne enbegi singen mәdeniet kyzmetkeri Әbdirashit Bektemisov pen uly agartushy Ybyraj Altynsarinnin shәkirti zhәne onyn isin zhalgastyrushy zharty gasyrga zhuyk ustazdyk kyzmet atkargan Ғalymzhan Bektemisov pen Қazak SSR ne enbegi singen mugalim Lenin ordendi Әbdisalyk Zharmaganbetovtyn elimizdin oku agartu isi men baspa zhumysyna sinirgen enbekteri oz aldyna bir tarih Өtken gasyrdyn 60 70 shi zhyldary aralygynda Torgajda oku agartu bolimin baskaryp kejin autkom toragasy kyzmetin atkargan Torgaj oblysy kezinde oblystyk dengejde basshylyk kyzmette bolgan Әuezhan Zhүsipuly da Shegen әuleti Musa urpagynyn lajykty zhalgastyrushysy bola bildi Zhogaryda korsetilgen kyska sholudan angaratynymyz Shegen bidin urpaktary uly tarihi tartys kezeninen bastap bүgingi zamanga dejin kogamdyk shygarmashylyk zhәne gylymi kyzmetterimen Shegen bidin lajykty urpaktary ekenderin korsete bilude Қoryta kelgende Musauly Shegen urpaktarynyn halkymyzdyn ruhani bajlygyna koskan үlesteri үlken Әrbir buyn okilderi halkymyzdyn әleumettik omiri men mәdenietine әdebieti men gylymyna namys tuyn zhogary ustap belsene aralasty oz uakytynda biik dengejden korine bildi Sondyktan da Torgaj halky Shakshak Zhәnibek babamyzdyn shoberesi Shegendi zhәne onyn urpaktaryn kurmet tutady Soz sonyn Alash ruhty akyn Hamitbek Musabaevtyn myna bir olen shumagynyn zholdarymen ayaktagandy zhon kordik Kokiregin kүjdirsede sher shemen Kisilikti adaldykpen olshegen Ajyr tildi abyz bidin bireui Zhәnibek tarhan shoberesi er Shegen Bolgan ol da atasyndaj pan gazhap Өr desen or mangaz desen mangaz ak Ken desen ken syrbaz desen syrbaz ak Tusyn tusa sondaj bolyp bir kazak Atak danky kүnnen kүnge korkejgen Anyz kylgan zhaksy zhajsan bir korgen Shalkajganga odan әri shalkajgan Enkejgenge odan beter enkejgen Ajtkan sertte Shegendej bop kim turdy Arsyzdardy kudaj korgap ant urdy Zhendettermen zhen ushynan zhalgasyp Esil erdi ajlamenen oltirdi Zhatyr izi sonau Torgaj kyrynda Akpa tokpe akyndardyn zhyrynda Musa bidin bel balasy bi Shegen Boldy shaһit Azattyktyn zholynda Som altynnyn saf altynnyn oldagy Synygy edi Semser edi kyndagy Tәuelsizdik tany atkanda arajlap Koterilsin kokke zhetip әruagy R S Akynnan asyp ne ajtyp ne kosasyn Aldagy 2011 zhyly Shegen Musaulynyn tuganyna 220 zhyl tolady Osygan bajlanysty onyn omiri men kyzmeti zhoninde derekter zhinau zhalgasyn tauyp osy zhyl atalyp otilse el bolyp әz babamyzdyn aldyndagy boryshymyzdy atkargan bolar edik Әrine el aman zhurt tynysh bolsa bolashakta Torgajdyn tobe bii atangan Shegen bi turaly talaj zhyrlar tuyp shygarmalar zhazylar Bizdin boryshymyz kolymyzdan kelgenshe sogan ujytky salyp takyryp tamyzdygyn tutatu gana ҚR IIM nin zejnetkeri Ertaj Қarabala Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Ybyraj Altynsarin zhalagash kitap kz Tekserildi 24 akpan 2019 admin Shegen bi kaz Aktobe gazeti Tekserildi 24 akpan 2019 Isenov Ө I Қazak kogamyndagy tarhandar instituty tarihy 18 19 gg Oral kalasy M Өtemisov atyndagy memlekettik universitetinin BAҚ zhәne baspa ortalygy 2009 zhyl Bes gasyr zhyrlajdy A Zhazushy 1989 1 t 226 b