Феминизм

Феминизм (лат. femina - әйел) — саяси, экономикалық, әлеуметтік және әйелдердің жеке құқықтарын кеңейтуге бағытталған бірқатар идеологиялар. Сонымен қатар феминизмды саяси, әлеуметтік және сексизмге қарсы қозғалыстар деп атауға болады. Феминизмнің басты идеясы — қоғамның бүкіл саласында әйелдерге еркектермен тең мүмкіншіліктерді орнату.

Радикалды феминизм

Әйелдер қозғалысы

Феминистік қозғалыстар өткен және қазіргі кезеңдердың күресі, әйелдердің саяси құқығы үшін күрес. Мысалы: мектеп және жоғары білім алу, сайлауларға қатысу, мемлекеттік лауазымға ие болу құқықтары, жұмыс істеу және еркектермен тең жалақы алу құқықтары, жеке меншік және дүние-мүлікке ие болу құқықтары, мәмілелерге қатысу құқықтары, түрмысқа өз еркімен шығу немесе шықпау және неке бұзу құқықтар, ана болу немесе болмау (чайлфри), аборт жасату құқықтар, декреттік демалыс құқықтар, дене дербестігі және тұтастық құқығы (әйелдер мен қыздарды зорлау, жыныстық қысым көрсету және тұрмыстық зорлық-зомбылықтан қорғау).

Феминистік қозғалыстар әйелдер құқығы саласындағы, әсіресе Батыс елдеріндегі маңызды әлеуметтік өзгерістердің негізгі қозғаушы күштерінің бірі болып саналады. Бірақ қәзіргі кезге дейін Батыс елдерінде де феминизм толық жүзеге асты деп айтуга болмайды (мысалы, Католик шіркеуінің билігінен шығалмай отырған Польшада әйелдерге аборт жасатуға тыйым салынған).

Қозғалыс ретінде феминизм XVIII ғасырда пайда болды. XIX ғасырда суфражизм қозғалысынан басталып, XX ғасырдың бірінші жартысына дейін созылған феминизм әйелдердың сайлауға қатысу және жеке меншікпен дүние-мүлікке ие болу құқықтарға күрескен. Бізге танымалы феминизм еркектердың және әйелдердың арасындағы саяси теңдікті орнатуды көздейді.

«The Feminine Mystique» (1963 ж.) американдық жазушы Бетти Фриданнын және «Le deuxième sexe» (1949 ж.) франциялық философ Симона де Бовуардын (Франция) шығармалары феминистік қозғалыстарға ең көп әсер еткендердың бірі болып танылады.

Феминизмнің бастапқы үш толқыны

Феминист әйелдері және ғалымдар әйел қозғалысы тарихта бастапқы үш «толқынға» бөледі. «Бірінші толқын» XIX және XX ғасырдың бірінші жартысында дамыған суфражист қозғалысына жатады. Суфражист қозғалысының басты идеясы әйелдерге дауыс беру болып саналады. «Екінші толқынға» әйелдердің бостандығына арналған идеялар мен іс-әрекеттер жатады. 1960 жылы басталған әйелдердің бостандығы үшін қозғалыс әйелдер мен еркектердің заңды және әлеуметтік теңдігін жақтаған. «Үшінші толқын» екінші толқынның жалғасы және екінші толқынның сәтсіздігіне пайда болған саяси кертартпалық болып саналады. Үшінші толқынның басталуы 1990-жылдар болып есептеледі [6].

Феминизмнің үшінші толқынынына тән ерекшеліктер болып квир-теория, нәсілшілдікке қарсы іс-әрекеттер, интернационализм және әйелдің сексуалдығы жайындағы стиматизациясына қарсылық табылады. Сонымен қатар, егер екінші толқында порнография әйелдердің қанауы деп қарастырылса, үшінші толқында порнографияны нейтралды көзқараспен қарастырады. Бүгінгі таңда Ребекка Уокер, Лили Тейлор, Наоми Вульф феминизм қозғалысының ең көрнекті өкілдері болып табылады.

Феминизм ұғымының пайда болуы

Әйелдер мен еркектердің құқық теңдігі жайлы ең алғаш айтылған мәтіндер буддизм қағидасының бөлігі, Тхеригатхада, діни тұрғыда табылады. Европадағы феминизм XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басы арасында дамыған. Сол кезде әйелдің қоғамдағы қаналған орны жайында пікір көпшілікке тарай бастады. Сол уақыттың белсенді қайраткерлерінің бірі София де Кондорсе болып табылады.

АҚШ Тәуелсіздік шайқас (1775-1783) кезеңінде әйелдер өздерінің құқықтарын алғаш рет талап етті. Америка халқының бірінші феминист әйелі Абигейл Смит Адам (1744-1818) болып табылады. Ол тарихқа өзінің танымал сөздерімен кірді: «Біз мақұлдауына қатыспаған заңға және біздің мүддемізді өкілдік қылмайтын өкіметке бағынуға міндетті емеспіз» (1776).

Францияда 1789 жылы өткен Ұлы Франция көтерілісіне қарай әйелдердің теңдігі үшін күреске арналған алғаш журнал шықты. Содан соң саяси күреске қатысушы әйелдердің алғашқы клубтары пайда болды. Алайда 1791 жылғы Француз Конституциясы әйелдерге дауыс беру құқығын беруден бас тартты. Сол жылы Олимпия Гук 1789 жылғы Адам құқықтары Мағлумдамасын үлгі қылып, Ұлттық жиналыста әйелдің құқықтары мағлұмдамасын ұсынды. Ол мағлұмдамада әйелдердің әлеуметтік және саяси теңдігін толығымен мойындауын талап етті.

Сол жылы әйелдердің «Республикалық көтеріліс әйелдерінің қоғамы» атты алғашқы саяси ұйымы пайда болса, 1793 жылы Конвент ол ұйымға тыйым салып, артынан мағлұмдама авторы Олимпия де Гук өлім жазасына кесілді. Оливияның айтып кеткен сөздері: «Егер әйел эшафотка көтерілуге лайықты болса, онда ол парламентке де кіруге лайықты». Нәтижесінде, 1795 жылы Францияда әйелдерге қоғамдық орындарда және саяси жиналыстарда көрінуге тыйым салынады. 1804 жылы Наполеон императоры әйелдің бүткіл құқығы жойылғаны жайлы және әйелдің еркектің бақылауында деген жарлықты жариялады.

Англия елінде әйелдердің теңдігі жайлы Мэри Уолстонкрафт (1759-1797) «Әйел құқығының қорғауы» (1792) атты кітабында талап етті. Осы кітап XIX ғасырға дейін пайда болған алғаш феминистік жұмыстарының бірі болып саналады.

Феминизмнің «бірінші толқыны»

Әйелдердің біріккен қозғалысының бастауы 1848 жылы болып саналады. Сол жылы Сенека-Фоллз қаласында (Нью-Йорк штаты, АҚШ) әйелдердің құқықтарын қорғауға арналған «Әйелдер мен еркектер тең болып жаралған» атты құрылтайы өтті. Құрылтайда «Сезім мағлұмдамасы» қабылданды. Мағлұмдаманың көтерген басты сұрақтары әйелдердің мүлікке, некеге, мамандықты таңдауға, толық білім алуға еркермен тең құқықтарымен байланысты болды. Мағлұмдаманың авторлары Элизабет Кэйди Стэнтон және Лукреция Мотт болды. Феминизмге қарсы болған Джон Стюарт Милль, ағылшынның либералды философы, 1869 жылы өзінің «Әйелдің бағынуы» атты жұмысында «бір жыныстың екінші жынысты заңнамалық түрде қолдауы зиян, және жалпы адамзаттың дамуына кедергі жасайды» деп айтып кеткен.

Әйел қозғалысының басты және маңызды сұрақтарының бірі әйелдің мүлікті иеленуге қатысты болды. Солай, 1860 жылы Элизабет Стэнтонның үндеуінің нәтижесінде, Нью-Йорк штатының Заңнамалық жиналысы күйеуге шыққан әйелдердің мүлігі жайында актін қабылдады. Бұл акт әйелдің өзі тапқан мүлігін еркекпен бірдей жағдайларда өзінде қалдыруға кепіл берді. Одан басқа, акт әйелдің еркекпен бірдей бала-шағасына қамқорлық қылуын, және жесір әйелдің құқықтарын да қарастырды [7].

XIX ғасырдың екінші бөлігінің басты кейіпкерлерінің бірі Эммерин Панкхерист (Emmeline Pankhurst) болды. Ол әйелдің дауыс беру құқығын алуға арналған қозғалыстың, басқа сөзбен айтқанда суфражизмнің (ағыл. suffrage – «дауыс беру құқығы ) негізін қалаушылардың бірі болды. Эммериннің басты мақсаттарының бірі Британия қоғамында дамыған, әйелдерге қарсы сексизмді жою болды. Сөйтіп, ол 1903 жылы әйелдердің әлеуметтік және саяси құқығын қорғауға арналған (Women’s Social and Political Union, WSPU) ұйымын қалады. Бес жылдың ішінде ұйым мүшесінің саны 5 мыңға жетті. Алайда бұл ұйымның мүшелері қайта-қайта тұтқынға алынып, кейбір мүшелері қамауға берілген соң ұйым мүшелерінің көбісі үкіметтің сондай әрекеттеріне қарсылып білдіріп, аштық жариялады. Аштықтың нәтижесінде, аштық қатысушылары өздерінің денсаулығына зиян келтіріп, заң шығарушы жүйесін қайырымсыз көрсетіп, көпшіліктің назарын феминизм идеяларына аудара білді.Осылайша, Англия парламенті әйелдердің қоғамдағы жағдайын жақсартуға арналған бірнеше заң қабылдады, соның ішінде әйелдерге дауыс беру құқығы берілді (1894).

Сол секілді, АҚШ-та 1869 жылы ұқсас екі ұйым пайда болып, 1890 жылы бірігіп, әйелдерге дауыс беру мақсатымен Ұлттық Америка ассоциациясын құрады. Осы ассоциация мүшелерінің белсенділігі арқасында Америка штаттарының әйелдеріне дауыс беру құқығы берілді. 1920-жылдардың басында Вашингтон қаласында Анти-флирт атты клуб қызмет жасады және осы клубтың мақсаты әйелдерді еркектердің жағымсыз ниетінен қорғау болды.

Ресейде «әйел мәселесінің» көтерілуі Крым шайқасының жеңілу кезеңіне жатқызады. 1857 жылы Н.И. Пирогованың «Өмір сұрақтары» атты мақаласы шығып, әйелдерді жаңадан тәрбиелеу мәселесі қарастырылады. Сол мақаладан кейін біраз пікірталастар пайда болып, ресімделген әйел қозғалысы туындайды. Сол уақытта Д.И. Писаревтың әйгілі сөздері шығады: «Әйелдің ешқандай күнәсі жоқ». Писарев, әсіресе, «еркектің әйелді езуін және жала жабуын» белгілеп кеткен. Писаревтің ойы бойынша «еркек әйелді әрдайым кемітіп, ақыл-ойы жетілмеген, адамгершілігі жоқ және қылмысты құштарлықтарға бейім деп қарастырған» [8]. Алайда Октябрь көтерілісіне дейін әйелдердің қоғамдағы жағдайы өзгере қойған жоқ. Ресейдегі әйелдер қозғалысының белсенді қайраткерлерінің бірі Александра Калмакова болған.

Феминизмнің «екінші толқыны»

Феминизмнің «Екінші толқыны» 1960-жылдардың басы мен 1980-жылдардың соңына дейін жалғасты. Феминизмнің «екінші толқыны» қазір де жалғасын тауып жатыр деп есептеледі және оны кейде «үшінші толқын» деп атайды. Зерттеуші Эстелла Фридман бірінші және екінші «толқындарды» салыстыра отырып, бірнеше қорытындылар жасады. Фридманның тұжырымы бойынша «бірінші толқынның» шоғырлауы әйелдердің дауыс беруі болған, ал «екінші толқынның» шоғырлауы әйелдердің кемсітушілігіне қарсы болған [9]. Феминизмнің белсенді әйелдерінің бірі, публицист Кэрол Хаништің «Жеке өмір - саясат» (The Personal is Political) атты ұраны «екінші толқынмен» байланысатын болды [10][11]. «Екінші толқынның» феминист әйелдері мәдени және саяси теңсіздіктің түрлері бір-бірімен байланысты екенін жақсы түсінген. Сөйтіп, олар басқа әйелдерді жеке өмірлерінің саясаттанып кеткенін және үкіметтің әйелдердің құқықтарын қорғамайтынын ұғынуға шақырды.

АҚШ-тағы «Әйелдердің босатылуы»

«Әйелдердің босатылуы» (Women’s Liberation) ұғымы Америка Құралма Штаттарында 1964 жылдан бастап қолданылса, 1966 жылы баспада пайда болды. 1968 жылдан бастап ұғым тікелей әйелдердің қозғалысында қолданыла бастады [12].

«Әйелге тән құпиялық»

Бетти Фридан өзінің «Әйелге тән құпиялық» (The Feminine Mystique, 1963) атты кітабында әйелдің өмірінің мәні тек үй шаруашылығы мен бала тәрбиелеуде деп қалыптасқан ойға қарсы болып, сынға ұшырады [13].

Фриданның ойы бойынша әйелдің қоғамдағы үй иесі және бала тәрбиешісі рөлі «әйелге тән құпиялық» деген ұғым арқылы танылған. Жалған ғылыми теориялар, әйел журналдары және жарнама индустриясы «нағыз әйелге» білімнің, мансаптың және саяси құқықтардың керегі жоқ екенін үйреткен. Бір сөзбен айтқанда, түрлі ақпарат құралдары және қоғамда қалыптасқан пікірлер арқылы әйелге кішкентайынан болашақ күйеуіне және бала-шағасына қызмет ету идеясы сіңіп, феминизмнің күресіп келе жатқан тәуелсіздік пен мүмкіншіліктерге қатысты ойларын жоққа шығарады [14].

Феминизмнің түрлері

Негізінен, «феминизм» ұғымы тек бір ғана идеологияны өзімен бірге алып жүрмейді. Феминизм қозғалысының ішінде көптеген ағымдар мен топтар бар. Феминизмнің солай бөлшектенуі түрлі тарихи жағдайларға, халықтардың ерекшеліктеріне және тағы басқа түрлі факторларға байланысты. Феминизмнің көп ағымдары бір-біріне ұқсас және феминизмнің ерушілері бірнеше ағымдардың мүшесі бола алады.

Социалистік және марксистік феминизм

Социалистік феминизм қанау және еңбек жайлы марксистік идеяларын қолдайтын, қаналған әйелдерді біріктірді. Социалистік феминизмнің басты мәселесі әйелдің жұмыс орны мен үй тұрмысындағы теңсіздікпен байланысты [15]. Социалистік феминизмнің жақтаушылары жезөкшелікті, үйе шаруасымен айналысуды және неке құруды ақсақалдық дәуірде қалыптасқан әйелді пайдалану мақсатында қолданатын тәсіл деп қарастырған. Сонымен қатар, социалистік феминизмнің жақтаушылары тек еркектермен ғана шектелмей, капиталистік жүйеден қаналған басқа да қауымдармен біріккенді жөн көрді [16].

Карл Маркс және Фридрих Энгельс жұмысшылар табының езілуі жойылса, сол кезде жыныстық теңсіздік жойылады деп ойлаған. Энгельс әйелдің еркекке бағынуы жеке мүліктің және таптық қоғамның пайда болуымен және отбасында еңбектің бөлісуімен байланыстырған [17]. Марксистердің ойы бойынша, әйелдерді қанау еңбек бөлісуінің біржола жойылуының арқасында аяқталады.

Кейбір социалистік феминистер жыныстық қанауды таптың қанауымен байланысты екенін аңғырт деп қарастырады, сол себептен жақтаушылардың үлкен бөлігі жыныс пен тап ұғымдарын бөлуге тырысты [18]. Алайда АҚШ-тағы «Радикал әйелдер» (Radical women) және «Азат социалистік партиясы» (Freedom Socialist Party) атты социалистік феминистік ұйымдардың жұмыс істеуі және Фридрих Энгельс пен Август Бабельдің марксистік жұмыстары әйел қанауы мен таптық қысымның байланысы бар болғанына дәлел болды.

Радикалдық феминизм

Уақыт өте келе радикалдық феминизмнің ішінде түрлі ағымдар пайда болды, соның ішінде мәдени феминизм, сепаратты (бөлек) феминизм және антипорнографиялық феминизм. Мәдени феминизм дегеніміз «әйел табиғатына» немесе «әйелдік жаратылысқа» қатысты жете бағаланбаған ерекшеліктерді құндылық қылып, әйелдердің қоғамдағы орнын жеке қарастыру [19].

Кейбір радикалдық феминистердің ойынша, әйелдерді қанау және олардың құқықтарының жоқтығы кезінде қоғамда қалыптасқан еркек билігінің құрылымына байланысты және сол құрылымды толық бұзудан басқа ешқандай реформа жағдайды өзгерте алмайды [10]. Мэри Дейл еркектерсіз өмірдің жақсырақ болады деген пікір білдірген.

Сепараттық (бөлек) феминизм дегеніміз өзге жыныстық қарым-қатынастарды қолдамайтын радикалдық феминизмнің бір түрі. Бұл феминизмнің жақтаушылары әйел мен еркектің айырмашылығы өте үлкен, сол себептен, еркектердің феминистік қозғалысқа үлес қоса алатынына сенбейді. Олар еркектердің кесірінен феминизмді патриархалдык жүйеге бұрып кетеді деп ойлайды [20]. Мэрилин Фрай сепараттық феминизмді «еркектерден, еркектерді қолдайтын және еркектердің мүдделерін қолдайтын мекемелерден, қарым-қатынастардан, рөлдер мен әрекеттерден қорғайтын және әйелдер қолдайтын ерекше бөлім» деп сипаттаған [21].

Либералды феминизм

Либералды феминизм әйел мен еркектің саяси және заңды түрде теңдігін талап етеді. Бұл феминизмнің түрі ерекше болып есептеледі, себебі әйелдің еркекпен бірдей жағдайда өзінің тең құқықтарына жете алатынына сенеді. Либералды феминизм әйел мен еркектің жеке қарым-қатыныстарын қарыстырып, қоғамдағы өзгерістерді сол қарым-қатынастардан басталады деп сенеді. Либералды феминисттердің пікірі бойынша, әйелдің барлығы еркекпен тең болуды талап етуге қабілеті бар [22].

Либералды феминизмнің түбі Ағартушылықтық тұжырымдамасынан алынған ақыл мен тең мүмкіншілік қағидаларын негізге алып, қоғамның жаңадан құруында жатады. Сол қағидаларды әйелдер қауымына қолдану - либералды феминизмнің негізі болып, Джон Стюарт Миль, Элизабет Кэйди Стэнтон және тағы басқа теоретиктардың арқасыда XIX ғасырда дамыды. Сол себептен, әйелдің жеке мүлікке деген құқығы еркектердің тәуелдегінен босататын ең басты құқықтырының бірі болып есептеліп, қозғалыстың басты көтерген мәселесі болған [23].

Бұл феминизмнің түрі басқа ағымдарға қарағанда әйелдің құқықтарын қоғамның құрылымын толығымен өзгерту арқылы талап етпейді. Либералды феминисттер үшін әйелдің абортқа деген құқығы, сексуалды алымсақтық жайлы сұрақтары, дауыс беру құқығы, білім алу саласында тең мүмкіншіліктері, «бірдей жұмысқа бірдей еңбекақысы» («Equal pay for equal work» ұраны), медициналық қызметке қол жетерлігі және әйелдердің тұрмыстық жағдайларда зорлы-зомбылықтан азап шегуі мәселелері маңызды болды [22].

«Қара» феминизм

«Қара» феминизм ағымы бойынша, сексизм, таптың қанауы, нәсілшілдік бәрі байланысты [24]. Егер феминизмнің ағымдары сексизм мен таптың қанауымен күресіп, алайда нәсілшілдікті елемейтін болса, онда ол адамдар нәсілге қатысты кемсітушілікке тап болады деген пікір болған. «Комби өзенінің ұжымы» (The Combahee River Collective) атты «қара» феминистік лесбий ұйымының 1974 жылы шығарған «қара» феминисттердің сұранысында егер қара терілі әйелдердің босатылса, ол бүкіл қаналған қауымдардың босатылуына алып келеді деп айтылған [23].

Осы қозғалыстың ішінде пайда болған теориялардың бірі - Элис Уокердің вуманизмі. Негізінде, вуманизм феминистік қозғалысқа сын түрде пайда болды. Феминистік қозғалыста ақ терілі әйелдердің басымды болғанына және тап және нәсіл қанауына қарсы жүрмейді деген күнә қойды. Элис Уокер және оның серіктестері қара әйелдердің, ақ әйелдерге қарағанда, қанауға қатты және қарқынды түрде душар болатынын ескере өтті [25].

«Әйелдер, нәсіл және тап» (Women, Race, and Class) атты кітабының авторы, Анджела Дэвис, нәсіл, гендер және таптың тікелей байланасы бар деп дәлелдеген алғаш феминисттердің бірі.

Постотарлық феминизм

Постотарлық феминисттердің ойынша, отаршылдық саясатының нәтижесінде пайда болған нәсілдің, таптың және ұлыстың қанауы постотарлық қоғамдардағы әйелдерге маргиналдық әсер алып келді. Олар гендердің қанауы патриархаттың ең басты қозғаушы күші деген пікірге шүбә келтірді. Постотарлық феминизмнің жақтаушылары батыс қоғамының әйелдерін білімді, заманға сай және құқықтары мол, ал батыстан тыс қоғамдардың әйелдерін бойкүйез және үнсіз қаза тапқандар деп суреттегенге қарсы болған [26].

Постотарлық феминизмнің пайда болуы отаршылық гендер теориясымен байланысты. Ірі мемлекеттер отаршы мемлекеттеріне өздерінің қағидаларын таңған. Чилла Бальбектің сөздері бойынша, қазіргі таңда постотарлық феминизмнің басты мақсаты отарлаушы елдердің үлгісі бойынша емес, постотарлық қоғамдарға тән тәсілдер арқылы гендер қанауын жою [27]. Постотарлық феминизм батыс елдерінің феминистік қозғалыстарға күмәнмен қарайды, әсіресе, феминизмнің радикалды және либералды түрлеріне [28].

«Үшінші әлемнің» феминизмі - үшінші әлемнің елдерінде дамыған феминизмге байланысты ойлар мен пікірлердің жинағы [29]. «Үшінші елдердің» белсенді феминисттері Чандра Талпад Моханти (Chandra Talpade Mohanty) және Сародджини Саху (Sarojini Sahoo) батыс феминизмді этноцентрикалық және «үшінші елдердің» әйелдерінің ерекшеліктерін ескермейді деп сынға береді. Чандра Талпад Мохантидің сөздері бойынша, «үшінші елдердің» әйелдері батыс феминизмді «нәсілшілдік, таптық және гомофобия» негіздерінде құралған [30].

Өнердегі феминизм

1970-ыншы жылдардан бастап, бейнелеу өнерінде гендер мәселесі қарастырылып, бірнеше өзгерістер пайда болды.

Нью-Йорк. «Әйердердің бүлігі»

Нью-Йорк қаласындағы әйелдер топтары өздерін белсенді көрсетті. Нәтижесінде, өнер жұмысшыларының одағы мұражай төрелігінің алдына қойған бастыпқы «13 талаптан» басқа, суретші әйелдерге ғасырлар бойы көрсетілген әділетсіздікті жоюды және әйелдер мен еркетерге көрмелер ұйымдастыруға, жаңа жәдігерлерді иеленуге және іріктеу комитеттерін құрауға тең мүмкіншіліктерді беруді ұсынды. Кейіннен «Суретші әйелдердің бүлігі» (Women Artists in Revolution, қысқаша WAR) атты әйелдердің арасынан жылда өтетін Уитни мұражайындағы көрмелерде байқалатын кемсітушілікке қарсы «әсереткіш тобы» пайда болды. Нәтижесінде, сол көрмеге қатысқысы келген суретші әйелдердің пайызы 5тен 70 пайызға дейін көтерілді.

Осындай әйел шығармашылығына байланысты пікірталастың ішінде бірнеше негізгі ойлар пайда болды. Сол ойларды Линда Нохлин өзінің 1971 жылы «Арт ньюзде» және «Қазіргі заманның 25 суретші әйелдері» каталогында шыққан «Неге әйгілі суретші әйелдер жоқ?» атты эссесінде нақты жеткізе алған. Нохлиннің пікірі бойынша, әйелдердің қатарынан Микеланджело секілді суретшілердің шықпауы қоғамдағы институт жүйелерімен, әсіресе, білім беру жүйесімен байланысты.

Ленда Бенглис суретшісі 1974 жылы наразылық көрсетіп, еркектер қауымына қарсы шықты. Ол еркектің көзқарасын күлкіге айналдырып, бой түзеп, бірнеше рет суретке түсті. Ең соңғы суретінде қолына фалоимитаторды алып, жалаңаш түсті.

Батыс қоғамына әсері

Феминистік қозғалыстың нәтижесінде батыс қоғамында көптеген өзгерістер пайда болды. Сонын ішінде, әйелдерге дауыс беру құқығы, ажырасу сұранысын жасау құқығы, жеке мүлік құқығы, әйелдердің өз денесіне ие болу және өз еркімен қалаған медициналық араласуды, соның ішінде аборт және бала көтертпейтін дәрілерді қолдану құқығы берілді [31].

Азаматтық құқықтар

1960-жылдардан бастап әйелдердің босату қозғалысының басты назары әйелдерге еркектермен бірдей жалақы алу құқығына және отбасы құру еркіндігіне ауысты. Сол әрекеттердің бәрі бірнеше нәтижелер берді [32].

Қоғаммен бірлесу

Қазіргі таңда әйелдерге дауыс беру құқығын, жеке мүлік құқығын және жұбын өз бетінше таңдау құқығын беру секілді феминизмнің идеялары батыс қоғамында ешкімді таң қалдырмай, оңайлықпен қабылданады. Алайда жүз жыл бұрын бұл идеяларды көпшіліктің сана-сезіміне жетуі қиынға соққан. Сол үшін қазіргі таңда феминистік көзқарастар саяси ойдың біртұтас бөлігі болып қарастырылады.

Тілге әсері

Батыс елдерінің тілінде (әсіресе, ағылшын тілінде) феминисттер гендерлік нейтралды тілді (ағыл. gender-neutral language) қолдануды жақтайды. Мысалы, Ms. деген сөзді тек тұрмысқа шыққан әйелдерге қолданумен шектелмей, бүткіл әйелдерге қолдануды ұсынған. Оның үстіне, феминисттердің ұсынуы бойынша егер сөз бір ұғымның, заттың немесе құбылыстың мағынасын білдірсе, алайда тек еркектерге байланысты деп тілде қолданылса, онда ол сөздерді ортақ, екі жынысқа бірдей қолданылатын сөздермен ауыстыру қажет. Мысалы, «күйеуге шығу» деген ұғымның орнына «зайыптылық» деген сөзді қолданғанды жөн деп қарастырған.

Ағылшын тілінде кейбір сөздер тек еркекке қатысы бар секілді көрінеді. Мысалы, humanity және mankind деген сөздер адамзат деген ұғымды білдірсе, алайда, екінші сөздің түбірі «man» тікелей аударғанда «еркек» дегенді білдіреді. Сол үшін humanity деген сөзінің қолданылуы дұрыс деп есептеледі, себебі ол екі жынысқа да ортақ (нейтралды).

Тілдегі сексизмді жою үшін осындай және тағы басқа өзгерістерді тіл қолдануына енгізу қажет, себебі феминистердің ойы бойынша адамның өмірді аңғаруы және өз орнын өмірде түсінуі тілді қолдауы арқылы келеді.

Өнегелі білімге әсері

Феминизмнің қарсыластарының ойы бойынша, әйелдер қозғалысының «сыртқы күштерді» бағыну мақсаты адамгершілік пен өсиетті дамытатын «ішкі күштерге» қарсы келеді. Себебі, кезінде өсиет пен тәрбиеге әйел қауымы жауапты деп есептеген, ал әйелдің қоғамдағы өзгерген рөлі сондай құндылықтарды дамыту жолында кедергі болады деп қараған. Ал феминисттердің ойынша, тәрбие мен білім беру саласы тек әйелдің жауапкершілігі болу міндетті емес.

Өзгежыныстық құштарлық қарым-қатынастарға әсері

Негізінде, феминистік қозғалыс тек батыстағы емес, басқа да феминизм дамыған елдердегі өзгежыныстық құштарлық қарым-қатынастарға әсерін тигізді. Көбінесе, феминизмнің әсері жақсы өзгерістер алып келді, алайда жаман жақтарын да жасырмауға тиіспіз. Әйел мен еркектің қарым-қатынасында бірталай өзгерістер енгізілген соң еркектер де, әйелдер де жаңа жағдайларға бейімделуге тура келді. Бұл әйелдерді де, еркектерді де абыржытып жіберді, себебі ғасырлар бойы қалыптасқан көзқарасты өзгертіп, дәстүрлі емес жағдайларға үйрену оңайға соқпады.

Әйелдер енді өз еркімен алдына ашылған мүмкіндіктерді қолдана алады, дегенмен кейбір әйелдер жұмыс пен үйдің арасында теңгерім жасаймын деп, «алып әйел» рөлінен қысым ала бастады. Сөйтіп, жаңадан құрылған қоғамның ішінде жақсы ана болу әйелге қиынға түсе бастады. Соны көрген еркектер, бала бағу және тәрбиелеу жауапкершілігін тек әйелдердің мойнына ғана аспай, өздері сол үдеріске қатыса бастады. Еркектер өздерінің жауапкершілігін мойындай бастады.

Феминизмнің «екінші толқынынан» бастап, сексуалды тәлім мен өсиетке байланысты өзгерістер пайда болды. Әйелдер өздерін жоспарламаған жүктіліктен сақтануға мүмкіншіліктерді қолданып, өз-өздерін сексуалды қарым-қатынастарда сенімді ұстай бастады. Оған қоса, қоғамның әйел жеңсіктігіне ойы өзгерді.

Бұл жетістіктердің болуына қарамастан, феминисттердің ойынша, сексуалды көтеріліс еркектерге ғана қолайлы болды. «Зайыптылықтың басты міндеті әйелдерді қысымда ұстау ма жоқ па?» деген тақырып алі өзекті болып келеді. Зайыптылықты әйелдердің қысымы деп ойлайтын адамдар, «қонақ некесі» деген қарым-қатынасты таңдайды, яғни, бұл қарым-қатынастардың басты айырмашылығы еркек пен әйел бір-біріне деген міндеттерден босатылады.

Дінге әсері

Феминизмнің әсері діннің біраз жақтарына тиді. Протестант хрестиандығының либералды ағымдарында әйелдердің дін басылары болуға құқығы пайда болады. Христиандық реформизм арқылы әйелдер бірте-бірте еркектермен тең болып, басқа жоғары діни қызметтерге жолы ашылып, енді кейбір нанымдарды жаңадан, басқа жақтан, қарастыруға мүмкіншіліктер пайда болды.

Алайда бұл тек протестант христиандығында ғана байқалды. Ислам, католицизм және православияда бұл даму бағыт дамымады. Әсіресе, ислам дінінде, әйелдердің қандай болсын дін басылардың өкілі болуға тыйым салынса, әйткенмен ислам ішіндегі либералды қозғалыстар феминистік өзгерістер жасауға біраз талпыныс жасап жатыр.

Дереккөздер

1-↑ Толкование термина феминизм 2-↑ Kenneth E. Maxwell. A Sexual Odyssey: From Forbidden Fruit to Cybersex. — New York: Plenum Press, 1996. — ISBN 030645405X.«[…] they would like the elimination of men» 3-↑ Маскулинизм и феминизм как разновидности гендерного экстремизма 4-↑ Gayle Graham Yates. What Women Want: The Ideas of the Movement. — Cambridge: Harvard University Press, 1975. — ISBN 9780674950795. «[…] man is anachronism and destroy him before he destroys the rest of humankinds (women). […] Otherwise, like the dinosaur, man is no longer suited to or needed in the balance of nature» 5-↑ Krolokke, Charlotte; Anne Scott Sorensen. Gender Communication Theories and Analyses: From Silence to Performance. — Sage Publications, 2005. — Гл. 1. Three Waves of Feminism: From Suffragettes to Grrls. — ISBN 0-7619-2918-5 6-↑ Феминизм в общественной мысли и литературе. — М.: «Грифон», 2006. — С. 76 7- ↑ Психологическое здоровье женщин, реализующих рентно-промискуитетное поведение Психологическая помощь. Системные расстановки. 8-↑ Freedman, Estelle B. No Turning Back: The History of Feminism and the Future of Women. — Ballantine Books, 2003. — С. 464. —ISBN 0-345-45053-1 9-↑ Перейти к:1 2 Echols, Alice. Daring to be bad: radical feminism in America, 1967—1975. — Minneapolis: University of Minnesota Press, 1989. — С. 416. — ISBN 0-8166-1787-2 10-↑ К. Ханиш. Личное — это политическое (1969) (рус.) 11-↑ Hinckle, Warren; Marianne Hinckle. «Women Powe». — Ramparts, № 8, февраль 1968 12-↑ Fox, Margalit. «Betty Friedan, Who Ignited Cause in 'Feminine Mystique', Dies at 85'». — Журнал «The New York Times», 5 ақпан 2006 13-↑ Фридан Б. Загадка женственности. — М., 1994. — Сс. 44—50 14-↑ Ф. Вилдинг (Faith Wilding). Чудовищная семейная жизнь (2007) (ағылш.) 16- ↑ Б. Эренрайх. Что такое социалистический феминизм? (WIN Magazine, 1976) (ағылш.) 17-↑ Ф. Энгельс. Происхождение семьи, частной собственности и государства. — Глава 9. Варварство и цивилизация. — В книге: К. Маркс и Ф. Энгельс. Избранные произведения. Т. 3. — М.:Госполитиздат, 1981. — С. 354.

18-↑ Lynne Segal, Michele Barrett, Beatrix Campbell, Anne Phillips, Angela Weir, Elizabeth Wilson. «Feminism and Class Politics: A Round-Table Discussion». — «Feminist Review», № 23 «Socialist-Feminism: Out of the Blue», лето 1986. 19-↑ Alcoff, Linda. «Cultural Feminism Versus Post-Structuralism: the Identity Crisis in Feminist Theory». — Signs, вып. 13, № 3, весна 1988. 20-↑ Hoagland, Sarah. Lesbian Ethics. — Venice, CA: LE publications, 1997. 21-↑ Frye, Marilyn. «Some Reflections on Separatism and Power». — В книге: Meyers, Diana T. Feminist social thought: a reader. — New York: Routledge, 1997. — ISBN 0-415-91537-6. 22-↑ hooks, bell. «Feminist Theory: From Margin to Center». — Cambridge, MA: South End Press, 1984 23-↑ В. Брайсон. Политическая теория феминизма. Введение. — М.: «Идея-Пресс», 2001. — Глава 2. Либерализм: ведущее феминистское направление XIX века, сс. 42—73. 24.↑ П. Хилл Коллинс. Защищая «чёрную» феминистскую мысль (ағылш.) 25.↑ Walker, Alice. In search of our mothers' gardens: womanist prose. — San Diego: Harcourt Brace Jovanovich, 1983. — С. 397. —ISBN 0-15-144525-7. 26.↑ Mills, S. «Postcolonial Feminist Theory». — В книге: Jackson, Stevi; Jones, Jackie. Contemporary feminist theories. — Edinburgh: Edinburgh University Press, 1998. — ISBN 0-7486-0689-0. 27.↑ Bulbeck, Chilla. Re-orienting western feminisms: women’s diversity in a postcolonial world. — Cambridge Cambridgeshire: Cambridge University Press, 1998. — С. 282. — ISBN 0-521-58975-4. 28.↑ Greenwald, Andy. Postcolonial Feminism in Anthills of the Savannah (2002) 29.↑ Narayan, Uma. Dislocating cultures: identities, traditions, and Third-World feminism. — New York: Routledge, 1997. — ISBN 0-415-91418-3. 30.↑ Mohanty, Chandra Talpade. Introduction. — В книге: Mohanty, Chandra Talpade; Russo, Ann; Torres, Lourdes. Third World women and the politics of feminism. — Bloomington: Indiana University Press, 1991. — С. 49. — ISBN 0-253-20632-4. 31.↑ Butler, Judith. Feminism in Any Other Name. — Differences, вып. 6, № 2-3, март 1992. 32.↑ Jo Freeman. From Suffrage to Women’s Liberation: Feminism in Twentieth Century America — В книге: Women: A Feminist Perspective. — Mountain View, Calif: Mayfield, 5th edition, 1995. — Сс. 509—528.