Таласбек Әсемқұлов

Таласбек Әсемқұлов (1 тамыз 1955, Таңсық (теміржол станциясы), Аягөз ауданы, Шығыс Қазақстан облысы-23 қыркүйек 2014, Алматы) — қазақ жазушысы, кинодраматург, күйші, әдебиет және музыка сыншысы, мифология, тарих және этнография зерттеушісі, домбыра шебері, қазақ тілінен орыс тіліне, орыс тілінен қазақ тіліне тәржіме жасаған аудармашы.

Таласбек Әсемқұлов
Туған күні	1 тамыз 1955 (1955-08-01)
Туған жері	Таңсық теміржол станциясы, Аягөз ауданы, Шығыс Қазақстан облысы, Қазақ КСР
Қайтыс болған күні	23 қыркүйек 2014 (2014-09-23) (59 жас)
Қайтыс болған жері	Алматы, Қазақстан
Азаматтығы	Қазақстан
Ұлты	қазақ
Қызметі	жазушы, кинодраматург, күйші
Әкесі	Баймухамет Әсемқұлов
Анасы	Кәмиля Жүнісбайқызы
Жұбайы	Зира Наурызбаева, мәдениеттанушы
Балалары	Хадиша, Жансүгір
Сайты	otuken.kz
Басқалары	https://www.facebook.com/groups/394506140697607/

«Талтүс» романы үшін Сорос-Қазақстан қорының «Қазіргі заманғы Қазақстан романы» әдеби бәйгесінің лауреаты атанған (2002 ж.). Бұл – жазушының көзі тірісінде жазып кеткен жалғыз кітабы. 2019-жылы романды Shelley Fairweather Vega (Шэлли Фейруэзер Вега) ағылшын тіліне аударып, ол A Life at Noon Мұрағатталған 29 тамыздың 2019 жылы. деген атпен Индиана Университетінің Slavica Pub баспасынан жарық көрді. Сонымен қатар, роман қазақстандық “Рухани Жаңғыру” мемлекеттік бағдарламасы аясында БҰҰ-ның ресми тілдеріне аударылған.

Өмірбаяны

Таласбек Әсемқұлов 1955-жылы тамыздың 1-күні Семей облысының Таңсық теміржол бекетінде тігіншілер отбасында дүниеге келген. Туа сала бауырына басқан нағашы атасы, атақты күйші Жүнісбай Стамбаев тың (1891-1973) қолында, Семей облысының (қазіргі Шығыс Қазақстан облысы) Айғыз ауылында өскен.

Атасы оны 7 жасынан бастап 11 жыл бойы, өзінің көзі жұмылғанша, дәстүрлі музыкалық өнерге баулиды. Сонымен бір мезгілде ол әнші Кәрім Баймұратовтың, күйші Ғазиз Нұрпейісовтің, есепші Мырзахан Оңғаров, домбыра шебері Төлеутай, ұста Ахметжаннан да тәлімін алады. Кейінірек атақты Атығай, Аққыз, Бағаналы Саятүлеков, Мағауия Хамзин, Әпике Әбенова сынды күйшілерден дәріс алған.

Таласбек Әсемқұлов - Байжігіт (XVIII ғасыр), Тәттімбет (XIX ғасыр) сияқты күйшілердің жолын қуған шертпе күй мектебінің өкілі. Аталмыш мектеп өкілдерінің ұстаздық-шәкірттік сабақтастығы: Байжігіт – Қызыл Мойын Қуандық – Тәттімбет – Кенжебай – Бодау мен Қызай – Жүнісбай Стамбаев болып келеді. Ж.Стамбаев - М.Мағауиннің «Көкбалақ» романындағы, сондай-ақ, Т.Әсемқұловтың өзінің «Талтүс» романындағы бас кейіпкердің түптұлғасы.

Т.Әсемқұлов Байжігіттің, Тәттімбеттің, ұстазы Жүнісбайдың және басқа да шертпе күй шеберлерінің күйлерін орындаған, өзі де күй шығарған. Таласбектің орындаушылығының арқасында бертінге дейін музыкатану ғылымына белгісіз болып келген Байжігіттің көптеген күйлері, Кет-Бұғаның «Жансауға» күйі (13 ғасыр), Қотан тайшының (15 ғасыр) күйі, сол сияқты, Тәттімбет, Қызылмойын Қуандық, Сақбике, Қасабай, Ақай қажы ның сирек кездесетін бірқатар күйлері мәлім болды.

Т.Әсемқұловтың көкірегінен туған 8 авторлық күйі бар, олар: «Аққозым», «Азапкер», «Тәттімбет сері», «Қара өткел», «Кемеңгер», «Жеңеше», «Еңлік», «Әбікенді жұбату».

Білімі

1979 жылы Абай атындағы ҚазҰПУ, «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы бойынша бітірген.

Қызметі

• Калинин атындағы колхоздағы қой өсіруші комсомол-жастар бригадасы,
• 1977-1982 – Алматы халық университеті музыкалық лекториясының оқытушысы (жоғары оқу орнындағы оқуымен қатар),
• 1980-1982 – Ықылас Дүкенұлы атындағы музыкалық аспаптар мұражайының ғылыми қызметкері, «Сазген» этнографиялық ансамблінің солисі. Мұражайдың іргесін қалаушылардың бірі (әуелгіде, экспозиция құрылғанға дейін мұражайдың тұңғыш директоры, музыкатанушы Жарқын оны шаруашылық ісінің меңгерушілігіне (завхоз) жұмысқа қабылдаған),
• 1984-86 – «Жазушы» баспасының редакторы,
• 1987-1999 – Құрманғазы атындағы Алматы ұлттық консерваториясының (қазіргі Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы) қазақ тілі оқытушысы, әдеби редакторы, фольклор кабинетінің меңгерушісі,
• 1996—1998 — халықаралық «Zaman - Қазақстан» газетінің орысша бөлімінің редакторы,
• 1998—2006 — «Жұлдыз» әдеби журналы, сын бөлімінің редакторы,
• 2004—2006 — ҚР Ұлттық кітапханасы жанындағы «Рух-Мирас» мәдениеттанушылық альманағының бас редакторы,
• 2006—2014 — фрилансер, «Алтын Орда», «Алматы Ақшамы» газеттерімен, «Қазақфильм» киностудиясымен бірлесіп жұмыс істеген.

Шығармашылығы

Домбырашы-күйші

Дискография

• «Мелодия» бүкілодақтық фирмасының «Байжігіттің күйлері» атты жеке винилді гранд-дискі (1976),
• «Мәңгілік сарын» қазақ күйлерінің антологиясына енген («Мәңгілік сарын», «Қазақстан» ТРК, 2004, № 5-, 6-, 7-дисктер, Т. Әсемқұловтың орындауында жиыны 14 күй назарға ұсынылған).
• «Қазақтың 1000 күйі» қазақ күйлерінің антологиясына енген (2010, Т.Әсемқұловтың орындауында 30-дан астам күй, соның ішінде, өзінің шығарған күйі де ұсынылған).
• «Dombra du Kazakhstan: L`heritage de Tattimbet» («Қазақ домбырасы — Тәттімбеттің мұрасы») атты CD-альбомына (2010, Buda Musique) орындаушы және құрастырушы ретінде үлес қосқан.
• Қайтыс болғаннан кейін жарық көрген «Талтүс» Мұрағатталған 28 қаңтардың 2021 жылы. аты жеке альбомына оның орындауындағы 73 күй енген (2015).

Таласбек Әсемқұлов орындаған күйлер арқау болған анимациялық бейнебаяндар

• Байжігіттің «Көкбалақ» күйі сарынымен.
• Байжігіттің «Алмажай» күйі сарынымен.
• «Қоңыр қаз»] - Ж.Стамбаевтың «Қоңыр қаз» күйі сарынымен.
• «Аққозым»] - Т.Әсемқұловтың «Аққозым» күйі сарынымен.

Қазақ тіліндегі көркем шығармалары

• «Атайы», «Болмашы әңгіме» (1980-жылдар),
• «Кәрі күйші» әңгімелері (2002),
• «Шымдан» хикаяты («Ерте келген күз» ұжымдық жинағына енген, «Жалын» баспасы, 1988),
• «Талтүс»] романы,
• «Бекторының қазынасы»] хикаяты (2011),
• «Тәттімбет сері»] романының бірінші бөлімі.

Киносценарий

Қазақ тілінде

• «Біржан сал» (2004-жылы жазылған, 2009-жылы «Казақфильм» киностудиясында тұсауы кесілген),
• «Құнанбай» (2015-жылы «Қазақфильм» киностудиясында тұсауы кесілген), автор қайтыс болғаннан кейін «2016 жылғы ең үздік сценарий» номинациясы бойынша «Тұлпар» ұлттық сыйлығы берілген,
• «Тұмар падиша» (2010).

Орыс тілінде

• «Смерть Кокбалака» («Көкбалақтың өлімі») (1997, басқаша атауы «Смерть ханского коня», 2002-жылы «Простор» журналының № 5 санында басылған. Абылай хан жайлы),
• «Биржан-сал» (2004, қазақ тілінен авторлық аударма),
• «Жезтырнак» (2006-жылы жазылған, 2007-жылы «Книголюб» журналының № 1-2 сандарында басылған, Оңтүстік Кореяның Мәдениет министрлігі ұйымдастырған «Орталық Азия мен Кореяның аңыз, ертегі және батырлық дастандары желісімен жазылған сценарийлердің халықаралық байқауы – 2011» байқауының жүлдегері, 2011),
• «Алматы — Астана» (2008, заманауи тақырыпқа жазылған киносценарийлердің республикалық ашық байқауының 2-ші жүлдесін иеленген, 1-ші жүлде ешкімге берілмеді),
• «Царица Томирис» (2010, «Тұмар падиша» сценарийінің кеңейтілген авторлық нұсқасы),
• «Өгей» (Мұқағали Мақатаев жайлы; автор қайтыс болғаннан кейін оның жазып қалдырған нобай-нұсқалары мен ауызша айтқан әңгімелері негізінде сценарийді 2014 жылы жесірі Зира Наурызбаева аяқтады).

Негізгі зерттеулері

• «Единая тюркская мифологическая система» (1979-жылы жазылған, 1995 жылы «Горизонт» газетінде «Казахский эпос: человеческий дух в поисках изначального смысла» деген атпен шыққан),
• «Көне қазақ романдарының эстетикасы» (1980—1990),
• «Домбыраға тіл бітсе: Қазақтың байырғы музыкалық терминологиясы хақында» (1989, «Жұлдыз» журналында басылған, «Традиционная домбровая терминология», З. Наурызбаеваның қысқаша аудармасы),
• «Тәттімбеттің Шығыс Түркістанға сапары» (1980—1990, «Путешествие Таттимбета в Восточный Туркестан», авторлық аударма),
• «Жылан қайыс ырымының сипаттамасы» (1998) (З.Наурызбаеваның аударуындағы орысша нұсқасы - «Мифологическое описание обряда „Жылан қайыс“),
• „Последний поход Кет-Буги: сакральная миссия кочевой цивилизации“ (2001)» — «Кет—Бұғаның соңғы жорығы. Көшпелі өркениеттің құпия миссиясы» (З. Наурызбаевамен бірлесіп жазған),
• «Күй өнерінің болашағы» (1998, «Будущее искусства кюя», З.Наурызбаеваның аудармасы),
• «Аштық және соғыс» («Голод и война», авторлық аударма),
• «Бастырма»,
• «Қондыгердің бір-ақ беттік тарихы»,
• «Қамбар есімі» (2012).
• «Аңыз жайындағы аңыз, немесе ауызекі мәдениеттің пайда болуы турасында бір-екі толғам» («Эвакуация традиции» деп аталатын З.Наурызбаеваның қысқаша мазмұндауындағы орыс тіліндегі нұсқасы).

Cын мақалалары

1. Аюп hәм Абай (2003),
2. Абайдың ұлы жұмбағы,
3. Кеменгердің өмірінен бір үзік сыр (2013),
4. Талғам — эстетикалық ар-ұят,
5. Қазіргі қазақ жастар прозасының бағыт-бағдары,
6. «Оқығам жоқ»,
7. Эфиальттың кегі,
8. Интертекст,
9. Сұлулықта ояну,
10. Ар мен ожданның өрті,
11. Сүгір әулиеті (2014).

Аудармалары

• Кобэ Абэ «Жат әлпет» («Чужое лицо»),
• Иво Андрич «Дринадағы көпір» («Мост на Дрине», Астана: Аударма, 2004),
• А. Есмаханов «Қазақтың кілемдері» («Казахские ковры», Алматы: DIDAR, 1998).
• Мериме П. «Маттео Фальконе»,
• Шаламов В. «Жидек» («Ягоды»)
• Генис А. «Бабыл мұнарасы» («Вавилонская башня»)
• Якубовский А. «Әмір Темір» («Эмир Тимур»)
• Цуладзе А. «Саяси мифология» («Политическая мифология», еркін аударма)
• Қажғалиұлы (Малаев) Ә. «Киіз туырлықтағы көркем шежіре»
• Қажғалиұлы Малаев Ә. «Көне сымбат сыры»
• Наурызбаева З. «Антропологиялық дағдарыс жағдайындағы мәдениет пен білім беру»
• Наурызбаева З. «Батыс дәстүршілдігі және қазақ мәдениеті»
• Сондай-ақ, әңгімелер, ғылыми зерттеулер, «Хабар» телеарнасындағы көркем және ғылыми-көпшілік фильмдердің дубляжы (1997—2003),
• «Zaman-Қазақстан» газетінде басылған «Житие пророка нашего Мухаммеда» баянының түрікшеден орыс тіліне аудармасы (1998).

Жүлделер мен марапаттар

• Сорос-Қазақстан қоры ұйымдастырған «Қазіргі заманғы Қазақстан романы» байқауының жеңімпазы (2003),
• ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі ұйымдастырған Толықметражды көркем фильмдер сценарийлері ашық байқауының жеңімпазы (2009),
• «Орталық Азия мен Кореяның аңыз, ертегі және батырлық дастандарының желісімен жазылған сценарийлер халықаралық байқауы - 2011» байқауының «Сценарий жоспары» номинациясы бойынша жеңімпазы,
• abai.kz сайты тағайындаған ҚР 20 жылдығына арналған Әлихан Бөкейханов атындағы тәуелсіз қоғамдық марапатының иегері (2011),
• Қайтыс болғаннан кейін оған «Құнанбай» фильмінің сценарийі үшін «Тұлпар» ұлттық киносыйының «2016 жылдың ең үздік сценарийі» номинациясы бойынша жүлдесі берілді. Фильм ҚР Мемлекеттік сыйлығымен марапатталды.

Ескертпе

• «Құнанбай» фильмнің авторлық ұжымы 2016 жылғы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығын иеленді, алайда, сыйлық тағайындау шарттары бойынша аталмыш сыйлық қайтыс болған сценарий авторына берілмеді.

Таласбек Әсемқұлов туралы

Пікірлер

• Мұхтар Мағауин. Күй бабасы Байжігіт (үзінді)
• Зейнолла Серікқали. «Талтүс» романына алғы сөз (үзінді)
• Әлия Бөпежанова. Таласбек Әсемқұловтың «Қазіргі қазақ романы» конкурсына түскен «Кәрі күйші» атты қолжазбасына пікір
• Мурат Ауэзов. Большие надежды (фрагмент)
• Мәдина Омарова. «Талтүсті» оқыған сон...
• Әсия Бағдәулетқызы. Қазақты өзіне таныту миссиясы (“Біржан сал” фильмі туралы)

Жоқтау

• Тыныштықбек Әбдікәкімұлы. Таласбек
• Мейірхан Ақдәулетұлы. Сен – жұмақтықсың!
• Әбубәкір Қайран. Күрсініс пен сілкініс
• Лиля Калаус. Он слышал шепот Тенгри...
• Дидар Амантай. Помню первую нашу встречу...
• Мұрат Әуезов. Ұлтын ерекше сүйген азамат еді...
• Сәбит Досанов. Сан қырлы саңылақ
• Талғат Ешенұлы. Ойдың Отыкені кетті...
• Асия Байгожина. Хранитель Традиции
• Ақберен Елгезек. Қазақ халқы абыз ұлынан айырылды
• Айнаш Садықова. Алғыс, Ұстаз!
• Рүстем Нүркенов. Ұстазым
• Қанат Тасибеков. Таласбек аға маған домбыра болып көрінді
• Тізімбек Анашұлы. Жоқтау
• Ербол Алшынбай. Сілкініп өмір ағаш ұшты бір құс...

Сағыныш

• Зира НАУРЗБАЕВА. Таласбек соңғы жылдары өмір сүруден шаршағанын айта берген
• Аянат Ахметжан. Таласбек Әсемқұловтың рухына
• Жарқын ШӘКӘРІМ. Таласбекті тану
• Тамара Муканова-Мендошева. Казахский Шырақшы
• Тамара Муканова-Мендошева. Ценности истинные и мнимые
• Асима Ишанова. Памяти Таласбека Асемкулова
• Бақыт Сарбаұлы. Талантын Талтүсі еді…
• Есей Женісұлы «Көкбалақтың»
• Қали Сәрсенбай. Бір күні Таласбек кіріп келді
• Раушан Джуманиязова. Об этом знал только он, или Таттимбет-кюйши vs Таттимбет-золотопромышленник
• Зира Наурзбаева. Соперница (әңгіме)
• Мәдина Омарова. Талтүс (әңгіме)

Таласбектану

• Әсия Бағдәлуетқызы. Тереңдік. Тәмсіл. Таласбек.
• Раушан Джуманиязова. Не преданное наследие
• Сағадат Ордашева. «Құдай Бекторыны кездестіргеннен сақтасын!» (Таласбек Әсемқұловтың «Бекторының қазынасы» хикаятына орай)
• Сағадат Ордашева. «Еш заманның маңдайына сыймаған», немесе Таласбек, Бредбери һәм Абай мұңы
• Сағадат Ордашева «Біртұтас теория» иесі
• Сағадат Ордашева. Күнде жексенбі болса ғой...
• Ардаби Мәулет. Таласбектің қызық домбырасы
• Кенжехан Матыжанов. “Талтүсте” үзілген талант-тағдыр
• Зира Наурзбаева. Жунусбай Стамбаев: «Кюй – это шепот Тенгри»
• Зира Наурзбаева. Таласбек: «Только то есть музыка, что может стоять вровень со смертью»
• Жүсіпбек Қорғасбек. Таласбек пен «Талтүс»
• Нұрлан Садыр. Бар болғыр, Бекторы...!
• Зира Наурзбаева. Травмы истории и их влияние на современных казахов в романе Таласбека Асемкулова «Полдень»

Дереккөздер

1. Қазақстан жазушылары: Анықтамалық/Құрастырушы: Қамшыгер Саят, Жұмашева Қайырниса - Алматы: «Аң арыс» баспасы, 2009 жыл