Сейітжафар Асфендиарұлы

Асфендиар сұлтанның ұлы Сейітжафар тұрғылықты халқы арасынан ұзақ жылдар бойы жергілікті отарлық әкімшілікте қызмет етіп, орыс әскерінің жоғарғы офицерлік құрамына іліккен, полковник шеніне қол жеткізген көзі ашық, сауатты адамдардың қатарына кірді. Сейітжафар 1845 жылы Орынбор әскери округының Орал облысында дүниеге келген.

Сейітжафардың өмірбаянында келтірілген мәліметтерге сенетін болсақ, ол 1856 жылы Орынбор және Самара генерал-губернаторы А.А. Катениннің талап етуі бойынша «басқа қазақ сұлтандарына үлгі ету мақсатында» Орынбор қаласындағы жергілікті облыстық басқарманың жанынан қазақ сұлтандарының балаларын орыс сауатына үйрету үшін арнайы ұйымдастырылған мектепке оқуға түседі. Қайраткердің өмірбаянындағы аты аталып отырған оқу орны тарихта Орынбор шекаралық комиссиясының жанындағы қазақ мектебі атауымен белгілі.

1850 жылы 22 тамызда салтанатты түрде ашылған бұл мектепте бастапқы кезеңде 30 балаға орын ұйымдастырылды. Мектепке оқуға қабылданған қазақ балалары толықтай жергілікті отарлық билік орнының қазына қаржысына білім алды. Дегенмен, 1844 жылы 14 маусымда жарияланған «Орынбор қырғыздарын басқару туралы ережеге» сәйкес мектепке ата-анасының қаржысына оқитын балаларды қабылдауға да рұқсат етілді. Жалпы алғанда мектептің жылдық шығындары қазақ халқынан алынатын түтін салығының есебінен өтелді. Мектепте 7-жылдық оқу курсы бар 4 сынып қызмет етті: бастапқы үш сыныпта екі жыл және төртінші сыныпта бір жыл. Мектепті аяқтап жатқан түлектерді әрбір екі жыл сайын шығарып отыру көзделді. «Ереже» бойынша Орынбор шекаралық комиссияның жанындағы мектепке «барлық қазақтардың, әсіресе үкіметке қызметі сіңген және адалдығымен көзге түскен адамдардың балалары» оқуға қабылдау ұйғарылды. Осы «Ережеде» көрсетілгендей, мектепті ұйымдастырудағы басты мақсат – «қазақтардың арасында орыс тілі мен орыс сауатын таратумен қатар, билеуші сұлтандардың және дистанция бастықтары жанынан шекаралық басқару бойынша іс жүргізумен айналысатын мамандарды даярлау» болып белгіленді.

1849 жылы Орынбор әскери губернаторы генерал В.А. Обручевтің құрастырып шыққан «Мектеп туралы ережені» іске асырудың «Нұсқауларына» сәйкес қазақ мектебінің мақсаты, оқытылатын пәндердің тізімі және оларға арналған оқу бағдарламалары, мұғалімдерге қатысты қойылатын талаптар, сондай-ақ басқа да ұйымдастырушылық мәселелер анықталды. Оқу бағдарламасында қазақ балаларына келесідей пәндер бойынша білім беру көзделді: 1) Мұсылман діні («Закон магометанский»); 2) Орыс тілі: оқу, сауатты жазу және грамматика негіздері; 3) Арифметика және есептер бойынша шығару тәсілдері; 4) Жергілікті тіл (Татар тілі); 5) Тергеулерді жүргізудің, орыс және татар тілдерінде іс қағаздарын құрастырудың тәртібі; 6) Гимнастика.

Бастапқы кезеңде оқу процесінде мектеп бірқатар қиындықтарды бастан кешірді. Оқуға қабылданған 30 тәрбиеленушінің орыс тілін нашар білуі салдарынан оқу үлгерімі төмен деңгейде болды. Осы жағдай келесі оқу жылында мектеп басшылығын дайындық сыныптарын ашуға итермеледі. Осы жаңадан ашылған дайындық сыныбына Сейітжафар Асфендиарұлы 1856 жылы қабылданып, оны бір жыл ішінде үздік аяқтап шыққан соң, мектептің 1-ші негізгі сыныбына өткізіледі. Сейітжафармен қатар бұл сыныпта 26 белді қазақ сұлтандары мен билердің балалары тәлім алды. Сейітжафар мектепте білім алып отырған уақытта аталған оқу орнына бақылаушы міндетін атқарған коллеждік ассесор Дыньков тұрақты түрде Орынбор шекаралық комиссияның басшылығына мектептің және онда тәрбиеленіп жатқан оқушылардың жағдайы туралы баяндамаларды жолдап тұруға міндетті болды. 1864 жылы маусым айында мектептің толық курсын аяқтаған Сейітжафар Асфендиарұлы бітіру куәлігіне қол жеткізді. Бітіруші сыныпта оқыған 25 оқушының ішінен тек 13-і ғана ақырғы сынақтардан сүрінбей өткен болса, олардың ішінде Б. Наурызбаев, Б. Орынбаев, С. Нұрмұхамедов және С. Асфендиаров үздік нәтиже көрсетті. 1864 жылы 12 тамызда Орынбор қазақтары басқармасының отырысында қазақ мектебін үздік аяқтаған түлектерді мемлекеттік қызметке алу туралы мәселе қаралды. Осы отырыста мектеп қабырғасында оқыған жылдары өз тәртібімен, білім деңгейімен көзге түсе білген оқушыларды әр түрлі дәрежедегі қызметтерге алу шешімі қабылданып, Орынбор және Самара генерал-губернаторының басқармасына арнайы ұсыныс даярланды. 1864 жылы 10 қыркүйекте Орынбор және Самара генерал-губернаторының басқармасы бұл ұсынысты қарастырып, қазақ мектебінің түлектерін Б. Наурызбаевты және С. Нұрмұхамедовты облыстық басқарманың қарауына жіберу, Б. Орынбаевты және С. Асфендиаровты мектепте жаңадан оқуға қабылданған оқушыларға сабақ беру үшін репетиторлық қызметке алу, Ә. Түлкібаевты Кіші Орданың орта бөлігі билеушісінің және Ә. Бесғалиевті Кіші Орданың орта бөлігі билеушісінің көмекшілеріне үлестіру туралы қаулы шығарды. Өзі аяқтап шыққан мектепте еңбек еткен жылдары Сейітжафар өзінің ұстазы болған башқұрт ағартушысы Мірсалих Бекчуринмен тығыз араласа бастайды. Көп ұзамай, 1864 жылы 1 мамырда Сейітжафар Орынбор облыстық басқарманың штаттық аудармашысы ретінде мемлекеттік қызметке қабылданып, бұл мекемеде үш жыл бойы қызмет етеді. Осы уақыт ішінде ынталы еңбегімен танылған Сейітжафар 1865 жылы 18 тамызда зауряд-хорунжий шеніне қол жеткізеді.

Дереккөздер

1. «Шығыс жұлдыздары» энциклопедиясы, «Фолиант» баспасы, Астана,2-ші том