Салқын

Салқын. Әдетте, бұл сөзді құлақ шалса, суықтау, ызғарлы мағынасын түсінеміз.

«Бір уыс салқын топырақ алып, бетіме бастым» (Ж. Жұмақанов, Қаракөз.).

Туыс тілдердің өз ішінде де дыбыстық құрамы жағынан бірдей, сәйкес бір сөздің бірнсше мағына беретінін жоғарыда талай кездестірдіңіздер. Дәл осы сияқты «салқын» сөзі әр тілде біздегіден өзгеше мағына меншіктенеді. Тува тілінде салгын — әлсіздеу жел; хакасша салгах — толқын; алтай, якут тілдерінде салкын немесе салгын — жел. моңғол тобындағы тілдерде — моңғолша «салхи», қалмақтарда «сальки» тұлғалы сөздер де біздегі «жел» мағынасында қолданылады. моңғол, якут тілдерінен ауысқан осылар тұлғалас —«салгин» сөзі тунгус-маньчжур тобындағы кейбір тілдерде «ауа» мағынасын ұғындырады. Келтірілген тілдік деректерге сүйене отырып, сөздің алғашқы тұлғасы мен тұңғыш мағынасы жөнінде жорамалға жол берсек, «салқын» сезінің түбірі—«сал» әуелгі мағынасы — қазіргі түсінігіміздегі «ауа» дегеннің орнына қолданылған деуге болады. Мысалы, якут тілінде «салгын» тұлғасының бірінші мағынасы — ауа, ал екіншісі — ауаның қозғалысы. «Жел» құбылысының ауа қозғалысынан пайда болатынын ескерсек, кейбір тілдердегі «жел» мағынасын беретін «салхи», «сальки» сөздері — туынды мағынаны меншіктеніп тұр. Қазіргі біздің, татар, башқұрт тілдерінде «салқын» тұлғалы сөз ауа қозғалысынан пайда болған ызғарлы леп, суық мағынасында қалыптасқан. Сөз жоқ. Қазақ тілінде де ертеде «салқын» сөзі өзінің алғашқы мағынасында қолданылған. Кейін оны арабтардап ауысқан «ауа» сөзі ығыстырып, енді «салқып түлі агы езге бір ұғымды меншіктенуге мәжбүр болған.

Дереккөздер

1. Бес жүз бес сөз.— Алматы: Рауан, 1994 жыл. ISBN 5-625-02459-6