Оқшантай мылтықтан атылатын қорғасын оқтарды салып алып жүруге арналған кісе белдікке ілінетін кішкене тері қалташа Кісе

Оқшантай – мылтықтан атылатын қорғасын оқтарды салып алып жүруге арналған кісе белдікке ілінетін кішкене тері қалташа.

Кісе белдіктегі оқшантайлар (фрагмент). ҚР Ұлттық мұражайының көрме залынан.

Дәстүрлік сипаты

Белдікте екі оқшантай ілініп, олар әдетте қатар орналасты, кейде бір-бірімен де қайысбаумен қосылды, бірақ, кейде бір немесе үш оқшантай да тағылды. Кавказдықтардың, шеркестердің ұлттық костюмнің дәстүрлі элементіне айналған оқ салғыштар – «газырлар» сияқты, оқшантайлар да қазақтардың кісе белдігінің дәстүрлі тұрақты ұлттық элементіне айналды. Қазақтарда оқшантайларды тағып жүру берік дәстүрге айналғаны соншалықты, XX ғасырдың басында қазынадан оқталып унитарлы патрондармен атылатын мылтықтың пайда болуымен оқ салатын қалташаның қажеттілігі болмай қалса да оқшантайлар кісе белдікте дәстүрлі элемент ретінде кейін де өз орнында сақталып қалды. Этнолог Нұрсан Әлімбайдың пікірінше, дәстүрлі қазақы ортада кісеге міндетті түрде екі оқшантай тағылды. Ол жасы бес-алтыдан кем емес бұқа немесе өгіздің аталығының «қабы» – шонтайдан жасалды. Осындай материалдан және оқ салуға арналғандығына қарағанда, оқшантай өркендеу идеясымен байланысты еркектіктің символы болса керек. Қалталық қызметі қажет болмай қалғандықтан оқшантайлар енді қалтасы жоқ салпыншақ түрінде жасала бастады. Өзінің қалташа функциясынан айырылса да, кейінгі кісе белдіктерде оқшантай-салпыншақтар дәстүрлі қалта қызметінен туындаған формаларын өзгерткен жоқ. Тіпті бұл салпыншақтарда оқшантайдың ауызын жауып тұратын қақпағы да сақталған. Бергі замандағы кісе белдіктерде бұл салпыншақтардың да жоғалғанын көреміз.

Дереккөздер

ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9

Әдебиеттер

Захарова И.В. Ходжаева Р.Д. Казахская национальная одежда: XIX – начала XX вв. Алматы: Наука, 1964;
Ертедегі әдебиет нұсқалары. Алматы, 1967;
Курылев В.П. Оружие казахов. Материальная культура и хозяйство народов Кавказа, Средней Азии и Казахстана. СМАЭ. Т.XXXIV. Л.:Наука, 1978. С.4-22;
Самашев З., Жетібаев Ж. Қазақтың этнографиялық суреттеріндегі белбеу мотиві. ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы. 1997. №12. 57-67 бб.;
ҚР МОМ материалдарынан;
ОМЭЭ-материалдарынан.

[1] ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9