Мәндес сөздер (Синонимдер)

Мәндес сөздер (Синонимдер) -Тұлғалары белек, мағыналары жуық

Мәндес сөздер керкем әдебиеттің, оның ішінде поэзия тілінің ең бір қажетті қүралы. Керкем сөз шебері Мәндес сөздерді дүрыс қолдана білуі арқылы айтпақ идеясын дәл үсыну, образды әсерлі етіп шығару сияқты шарттарды жүзеге асырады. Ұйқас жасауда да ақын Мәндес сөздердің кемегіне жүгінеді. Бір сөзді шағын микротексте, яғни бір сейлемнің немесе бір өлең шумағының ішінде қайталамау сияқты қарапайым эстетикалық талапты орындау үшін де Мәндес сөздер бірден-бір қажет қүрал болып табылады. Бұл қажеттікті Абай жақсы сөзініп, Мәндес сөздердің дүрыс жүмсалуына баса кеңіл белген. Еңалдымен, ол Мәндес сөздердің мағыналық реңктерін айтпақ ойының мазмүнына сай қолдануды көздеген.

Мәндес сөздерді таңдауда олардың семантик. жағынан нақтылық-жалпылық, стильдік жүгі жағынан жоғарылық - пәсті, бейнелі бояуы жағынан бейтараптық- әсерлілік реңктерін дүрыс айыру - тіл қүдіретін жазбай танып, сөз сырын тап баса білгенін керсетеді.

Мысалы, әйел, қатын, ұрғашы деген синонимдердің мағыналық реңктерін орынды пайдаланады: әйел, ұрғашы сөздерін көбінесе, жалпы әйел затын әңгіме еткен сәттерде келтірсе, қатын сөзін нақтылы біреудің әйелі туралы айтылған орайда жумсайды (оның жубай, зайып синонимдері Абайда жоқ, демек, қатын сөзі осы күнгідей қарапайым сөз ретінде дерекілеу, бейтарап мәнді сөз емес, жалпы әдеби нормадағы қолданыс). Мысалы, «Әйел адам гулмен тең», «Ұрғашы да көп жан ғой, досым болса», «Түңлікбайдың қатыны атың - Шәріп». Ер, бай сөздері де бірінің орнына бірі талғаусыз жүмсалмайды: ер жалпы үғым. Мысалы, «Ері ашу айтса, әйелі басу айтып». Мүнда әңгіме нақтыбірәйелдіңжүбайытуралыемес.

Ап байсөзі нақты бір әйелдің күйеуі туралы немесе әзіл, сықақ мәні керек жерде қолданылады, яғни ерсөзіжоғары стильдік, байпәс стильдік сөз ретінде ажыратылып жұмсалады. Алла, қудай, тәңір сияқты мағыналық реңк айырмашылықтары жоқ «таза» синонимдерді де Абай талғап пайдаланады; өлең ұйқасын жасау үшін немесе қатар келген өлеңжолдарында бір сөзді қайталай бермес ұшін екеуін, ұшеуін бірдей қолданады.

Мысалы, «О да құдай пендесі Тұспей кетердеймісің Тәңірінің құрғантөзіне». Ислам діні сөз болғанжердеалла синонимі көбірек, аләңгіме жалпы «қүдіретті күш, жаратушы»жайын- да болса, құдай сөзі жай ұшырасады. Бұл сөзді Абай 160 рет қолданып, оныңхалықтіліндегі қудай сақтасын, қудай урсын, қудайға жазу, қудай атсын сияқты тіркестерін бүзбай келтірген. Кене түркінің «өз қудайы» тәңірі сөзі 43 ретжумсалып, көбінесе құдайсөзіналмастырыпотырады.

Мысалы, дыбыстық қайталаулар қүру керек жерде келтірі- леді. Айталық, «Тәңірі сақтар табандап, тапурса да» деген тармақта «т» дыбысынан басталатын ал- литерациялық қатар үшін ақын қудай сақтар деп бермей, тәңірі сөзін пайдаланады. Мәндес сөздердің қолданысына келгенде Абай тілінің көзге тұсер бір ерекшелігі - оларды қаттап (қабаттастырып), яғни бірнешеуін қатарынан келтіріп пайдала- нуы, бұл - стильдік мақсатты етейтін амал. Мысалы, «Түзу кел, қисық, қыңыр, қырын келмей», «Есер, есірік болмасаң, Тіршіліктен пайда жоқ», «Абай- лаңыз, байқаңыз, елдің жайы солай-ды» деген өлең жолдарындағы қатарынан келтірілген Мәндес сөздер бірін-бірі толықтыра тұседі, мағынаны күшейтеді.

Ал «Өтірік берген қағаздың Тауып алып жалға- нын... Босқа ұялып, тек кеименіп» сияқты қатарлар дағы Мәндес сөздер бір микротексте сөз қайталай бермес үшін қолданылған. Осы іспеттес қызметтерде Абай тілінде рас - шын, жақындау - жуықтау, ауыр - қатты, туысқан - ағайын, бәле - кесе- пат, алаш - жұрт - ел, уайым - қайғы деген мәндес сөздер қабатталып шебер жүмсалады. Мәндес сөздерді таңдауда Абай ақындық дарынын танытып қоймай, «Өлеңдеген-әрсөздіңүнасымы»деп, өзі айтқан қағиданы дәлелдейді. Мысалы, Әбдірахманныңәйелі Мағышқа шығарып берген жоқ тауындағы: «Қызықтың заңғар басынан Қорлыққа кеттім жығылып, Құдай қосқан қосақтан жалғанда қалдым жырылып. Қайғыңда қалдым қамалып, қызығым кетті сырылып» деген тармақтарда ақын қулау сөзін емес, оның жығылу синонимін тандайды. Әдетте заңғар биіктен бір нәрсе немесе адам құлар болар, жығылу - адам өзі аяқ басып тұрған жеріне немесе аттан, түйеден құлағанда болатын қимыл атауы. Ақын бұл жерде заңғар биіктен қуладым десе, ол айтпақ ойды қалыпты түрде, бейтарап мәнде хабарлау ретінде үсыну болар еді, ал заңғар биіктен жығылу дегенде, баяндау үні мағыналық контраст арқылы бейнелі мәнге ие болады. Солсияқты, қаралы Мағыш құдай қосқан қосағынан айрылдым демейді, жырылып қалдым дейді, оның көріп келген қызығы жай етіп кетпейді, сырылып кетеді. Мұндағы таңдалып алынған Мәндес сөздер оқырман (тындарман) сезіміне қатты әсер ететін, айтылмақ ойға бейнелі ең беретін түрлері. Абай Мәндес сөздердік қатарлардың біреуін дәлтаңдап, тап басуын, әсіресе, аударма өлеңдерінде жақсы танытқан. Аударып отырған шығарманы негізінен дәл беру үшін, оны жай кешірме емес, екінші тілдегі поэзия етіп үсыну үшінәрбір сөздің бояуын, сөзімге білінер-білінбес семантик. реңктерін, өзге сөздермен тіркесу қабілеттерін - баршасын іске асыру керектігін жақсы сөзінген Абай Лермонтовтың «Пустыня вяемлөт богу» деген ойын «Елсіз жер тұрғандай боп хаққа мүлгіп» деп аударады. Бұл жерде Абай орысша внимать етістігінің кітаби поэтик. сөз екенін іштей сөзініп, оның қазақша тыңдау, қулақсалу дегөн аудармаларын алмай, мүлгу сөзін таңдайды.Абай Мәндес сөздердік қатарларды образ- ды дәл беру, ойды айқын, әсерлі етіп жеткізу үшін шебер пайдаланған, жалпы әдеби тілдің, оның ішінде поэзия тілінің сөз айналымын күшейткен, сөздік байлығын арттырған. Бұл үшінтілдегі бар Мәндес сөздерді өлең тіліне тартумен қатар, сирек қолданылатындарын қайта жандандырған.

Мысалы, бөзу-күсу, букіл - муқым т. б. кенөлерін де пайдаланған; ежеттес - сырлас, әз туту - қадірлеу т. б. өзге тілдердегі Мәндес сөздер усынған.

Мысалы, бұл күнде көбінесе әңгімелесу, сырласу мағынасында қолданылатын арабтың сұхбат сөзінен жасалған сұхбаттық сөзін жолдастық сөзінің синонимі ретінде жұмсаған. Ап кейбір тіркестердің синонимін өзі жасаған. Мысалы, қоңыр көру дегенді кем керудің синонимі ретінде ұсынады. Бұл жаңа тіркестің бейнелі түрі бейтарап кем көру тіркесінен әлдеқайда күшті екенін Абай жақсы сөзген.

Дереккөздер

1. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9