Күрекаяқты ұлу

Күрекаяқтылар (ағылш. Scaphopoda) — теңіз моллюскілер класы, тек қана теңіздерде, 3000-5000 метрге дейінгі тереңдікте, көміліп тіршілік ететін моллюскалар. Ұзындығы 3 мм-ден (Cadulus amphora) 3-4 см-ге дейін, ал Dentalium elephantinum, D. prelongum-ның ұзындығы 7-8 сантиметр. 2 тұқымдасы, 26 туысы, 1000-ға жуық түрі бар. Ең бірінші рет Dentalium туысын Лаказ-Дютье (1856) және А. Ковалевский (1883) зерттеп, оның барлық мүшелеріне, физиологиялық процестеріне, көбею және өмір сүру кезеңдеріне анықтама берген. Бұл зерттеулер әлі күнге дейін өзінің құнын жойған жоқ. Кейінірек Плате (1892), Дистазо (1905) Dentalium-ның ішкі құрылысына, ал Вильсон (1904) эмбриологиялық даму циклын зерттей келіп, жұмыртқасының бөлшектенуіне және детерминациясына назар аударған.

Antalis vulgaris

Құрылысы мен физиологиясы

Күрекаяқтылардың денесі билатеральді симметриялы. Бақалшағы ұзын, біртұтас жабық, ұштарында екі тесігі бар, аздап иілген конус немесе түтік тәрізді. Оның алдыңғы тесігі артқысына қарағанда кеңдеу, шеттері тегіс немесе терең кесілген. Кең алдыңғы тесігінен басы мен аяғы шығып тұрады. Аяғы арқылы моллюска шөгіндіге көміліп, содан ұсақ жануарларды ұстап қоректенеді. Осы жағдайда сүйір болып келген бақалшағының артқы ұшы шөгіндіден биік көтеріліп тұрады. Бақалшақтың үсті тегіс немесе ұзынынан қабырланған, кейде сақиналы қатпарлары да байқалады. Бақалшақтың түсі ашық, ашық-қызыл, жасыл немесе түрлі түсті.

Мантияның қатпарлары да бірігіп біртұтас жабық, түтік тәрізді мантия қуысын жасайды. Ол сыртқы ортамен екі тесігі арқылы байланысады: алдыңғы және артқы. Су артқы тесік арқылы мантия қуысына еніп, мүшелерге оттегін береді де алдыңғы тесігі арқылы сыртқа шығарылады. Сумен бірге қорытылмаған қалдықтар, несеп заттары және жыныс өнімдері де сыртқа шығарылады. Судың айналымы мантияның кірпікшелі эпителияларының бір бағытта жұмыс істеу нәтижесінде жүзеге асады. Аяғы құмды, шөгіндіні қазуға бейімделген. Оның шеткі бөлігі бітеу конус тәрізді болады да, түбінде жұп бүйірлік күрек тәрізді қалақшалары орналасады (кластың атауы да осыдан). Күрека-яқтылардың қозғалуы өте баяу. Әдетте бүйір қалақшаларының жиырылуы нәтижесінде аяғы ұзарып шөгіндіге оңай батады, келесіде қалақшалары жайылып (зәкір тастаған сияқты) аяқтың ұшын бекіткеннен кейін аяғы қысқарып денесін алға қарай тартады. Аяғынын, ұзаруы мен қысқаруы — бұлшықеттерінің жұмысы. Siphonodentaliidae тұқымдасының өкілдерінде аяқтары күшті өзгерістерге ұшырап, өте ұзын құрт тәрізді формаға айналған.

Басы жақсы дамыған, оның ұшында ауыз тесігі, ал үстінде екі тері қатпарлары (түрі өзгерген қармалауыштар) орналасқан. Тері қатпарларының шетінен көптеген жіп тәрізді ұзын мұртшалары тарайды. Олардың ұшы қасық тәрізді жуандап, кірпікшелі эпителиімен жабылған. Сонымен қатар, мұртшаларында сілекей шығаратын безі және сезгіш клеткалары шоғырланған. Осыған байланысты мұртшалары сезу мүшесінің ғана емес, сілекейге фораминифераларды және басқа ұсақ жәндіктерді жабыстырып, қорегін ұстау қызметін де атқарады.

Ac қорыту жүйесі

Басының алдыңғы ұшында орналасқан ауыз тесігі ауыз қуысына және жұтқышаққа өтеді. Оның арқа жағында — таға тәрізді жақтары, құрсақ жағында — дәм сезу қызметін атқаратын сезгіш клеткалары және үккіші бар тілі орналасқан. Жұтқыншақ қысқа өңеш арқылы қарынға жалғасады, бұған симметриялы орналасқан жұп бауырдың өзектері ашылады. Ортаңғы, артқы ішегі түтік тәрізді.

Зәр шығару жүйесі

Екі бүйрегі артқы ішектің бүйірінде симметриялы орналасып, аналь тесігінің жанында екі зәр шығару тесігімен ашылады. Зәр шығару қызметін қанның лейкоциттері және паренхима клеткалары атқаруы мүмкін.

Тыныс алу жүйесі

Желбезектері жойылған. Тыныс алуы тері және мантияның қабырғасы арқылы өтеді.

Қан айналу жүйесі

Желбезектерінің жойылуына байланысты жүректің екі жүрекшесі және қан тамырлары да редукцияға ұшыраған. Қан тамырлардың қызметін күрделі синус пен лакуна түтіктері атқарады. Бір камералы жүрек перикардия қуысында орналасқан. Қанның айналуы негізінен жүрекгің, аяқтың және дене бұлшықеттерінің жиырылуына байланысты.

Нерв жүйесі

Нерв жүйесі жұп жүйке түйіндерден: церебральді, педальді, висцеральді, плевральді және буккальді ганглияларынан құралған. Бұлар өзара коннективалармен байланысып, шашыранды — түйінді жүйке жүйесін түзейді.

Сезім мүшелеріне мұртшалары, дәм сезу клеткалары және жатады. Көміліп тіршілік етуіне байланысты көздері жойылып кеткен, бірақ жарық сезу қабілеттілігі жақсы сақталған.

Жыныс жүйесі

Жыныс жүйесі — дара жынысты. Бір ғана жыныс безі арқа жағында орналасып, оң жақтағы бүйрекке ашылады.

Дамуы

Пісіп жетілген жұмыртқалары немесе сперматозоидтары бүйрек арқылы мантия қуысына түсіп, сыртқа шығарылады.

Ұрықтануы

Ұрықтануы суда жүреді. Жұмыртқаның бөлшектенуі спиральді, детерминативті, нәтижесінде еркін жүзетін трохофора тәрізді дернәсіл шығады. Личинка 5-6 күннен кейін судың түбіне шөгіп ересек түріне айналады.

Экологиясы және таралуы. Күрекаяқтылар теңіздердің түбінде, шөгінділерде, құмдарда көбінесе көміліп тіршілік етеді. Denta-lium keras, D. leptosceles, D. acutissimum, Cadulus spectabilis тағы басқалары теңізде 3-5 мың метр тереңдікте мекендейді, ал D. striolatum жағалаудан бастап 2 мың метр тереңдікте кездеседі, көбісі 100-200 метр терендікте кең тараған. Ұсақ теңіз жәндіктерімен, әсіресе фораминифералармен қоректенеді.

Күрекаяқтылар класының өкілдері барлық теңіздерде кездеседі, бірақ ең бастылары жылы тропикалық теңіздерде кең тараған. Мысалы, Cadulus fusiformis, Dentalium neohexagonum, D. semipolitum және басқалары Орталық Америка мен Калифорния жаға-лауларында кең тараған. Солтүстік теңіздерде тіршілік ететін Antalis entalis кейде құмайт жерлерде шоғырланады.

Ордовик дәуірінен белгілі. Эволюция барысында аз өзгерген. Өліп біткен түрлері 200-ден аспайды.

Классификациясы

мен аяқтарының құрылыс ерекшеліктеріне байланысты күрекаяқтылар екі тұқымдасқа бөлінеді:

• Dentaliidae-ның бақалшағы иілген конус немесе түтік тәрізді, алдыңғы ұшы кең, артқысы сүйір. Аяқтарының түбінде жұп күрек тәрізді қалақшалары бар. Негізгі туысы — Dentalium, өкілдері: D.elephantium, D.entalis.
• Siphonodentaliidae-ның бақалшағы тегіс, түссіз немесе шыны тәрізді, алдыңғы жағы сүйір. Аяқтары ұзын, құрт тәрізді немесе ұшында диск тәрізді өсіндісі бар. Негізгі туыстары: Cadulus, Siphonodentalium, Entalina.

Дереккөздер

1. Дәуітбаева К.Ә.Омыртқасыздар зоологиясы. Оқулық. - Алматы: 2004. ISBN 9965-749-11-6