Кіреуке Кіреуке сауыт пiшiмi қысқа жеңді жейде түрiнде жасалып дөңгелек металл шығыршықтардан өрiлген торлы сауыт Қазақ

Кіреуке, Кіреуке сауыт – пiшiмi қысқа жеңді жейде түрiнде жасалып, дөңгелек металл шығыршықтардан өрiлген торлы сауыт. Қазақ тiлiнде кіреуке сөзi селдiр, торлы деген мағынаны бiлдiредi.

Арыстан сұлтан Жантөриннің кіреукесі. ҚР ҰМ қорынан.

Қорғаныста қолданылуы

Кіреуке сауыт көшпелі халықтарда І мыңжылдықтың басынан, ғұн-сармат заманынан қолданыла бастаған. Түркі заманында кіреуке сауыт көшпелілер жауынгерлерінің қорғаныс жарағының негізгі түріне айналды. Орта ғасырда көшпелі халықтарда кіреуке сауыт өрімін жасау технологиясы жетілдірілуімен бұл сауыттың көптеген үлгілері пайда болды. Тамаша техникалық және қорғаныс қасиетiне байланысты кіреуке – шығыс жауынгерлерінің ең көп қолданған сауыт түрi. Қазақ жауынгерлері кіреукені қорғаныс жарағы ретінде ХІХ ғ.-ға дейін қолданып келді, бұл кезеңде от қаруының кең қолданысқа енуімен кіреуке сауыт қолданыстан шықты.

Сипаты мен түрлері

Кіреуке сауыттың қорғаныс қасиетiн қалыптастыратын негiзгi конструктивтiк элементi – шығыршық темiр сымнан соғылып жасалып, бiр-бiрiмен тоқылып өрiлдi. Кіреуке шығыршықтарының iшкi диаметрi дәстүрлі халықтық әскери терминологияда көз деп аталды да, шығыршық көздерiнiң көлемi кіреуке сауыттың түрiн анықтайтын негiзгі типологиялық белгі болды. Қазақтар шығыршық көздерiнiң көлемiне сәйкес торғай көз, шөже көз (яғни, шығыршық тесiгiнiң үлкендiгi торғайдың, шөже балапанның көзiнiң үлкендiгiндей-ақ) және бадана көз деп аталатын үш түрiн айырады. Осындай көздi шығыршықтардан тоқылған кіреукелер торғай "көз кiреуке", "шөже көз кiреуке" және "бадана көз кiреуке" деп аталды. Фольклорлық материалдарда қазақ батырларының жарағы ретiнде кіреукенiң осы үш типi де айтылады. Кіреуке типiнiң шөже көз кіреуке және торғай көз кіреуке орыс тiлiндегi «кольчуга» және «панцырь» (кiшкентай шығыршықтардан өрiлген кіреуке) деп аталатын кіреукенiң екi түрiне сәйкес келедi. «Бадана көз кiреуке» немесе «бадана көздi сауыт», «бадана сауыт», «бадана» үлкен жалпақ соғылған шығыршықтардан тоқылып жасалды, сондықтан, кіреукенің бұл түрі өте берiк болды, ауыз әдебиетiнде де бұл бадана сауыттың берiктiгi баса айтылады. Бұл кіреукеде шығыршық көзiнiң көлемi «бадана» атты өсiмдiк пиязшығының көлемiндей болғандықтын осылай аталған.
Шығыршықтардың жасалу әдісі тұрғысынан келсек, кіреукелер өрімінде, әдетте, шығыршықтардың үш түрі қолданылды. Шығыршықтың бірінші түрі – ұштары шегемен бекітілген шығыршықтар, екінші түрі – ұштары тікеншемен бекітілген шығыршықтар, бұл шығыршықтар, көбінесе, овал формалы болып келеді. Кіреуке шығыршықтарының үшінші түрі – темірден тұтас шабылып алынған дөңгелек шығыршықтар, кіреукелер өрімінде шығыршықтың тек бір түрі немесе екі-үш түрі қолданып өрілген.
Кіреукені тоқығанда шеберлер сауыттың беріктігін ғана емес, әсемдігін де ескеріп отырды. Ауыз әдебиетінде жағалары алтын шығыршықтан өрілген, жеңдері жез шығыршықтардан өрілген кіреуке сауыттар айтылады.

Сауыттың дәрежесі

Денеге киіліп қолданылатындықтан қазақ тілінде кейде сауыттың синонимі ретінде тон сөзі қолданылып, темір сауытты темір тон, ал кіреуке сауытты кіреуке тон деп те атайды. Сауыттардың ішінде тұтастай металдан жасалған сауыттар тобы, басқа халықтардағы сияқты, қазақтарда да ақ сауыт атауымен аталады (салыстырыңыз, орысша: «белый доспех», «белое оружие», немiсше «blanke waffe»). Органикалық материалдардан (сүйек, мүйiз, терiден) жасалған қатты сауыттарға бұл атау қолданылмайды. Сондықтан, кіреуке сауытты кейде ақ сауыт немесе ақ кiреуке деп те атайды. Халықтық әскери терминологиядағы кіреуке сауыттың бұл бiрнеше дәстүрлi атаулары қазақтардың қорғаныс жарағын жiктеудiң дәстүрлi жүйесi құрылымындағы осы сауыт түрiнiң орынын және бұл құрылымның түрлi таксономиялық деңгейлерiмен қатынасын көрсетедi. Жасалу технологиясының күрделілігі, жасалу әдісінің қиындығы, сауыттың қолданыста ыңғайлылығы, әдемілігі бұл сауытты жауынгерлік жарақтың қымбат түріне айналдырды.
Әдетте, кіреуке сауытты атақты батырлар, хан-сұлтандар киген. Қымбат бағалы жауынгерлік киім болғандықтан түркі мемлекеттерінде кіреуке сауыт жоғары дәрежелі әскери қызметке тағайындалған адамға лауазым белгілері ретінде берілетін, әскерилерге әскери қызметі үшін әскери сый-марапатқа берілетін әскери заттардың бірі болды. Қымбат зат ретінде кіреуке сауыт қазақтарда атадан мұраға қалатын қымбатты мүлік, қалымға, киітке беретін бағалы сый болды. Қазақ тарихындағы ерлігімен аты шыққан батырлардың әулетінде олардан қалған кіреуке сауыттар бүгін де киелі зат ретінде ұрпақтарында сақталуда. XIX ғ.-дың аяғына дейін қазақтың салтында бағалы зат ретінде кіреуке сауыттар әртүрлі тойларда, астарда бәйгеге берілетін жүлделердің, тоғыз сыйдың – «тоғыздың» құрамына басты сый болып кірген.

ҚР ҰМ қорында ХІХ ғ.-да Кіші жүздiң біраз бөлігінің сұлтаны болған Арыстан сұлтан Жантөриннің кіреукесі сақтаулы (суретте). Оны музейге 1923 жылы сұлтанның ұрпағы – хан Қайыр Қасымовтың немересі тапсырған екен. Кіреуке сауыттың ұзындығы 74 см, енi жеңiмен бiрге 100 см, белінде ені 50 см-ге жуық, жеңiнiң енi 17 см. Сауыт қысқа жеңдi, жағасыз жейде түрiнде болат темiр шығыршықтардан өрiлiп жасалған. Жағасы жартылай дөңгелек ойық түрінде, алқымында тігінен жырымы бар. Жеңінің жиегі қиғаш қиылған, етегі алдынан да, артынан да жырылып жасалынған. Сауыт болат сымнан соғылып жасалған, сопақша келген пішінді, ұштары шеге арқылы бекітілген, диаметрі 1,5 см шығыршықтардан өрілген. Шығыршық көздерінің көлеміне байланысты бұл кіреуке сауыт – бадана кіреуке түріне (баданаға) жатады. Бұл бадана кіреукенің жасалу уақыты XVII-XVIII ғғ.

Дереккөздер

ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9

Әдебиеттер

О туземном оружии в туркестанском крае. РТ. Вып.2. 1872;
Валиханов Ч.Ч. Вооружение киргиз в древние времена и их военные доспехи. Собрание сочинений. В 5-ти томах. Т.1. Алма-Ата: АН КазССР, 1961;
Ақсауыт. Екi томдық. Алматы: Жазушы, 1977;
Тэрнер Виктор.Символ и ритуал. М.: Наука, 1983;
Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири. Пространство и время. Вещный мир. Новосибирск: Наука, 1988;
Бейхайм В. Энциклопедия оружия. СПб.: Санкт-Петербург оркестр, 1995;
Ахметжан К.С. Кольчужные доспехи из коллекции ЦГМ РК. Орталық музей еңбектері: музей ісі, тарих, археология, деректану, антропология және этнология, деректану, фольклортану. II басылым. Алматы: Балалар әдебиеті, 2009;
ҚР МОМ – материалдарынан;
ОМЭЭ – материалдарынан.

[1] ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9