Катаболизм

Катаболизм (грекше katabole – сыртқа шығару, ыдырау), биологияда – организмде тіршілік әрекеті процесінде пайдаланылған энергияны босата отырып, қажетсіз заттарды денеден сыртқа шығарып тастау.

Жасуша мен тінде болатын тотығу процесі ферменттерінің қатысуымен үздіксіз жүретін құбылыс. Ондағы ақуыз, май, көмірсу сияқты күрделі органикалық заттар тотығу әсерінен ыдырайды. Осы процестен пайда болған энергия тіршіліктің қажетіне жұмсалады. Энергияның көп мөлшерде бөлініп шығуы фосфорлы қосындылардың ыдырауы нәтижесінде туады.

Мысалы, аденозинүшфосфорлы қышқыл (АҮФҚ) ыдырағанда шығатын химиялық энергия электрлік және механикалық энергия түріне айналып отырады. Демек жасуша мен тіндегі энергия көзі – болып саналады. Ферменттердің әсерінен бір заттар ыдырап жатса, екінші бір заттар қайта түзіліп отырады.

Организмдегі зат алмасу процесінің негізі болып табылады. Жасушалардағы заттар бір қалыпта өзгеріссіз тұрмайды. Әсіресе, органикалық заттар жасуша мен тінде ыдырап бөлшектенеді. Мысалы, қышқылдар суда ерігенде, сутек иондары мен хлор иондарына бөлінеді. Катаболизм жоғары сатыдағы жануарлар мен адамда жылдам жүрсе, төм. сатыдағыларда (мысалы, бақа, шаяндарда) баяу жүреді. Жоғары сатыдағы жануарлар мен адам денесіндегі зат алмасу процесінің қарқынын, барысын, көлемін орта жүйке жүйесінің қызметі реттеп отырады.

Асқорту жүйесінің диаграммасы

Ыдырауы

Жалпы қоректік заттар үш кезеңде ыдырайды

Бірінші кезең

Бірінші кезеңде ірі молекулалар айырылып, ұсақ молекулаларға бөлінеді. Мысалы, полисахаридтер - гексозаға, пентозаға; майлар - май қышқылына, глицеролға; ақуыздар - амин қышқылдарына ажырайды. Ыдырауыдың мұндай процесі ас қорыту жолында іске асады.

Екінші кезең

Екінші кезеңде бұрын түзілген ұсақ молекулалар жасушаға енеді де, цитоплазмада əрі қарай ыдырайды. Қанттар жəне амин қышқылдарының бір бөлігі пируватқа айналады, ол митохондрияға енеді де, тотығып ацетил-А-коферментіне айналады. Май қышқылдары мен глицерол пируватқа айналмайды, олар ß-тотығу процесі арқылы ацетил-А-коферментін береді.

Үшінші кезең

Үшінші, қорытынды кезең митохондрияда өтеді. Бұл кезде қоректік заттардың энергиясы босап шығады. Мұнда ацетил-А-коферменті түгелдей тотығып, СО₂ мен Н₂О айналады. Босап шыққан энергияның бір бөлігі АТФ молекуласында жиналады да, екінші бөлігі жылу түрінде бөлініп шығады. АТФ бос энергиясы гидролизден кейін пайдалы жұмыс атқаруға қолданады. Кəдімгі жасушаның ішінде 1 млрд шамасындай АТФ молекуласы болады.

Дереккөздер:

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том
2. Биохимия. Медицина университеті баспасы. Алматы