Индонезия өнері

Индонезия өнерінің бастау көзі Оңтүстік-Шығыс Азияға түгелдей дерлік кеңінен тараған, өзінің Солтүстік Вьетнамдағы орталығының атымен донгшон мәдениеті деп аталған, қола дәуіріндегі мәдениетпен байланысты. Үнді әсері Индонезияға тек біздің дәуіріміздің бірінші ғасырында ғана жетті. Бұл жөнінде V ғасырдың басындағы санскрит жазбалары әңгімелейді. , Өнер мен сәулеттің ірі шығармалары VII—VIII ғасырларға жатады. Бұл дәуірдің өнері үнді-явалық немесе орталық деп аталды, мұның өзі Үндістанмен, әсіресе Оңтүстік Үндістанмен, тығыз байланыста болғанын аңғартады, ал мүның кең тараған жері Ява аралының орталық бөлігі болды. Мұнда да үнді әсері өзіндік ерекшелігі бар өнерге қорғаушы күш ретінде ғана ықпал етті. Осы кездегі явалық бедерлі суреттер Бхархута мен Санчидегі ертедегі буддалық бедерлі суреттер тәрізді Будда өмірінің түрлі кезеңдерін, оның өткен шақтардағы өмірін түсінікті тілмен егжей-тегжейлі баяндайды. Олар да Ангкордың соңғы кездердегі бедерлі суреттері тәрізді көркем шығармалар қатарына қосылады. Индонезия өнерінің өзіндік ерекшеліктеріне әр түрлі сипат-көріністері таптық кезеңге дейінгі дәуірден келе жатқан көптеген аралдарды осы күндерге дейін сақталған байырғы жергілікті өнердің тигізген әсері мол болды. Бірақ бұл жай біз алған тақырыптың шеңберіне кірмейді.

Чанди Севу. Прамбанан, IX ғ.

Боробудур. Жалпы көрінісі. Долана. Кеду. Ява.

Қытай деректері мен санскрит жазбалары Индонезияда «үнділенген» мемлекеттердің өмір сүргенін растағанмен, бізге дейін У—VI ғасырлардағы индонезия сәулет өнері шығармалары сақталмағаны мәлім. Санскрит жазбаларының маңыздылары,Шығыс Калимантандағы Мулаварман патшаны (біздің дәуіріміздің 400 жыл шамасы), Пурнаварман патша мен оның Батыс Явадағы Тарума деп аталған патшалығын (біздің дәуіріміздің 450 жыл шамасы) атайды. Сол сияқты Орталық Явадағы Калинга патшалығы да (біздің дәуіріміздің 650 жылы) белгілі. Бірақ осы дәуірдің стилі бойынша VIII ғасырларға жатқызуға болатын, кездейсоқта болса да табылған тас және қола мүсіндер бізде жоққа тән. Ерте кезеңге (V ғ. шамасы) сол сияқты осы бөлімнің «Кіріспесінде» атап өтілген. Шығыс Ява мен Сулавесиде табылған, түрегеп тұрған Будданың Цейлонда жасалуы мүмкін қола мүсіні жатады. Ол Суматрадағы VII ғасырдан қалған қазбалар көрсеткеніндей, хинаяна буддизмінің кең тарағанын, кейіннен оның орнын Индонезияға түпкілікті орнығып қалған махаяна мектебі басқанын дәлелдейді.

Осы Суматрада кейін өз ықпалын Малакка жарты аралына таратқан Шривиджая мемлекеті пайда болды. Осы заманғы Малайзияда мәдениеті тым ертерек гүлденген болуы мүмкін. Мәселен, VI ғасырдағы қытай деректері астанасы қалың кірпіш қабырғалармен қоршалған Ланкасука патшалығы жайында хабарлайды. Үйлерде қосарланған есік болған және олар террасадағы павильондар ретінде орналасқан. Қытайға VI ғасырда келген Ланкасука елшілері өз мемлекеттерінің негізі төрт жүз жылдай бұрын, яғни —I—II ғасырларда қаланғанын, Фунань мемлекетіне вассалды тәуелділікте екенін айтқан. Сірә, Ланкасука Малакка жарты аралының шығыс бөлігіндегі Перака ауданында орналасса керек және қытай деректерінде аты аталатын осы жарты аралдағы көп мемлекеттердің бірі болуы мүмкін.

Шривиджая туралы да біз, ең алдымен, өз әңгімелерін VII ғасырдың екінші жартысында жазып қалдырған қытайлық будда табынушыларынан білеміз. Шривиджаяда мыңнан аса буддалық монахтар және Наландадағы үнді университеті сияқты атақты университет болды, оған Оңтүстік-Шығыс Азияның көптеген елдерінен табынушылар ағылып келіп жататын болған. Көптеген байырғы патшалықтар тәрізді Шривиджаяның да қалай пайда болғаны жайында біз ештеңе де білмейміз. Фунань патшалығының құлауына орай Шривиджая теңіз мемлекетіне айнала бастаған болса керек.

Орталық Яваны шамамен VII ғасырдың соңынан бастап буддизмнің махаяна мектебі жолын ұстаушы Шайлендрлер әулеті биледі, ал олар 750 жылдан 850 жылдарға дейін Матарам мемлекетінің негізін қалаған,, Шиваның жолын ұстанушы Санджай әулетінен шыққан патшалармен бірлесе Оңтүстік Яваны биледі. 850 жылдан кейін «тау патшалары» әулеті Шайлендрлер өзінің Яваға иелігінен айрылып, енді Суматрадағы Шривиджаяны билей бастады. Орталық Яваны олар билеген дәуір өнердің шынайы гүлдену кезеңі болды, сол кез бар әлемдегі үздік ғимараттар саналатын Мендут пен Боробудур чандилары тәрізді үздік туындылардың жасалған шағы еді.

Праджнапарамита. Тастан жасалған мүсін. Ява.

Орталық Ява ескерткіштерінің, оның ішінде Боробудурдың да дәл қай мезгілдікі екенін айту қиын, тек салыстырма түрінде және жобамен ғана айтуға болады. Орталық Яваның бізге белгілі ертедегі ғимараттары — теңіз деңгейінен 2200 метр биіктіктегі Дьенг тау сілемдерінде жергілікті жанартау жыныстарынан салынған шивалық сегіз харм.

Дьенг үстіртіндегі кейбір храмдар «Махабхарата» кейіпкерлерінің есімдерімен байланысты Махабалиһурамдағы (Оңтүстік Үндістан) Паллавтар дәуіріндегі ратхилерді еске түсіреді. Арджуна деп аталатын топты Арджуна, Шемар, Шриканди, Путнадева және, Шембадра чандилары құрайды. Мұнда бұлардан басқа Бхима, Джаравати және Гатот Кача чандилары бар. Бұл храмдардың бәрі де, Шива құдайға арналған және құрылысы жағынан Орталық Яваның басқа храмдарынан айтарлықтай ерекше өзгерістері бар.

Қазір тек храм құрылысына ғана қатысы бар «чанди» деген ат өзінің шығу тегі жағынан үндінің өлім құдайы Чанди (Дурги құдайдың және бір аталуы) есіміне қатысты. Осылайша, ол ең алдымен, бейіт ескерткіштерімен байланысты болды. Бірақ Орталық Явада чанди құдайлардың мекені деп есептелді. Мұның жергілікті ата-бабаларға табынумен байланысы бар екендігін айту қиын. Чанди - Шива, Вишну, сол тәрізді буддалық ұлы құдайлар жиынтығы саналған патшалардың немесе әулеттер негізін салушылардың ескерткіштері болуы да мүмкін.

Чанди — целланың қарапайым түрі және жоспары бойынша қабырғаның іргеден биіктігі бес метр шамасындағы төртбұрыш болып келеді. Қабырғалары лаймен ұстастырылмайақ бір-бірінің үстіне қаланған тас тақталардан жасалған. Цокольдан, целла мен басқыш тәріздес жоға- рыға көтерілген сайын сатыланып тарыла беретін пирамидалық жабындылары бар орталық бөліктен тұрады. Кейбір чандиларда бұл мұнаралық конструкция көлденең қатарларға айқынырақ бөлшектелген. Басқаларында, мәселен, Бхима чандиында цокольдағы тік бөліктер өзіндік айқындаушы белгі болып табылады. Бхима чандиында көлденең бөлшектер да жақсы байқалғанымен, бұл белгі солтүстік үнді храмдарындағы шикхарада да кездеседі.

Есік әдетте батыс жақта болса, Дьенг тобындағы екі чандиға кіретін есік шығыс жаққа қарайды. Есік целлаға кіре берістегі шығыңқы жабық порталдан тұрады. Целла тәрізді цокольға көтерілген порталға көбінесе балюстрадалары бар тас басқыш бастайды. Бхима чандиында цоколь жоқ, шығыңқы портал тікелей жерде тұр.

Жартастағы үңгірлер. Тампаксиринг. Бали. XI ғ.

Тастағы сыртқы бедерлі суреттердегі безендірулер барынша қарапайым, көбінесе шыға беріске шоғырланған, ява өнеріне тән нұсқада жасалып, қаланың басы деп аталатынмен аяқталған. Бұл иексіз гротескалы бейнелер уақытты білдіреді, көбінесе есіктің негізгі бөлігінде және кейініректегі үйлерде кездеседі. Тегіс қабырға.беттері қуыстарға бөлінген, оларға бастапқыда қойылған мүсіншелер кейіннен жоғалып біткен. Чандидің басқыш тәрізді пирамидалы шатырының бұрыштарында кішкене мұнаралар орналасқан. Олар, мәселен, Арджуна чандиіне тән конструкцияларды айқындайды. Дьенг үстіртінің оңтүстігінде, сол сияқты Орталық Явада, Кеду жазығында, Боробудурға таяу жерде де жекелеген храмдар кездеседі. Шығыс Явада да Орталық Явадағы типтес қа шпайым храм-целлалар белгілі. Бұлар әдетте Шиваның қасиетті орындары. Дьенг үстіртіне таяу Унгаран тауындағы құрылыстарды да атай кеткен жөн.

Орталық Явада осы өңірдің индуизм кезеңіндегі жекелеген мүсіндері табылды. Мәселен, оған Жанартау тасынан жасалған бір жарым метр- лік Брахманы (Лейден музейінде сақтаулы) жатқызуға болады. Осы мүсіннің иконографиясында өзіндік жекелеген ерекшеліктер бар. Төрт басты және төрт қолды құдай көрген жанды қайран қалдырар құс басты, адам денесіндегі қаздың (хамса) ұстінде салтанатпен отыр. Аяқтары қосарланбағанмен, қос-қос табаны бар, олары бірінің ұстіне бірі орналасқан және «сәйгүліктің» кең жайылған қолына тіреледі. Дьенг үстіртінде табылған тағы бір ескерткіш отырған, Шиваның тас мүсінін де еске сала кетуге болады. Банан чандиындағы әйгілі Агастья мен Вишну мүсіндерінің биіктігі екі метрге жетеді, олар кейінгі кезеңге, XI ғасырға жатады. Монументті қатып қалған қалпы оларды Паллавтар мен Чолдардың ерте дәуіріндегі (VII—IX ғасырлар) оңтүстік үнді өнеріне жақындатады.

Орталық Яваның солтүстігіндегі шивалық храмдармен шамалас кезеңде оңтүстікте де махаяна буддизмімен байланысты бірнеше маңызды ғимараттар пайда болды. Ең алдымен, XIX—XX ғасырлар арасында қайта жөнделген Мендут чандиын атауға болады. Бұл — бай бедерлі суреттермен безендірілген храм, Дьенг үстіртіндегі қарапайым целлалардан көлемі жағынан үлкен болса да, конструкциясы жағынан ұқсастық тауып жатыр. Мұнда цоколь қуатты платформаға айналған, ғимараттың орталық бөлігі өзінің қосымша цоколімен соның үстіне көтерілген. Батыс порталдың қалдықтары ғана сақталған. Бастапқыда екі сатылы шатыры да еңселі болса керек, храмның биіктігі бұрын, сірә, 26 метрдей болған сияқты, бірақ қазір ол ішінара қираған соң көп аласарған тәрізді әсер қалдырады. Храмды басқаша ұсақ түрлерімен қоршалған үлкен дагоба еңселендіріп тұрған. Сыртқы бедерлі суреттері де көркемдік орындалысы және мазмұны жағынан қызғылықты. Басқыш балюстрадасы мен цоколь қабырғаларында джатакилардың, солардың ішінде маймылдар тарихы жайлы (цокольдағы бедерлі суреттер) иллюстрациялар бар. Маймыл айдаһардың үстінде отыр, ал оның ойында маймылды суға тұншықтырып, жүрегін жеу дәмесі ғана бар. Маймыл болса, өз жүрегінің ағаш басында екендігін, ең алдымен, соны қолға түсіру керектігін айтады, осындай айламен ол өз өмірін аман сақтап қалады. Целланың сырт қабырғасындағы аумақты бедерлі суреттер отырған және түрегеп тұрған бодхисаттваларды бейнелейді. Бедерлі суреттердің стилі жағынан боробудурлық суреттерге ұқсастығы бар. Бұл ішінара сақталған, ұзын тік бұрышты порталдың қираған қабырғаларында орналасқан көп бейнелі көріністерге тән. Мендут чандиындағы целлада сақталған үш дөңгелек мүсіннің маңызы зор. Ол екі бодхисаттваның ортасындағы, Шакьямуни Будданы: тәжді Амитабхи бодхисаттва бейнесіндегі Локешварды (оң жақта) және әуелде қолында ваджрасы болған Ваджрапаниды (сол жақта) бейнелейді. Бұл топтағы мүсіндердің биіктігі екі жарымнан үш метрге дейін жетеді.

Иконографиялық мүсіндер ертедегі үнді үлгісінен алынған. Үнді құдайлары Брахма мен Индра қорғап және еріп жүрген Будда кушан кезеңіндегі Гандхара шығармаларында да кездескен болатын. Мендут чандиында бұл үшеуі ваджаряна ілімімен сәйкестендіріле жасалған. Будда мұнда осы атты иеленгенімен жердегі, Шакьямуни емес, махаяна немесе ваджраяна танымына сәйкес адам ұғымынан тыс құбылыс. Алайда, осы бейнелердің жердегідей сипаты , Шығыс Азиядағы махаяна өнеріне де тән болып келетіні таңдандырады. Үнділік үнді храмдарындағы кейінгі буддалық махаяна мүсіндеріндей Будда мұнда малдасын құрып, такуалық кейіпте отырған жоқ. Бұл отырыс шамамен осы мерзімде жасалған Боробудур Буддасына да тән. Мұнда ол арыстандар мен макаралар ортасында тақта салтанатты түрде отыр, аяғын сатылы тиянаққа тіреген, діни уағызды айтуды бейнелеген қолы кеудесінде ұсталған дхармачакарамудра түрінде; саусақтары дөңгелек формасын бейнелейді. Көркемдік жағына келгенде, бұл мүсін де Ваджрапанидың лотосты тақта салтанатпен отырған бейнесіне ұқсас классикалық аса жетілген туынды ретінде атап өтіледі. Нәзік те дөңгелек формалар үндінің сұлулық идеалына сәйкес келеді; Гупттар кезегіндегі үнділік немесе цейлондық Буддалар бойынша жақсы таныс бет пішінінде бірде-бір белгі жоқ. Осы мүсіншелерді жасаған явалық суреткерлер өз шығармаларына тікелей өздерін қоршаған адамдар кескінін арқау етпей, негізінен канондық дәстүрлерге сүйенген.

Орталық Яваның оңтүстігінде орналасқан Боробудур — ғажап сәулет туындысы. Бұл әлемдегі аса назар аударарлық ескерткіштердің бірі, ол өз тұрі бойынша буддалық символикалық кумбездерді еске түсіреді (ішкі бөлмесі жоқ жарты сфералы құрылыс), алайда шаршы формалы көп сатылы негіз басты роль атқаратын мұндай конструкция әлемдік будда моделін (мандала) дүниеге әкелді.

Боробудур төбенің басына, соған көлбете салынған. Тастар үйіндісінің ауыр салмағына шыдап тұру үшін храмның төменгі қабатын уақыт өте келе көркейтуге және нығайтуға тура келді. Соның нәтижесінде төменгі саты храмның көп сатылы пирамидасының негізі болып қалған. Төменгі тегіс сатыдан шеттерінде бес биік балюстрадалары бар шаршы формалы алаңша және құрылыстың үстінде үш дөңгелек жайдақ саты бар. Соңғы сатының ортасында — қоңырау бейнелі үлкен символикалық күмбез (дагоба).

Төменгі екі дөңгелек террасаның шеттерінде жетпіс екі символикалық күмбез (дагоба) орналасқан. Орталық күмбезден олардың айырмашылығы торлы қабырғаларына байланысты оларда отырған Будда мүсіндері көлегейленген. Храмның ұшар басына төрт жақтан да дәл орта тұсынан тік көтерілетін сатылар апарады. Қырлы аркаларымен биіктей түскен қақпалар бар террасадан екінші террасаға кіргізеді. Үшкірленген жоғары жақтауда қала маскасы бар оның аузынан қақпаның сырт жағын әшекейлеп тұрған өрнектер төменге қарай төгіліп жатқан сияқты. Қақпаның негізгі бөлегін құрайтын цокольда осы өрнектер тоғысатын, басы ішке қайрылған макаралар орналастырылған. Арканың сыртқы қақпа жағы дөңгелене иіліп келген болса. ішкі жақта жоғарыға қарай созылған бес тас тақта қабысып тұр. Олар арканың сырт жағындағы сопақша сызықтарды басқа сәулет элементтерінің бұрышты формаларымен байланыстырып тұрған сияқты.

Боробудур тек символикалық күмбезді ғана, мандала құрылысын ғана еске түсіріп қоймайды, ол сонымен қатар ежелгі үнділердің бүкіл дүние кіндігі деп қабылдаған Меру тауын да түспалдайды. Боробудур мұнымен қоса жоғарыға сатылап шығу идеясымен, яғни буддалық ілімнің қасиетті жолымен де байланысты. Бұған ескерткіштің көркемдік безендірілуі де куә бола алады: буддалық «шындықты түсіну» төменгі сатыдан жоғарыға қарай көтерілетін жолдағы мүсіндер мен бедерлі суреттерді көру арқылы жүзеге асырылады.

Бірінші қабаттағы қабырғалар мен балюстрадалардағы бедерлер Будданың жердегі өмірін бейнелейтін көріністер болып келеді. Келесі қабаттардағы бедерлі суреттер ілім соңындағы бодхисаттвалардың өмір жолы туралы баяндайды. Рухани танымның ең жоғары сфераларын балюстрадалар шетіндегі қуыстарда отырған Будда мүсіндері мен символикалық күмбездердің торлы қабырғаларының арғы жағында жасырынып, діндарларлық «іштей көзқарасы» арқылы ғана толық көрінетін дөңгелек террасадағы Буддалар бейнелейді. Ең соңында символикалық күмбездің ілімнің ең жоғары сатысына көз жеткізетін, оны тамамдап, аяқтайтын кезең ретіндегі соңғы шығар шыңы келеді.

Бедерлі суреттер баяндайтын барлық көріністі бірдей әңгімелеп беру мүмкін емес. Әр көрініс ұзын тік бұрышпен тұйықталады. Бір-бірінің үстіне екі қатар болып көлденеңінен орналасқан жолақтар, тас тақталарға ойылып салынған бұл бедерлі суреттер мүсіндеу тәсілінің аса жетілгендігімен, композиция- сының жүйелілігімен, адамдар мен аңдардың жекелеген бейнелерінің ерекше әсемдігімен таң қалдырады. Мүны буддизмнің шын мәніндегі ғажап көркемделген алып кітабы десек те болады. Тек биіктігі 3,66 метрлік бір ғана алғашқы галереяның ішкі қабырғасында екі қатар болып орналасқан бірнеше жүз бедерлі суреттер бар, ал олардың әрқайсысының биіктігі бір метрге жуық.

Бедерлі суреттердің көптеген детальдарының сол дәуірдің өзіндік деректері іспеттес тарихи зор маңызы бар. Мәселен, желкенді және балансирлі кемелер бейнелері Индонезияны Үндістанмен және Қытаймен байланыстырған теңізде жұзу және сауда жайында баяндайды.

Будданың мүсіндік бейнелерін басқалармен салыстыруға болмайтындай асқан үйлесімділік ерекшелендіреді. Олардың қолдарының орналасу қалпы, мудра, буддизмнің махаяна тармағына тән. Тек бесінші балюстрадада ғана осындай он алты мүсін бар: витаркамудра кейпі олардың бәрін Самантабхадра бейнелеріне жатқызуға мүмкіндік береді.

Боробудур Буддасының көптеген мүсіндері немесе олардың жұрнақтары қазірде түрлі елдердің музейлерінде сақтаулы. Олар әдетте тек Будда ретінде ғана белгіленген, яғни таза иконографиялық тұрғыда ғана қаралады. Сонымен қатар олар төменгі террасаның джатаки көріністері сериясына қарағанда мейлінше терең әрі қызғылықты «әңгіменің» композициялық құрамына да кірігіп кетеді.

Орталық Яваның оңтүстігінде орналасқан Севу чандиы — буддалық қасиетті орындардың біртұтас үлкен комплексі, ол Боробудур мен Мендут чандиімен салыстырғанда көп кейіндегі мерзімдерге жатады. 185X165 метрлік тік бұрыштың орталығында негізгі үй бар, бұл өте ұсақ құрылыстармен жан-жағынан төрт қатарлана шоғырлана қоршалған, ал олардың жалпы саны екі жүз қырық. , Өкінішке орай, бұл құрылыстар тас-талқаны шығып қираған бірақ та олардың сақталған іргетастары бойынша комплекс жобасының қандай екендігін білуге болады. Севу бас храмының жоспары өзара іштей қатынасатын бес целладан тұратын ашамай тәрізді.

Севуға таяу жерде орналасқан Сари чандиінің ашамай тәріздес Севу үлгісінен айырмасы оның үш қатар созылған ішкі целлалары мен ортасында кеңірек жағынан шығатын есігі бар тікбүрыш формасында салынғандығында. Бұл екі қабат үйдің қабырғаларын жағалай шағын ұяларда орналасқан классикалық стильдегі Будда бейнелері әшекейлеп тұр.

Осында, Орталық Яваның оңтүстігінде, Прамбанан алқабында зор көлемді шивалық ғибадатхана бар. Террасада Шиваға арналған орталық чанди — Лopo Джонггранг түр, оның екі жағында — Брахма мен Вишну чандилары, қарсы бетінде Нанди өгізіне және екеуі белгісіз шивалық құдайларға арналған үш чанди тұрғызылған. (Солтүстікке таман орналасқан храмда, Шива мүсінінің қалдықтары табылған. Бұл мүсіннің басы Джакарта музейінде сақтаулы.) Бас храмдар өзара үйлестірілген, өте ұсақ үш қатар құрылыстармен қоршалған, олардың ұзын саны екі жүз жиырма төрт. Өкінішке орай, осы үлкен комплекс XVI ғасырдағы жер сілкіну кезінде қираған. Дегенмен, олардың ірі құрылыстары қалпына келтірілген және олар көрушісіне зор әсер етеді. Шива храмының биіктігі 47 метр. Жоспарында ол төрт жағы бірдей 34 метрден келе- тін шаршы формалы. Ішкі орталық залда биіктігі үш метрлік, Шиваның мүсіні бар. Дьенг үстіртіндегі Бхима чандиі тәрізді Лopo Джонггранг храмы да биікке тік созылған, көп ярусты құрылыс, мейлінше шынарлық сипаты солтустік үнді храмдарын, мәселен, Кхаджурахоны еске түсіреді. Алайда, Явадағы шивалық храмдар бір ғана целласы бар мұнара қалқан сақтаған.

Лopo Джонггрангте буддалық құрылыстардағы сияқты символикалық күмбездері жоқ, бірақ цоколь бөлігіндегі террасаның балюстрадасында және төбесінің шығыңқы кенерелерінде осынау символикалық құрылысты еске түсіретін бейнелер бар, бұл, сірә, Шива құдайдың фаллалы белгісі — линганы білдірсе керек.

Лopo Джонггрангтың орталық бөлігі екі қабаттан тұрады. Жоғарыдағы цоколь террасасында есік, одан жоғарырақта тағы бір есігі бар, мұның өзі ғимараттың осы бөлігінің маңыздылығын білдірсе керек. Балюстраданың ішкі жоғарыдағы бедерлі суреттер ғажап салынған. Олардың ұзын саны қырық екі. Бұлар «Рамаяна» көріністерін бейнелейді. Егер Боробудурдағы бедерлер,' ең алдымен, үйлесімділігімен және кербез әсемдігімен ерекшеленетін болса, мұнда басты назарды сахналылық драматизм мен динамика өзіне аударады. Мұнда жаңа комбинациялардағы қала мен макара әуендері кездеседі. Олардың көпшілігі үнді өнерін еске салады. X ғасырдың басында Индонезияда зор тарихи өзгерістер болды. Орталық Явада өмір сүрген Матарам мемлекетінің патшалары Шайлендрлер патшалығымен бірге Шығыс Яваға шегінді, бұл кезде, бұрыннан білетініміздей, , Шейлендрлер әулетінің өкілдері ірі теңіз мемлекеті Шривиджая патшалығын биледі. Шығыс Явада байырғы Индонезия дәстүрлерімен тығыз байланысты болған жаңа өнер туды. Бұл өнердің ескерткіштері Калимантанда, Суматрада, Сулавесиде, әсіресе Бали аралында, көптеп табылды. 1000 жылдар шамасында Бали патшасы шығыс явалық князьдердің бірінің қызына үйленеді, сол себепті Балидың Шығыс Явамен байланысы да нығаяды, аралдың бізге белгілі алғашқы сәулет ескерткіштері пайда болады. Осы некеден туған бала Эрланга да шығыс явалық ханшаға үйленеді, ол Орталық және Шығыс Яваның аса үздік билеушілерінің бірінен саналды.

Шығыс Ява өнері, ең алдымен, көптеп сақталған мүсіндері арқылы белгілі. Бір-бірімен арақатынасы жөнінен еркін орналасқан жекелеген ғимараттардың қалдықтары Панатаранда да табылды. Мұнда махаяна ғимараттары немесе Орталық Явадағы үнділік Лopo Джонгграңт- тағыдай ойластырылған, идеялық жағынан негізделген симметриялық-геометриялық тәртіптегі құрылыстар жоқ. Оларға басқа ерекшеліктер де тән. Шығыс Явада храм құдайлар мекені болып саналды, сонымен бірге ол патшалар билігін бейнеледі, бірақ ол көп жағдайда шын мәнісіндегі тауға да ұқсас болды. Құдайлар қандай да болмасын белгілі бір геометриялық тұрғыда жасалған орталықта емес, кайта нағыз тау шыңдарында, байқау нүктесі шалғайда және биік жерде мекендейді деп есептелді. Осылайша, Шығыс Явадағы Пенанггунган тауы қасиетті болып саналды.

Орталық Явадағыдай шығыс явалық ғимараттардағы кала маскалары әдетте қақпаның архитравасында орналасқан, бірақ мұнда олар барынша ірі көлемде болды. Аспандағы және жер астылық бастауларды дәріптеген болса керек, қалалар мен макаралардың екеуінің де символдарының дуалистік сипаты айқын білдірілген. Бірақ бұл екі жақтылықта бірлік жатыр. Бұл айтылғандардың әйел әрі еркек белгілеріне ие кейбір құдайлар бейнесіне де қатысы бар. Құдайлардың қосжыныстылығының айқын көрінісі ылғи да еркек бейнесіндегі негізгі құдайдың әйелдік мәнісін (шакти) бөлектенуі болып табылады. Дуалистік концепцияларға тән белгілерге, Шығыс Явадағы буддизм мен индуизмнің синкретикалық бірігуін жатқызуға болады. Бұл жерле индонезиялықтардың басым көпшілігі өздерінің ежелгі анимистикалық дәстүрлері рухындағы негізінен үнділіктерден шыққан үлкенді-кішілі абстрактілі теорияларды қабылдағанын ескерту керек. Мәселен, Шығыс Явада атабабаға табыну аруақтарға құрмет көрсетуге байланысты туған аса үздік жеке адамдардың табыт ескерткіші ретіндегі чанди туралы наным қалыптасты. Мүсіндік портрет адамдардың нақты реалистік түр-тұрпатын емес, ең алдымен, оның рухани бейнесін жасауға, ал егер ол даңқты адам болған болса, оның бейнесі өлгеннен кейін құдай бейнесіне айналуға тиіс болды. Мұндай портреттер кейіннен ағаштан жасалып, бұрынғы жергілікті дәстүр бойынша ағаш үйлерге орналастырылған. «Портретті» өлген адамның күлі немесе сүйегі салынған күлсауытпен ауыстыруға да болды. Бұл олардың рухын босатып алуға көмектеседі деп есептелді. (Индонезияда көму және отқа жағумен қатар өлген адамды жабайы аңдардың жеуіне беру дәстүрі де орын алған, сонда олардан шамалы ғана сүйек қалатын болған.)

Шығыс Явадан табылған мүсіндік портреттер де баршылық, оладың көпшілігі үнді құдайларын бейнелеген. Осындай үлкен мүсіндік портреттердің бірі Буддаға ұқсас Вишнудікі, ол алып Гарудаға мініп отыр. Бұл мүсін Балаханнан табылған. Биіктігі 1,9 метр. Ол 1042 жылғы деп белгіленілген және Джакарта музейінде сақтаулы. Оның бұған дейін айтылған Эрланга патшаны бейнелеуі де мүмкін17 . Сингасари храмындағы биіктігі 1,26 метр Праджнапарамитаның әйгілі мүсіншесі қазір Лейден музейінде, ол да Сингасари әулетінің негізін қалаушының жұбайы ханша портреті деп саналады. Махаяна мектебіндегі буддистер Праджнапарамитаны даналық тәңіриясы деп құрметтеген. Бұл үлкен тас мүсіндер шығыс явалық өнерге мазмұны жағынан ғана тән емес, олар үнділік үлгілердің өзгерістерге түскен түрі ретіндегі көркемдік тұрғыдан да үздік туындылар. Сонымен қоса Гаруда шын мәнісіндегі индонезиялық белгілерге ие болса, Вишну құдайдың отырған қалпы үнділік Вишну бейнесіне тән.

Осы сипатталған мүсіншелер орталық явалық өнерден шығыс явалық өнерге көшу кезеңіне, яғни X—ХШ ғасырларға жатады және сонымен бірге шығыс явалық өнердің Сингасари мемлекетімен (1222—1292) байланысты классикалық дәуірінің басталу тұсына сай келеді. Ал бұл өнер Маджапахит мемлекетінде (1293—1520) одан әрі дами түсті. Біздерге дейін сақталған шығыс явалық ғимараттарға, сол сияқты Балиға, мәселен, қасиетті тау етегіндегі Белахан комплексіне суға шомылатын орындар тән. Олар сонымен бірге өлілерге табыну дәстүріне де қатысты болды. Ш ғасырдағы мұнара түріндегі типтік құрылыстар қатарына Кидал чандиі жатады. Оның биік цоколімен салыстырғанда орта бөлігі кішкентай және оның жоғарылаған сайын сатыланып тарыла беретін көзге түсерліктей төбесі бар. Бұл осы аттас патша мен астанасының бас храмы Сингараси (1300 жылы шамасы) чандиіне тән дәстүрге сай салынған. Сангасари храмы ерекше үлкен цоколімен көзге түседі, Бұл өз алдына төменгі қабатқа айналған және орталық бөлігі сияқты дербес маңызға ие болған. Осы храмда табылған мүсіндер, мәселен, бұған дейін атап өтілген Праджнапарамита, сол тәрізді Бхайрава, қорқынышты түрдегі, Шива және Махишасура атты дию-буйволда тұрған Дурга ерекше назар аудартады. Бедерлі суреттер «Рамаянадан» алынған көріністерді бейнелейді. Басты құрылысы екі террасаға орналасқан Джаго чандиі, сол сияқты Панатарандағы біркелкі орналаспаған храмдардың зор комплексі XIV ғасырға жатады. Панатаранның бас храмында тағы да сол «Рамаяна» көріністерін бейнелейтін тоқсан үш бедерлі шағын суреттер бар. Бұл сызбалы суреттер салынған жазық бедерлер шығыс явалық стильге тән және формалары жағынан явалық вайлянг театрының әйгілі бейнелеріне жақын.

ХШ ғасырда Индонезияға, бастапқыда Солтүстік Суматраға, кейіннен Мелакка жарты аралына ислам ене бастады. Ол бұл жерлерге Үндістаннан, Гуджараттан келді деген болжам бар; оны алғаш таратушылар бейбіт саудагерлер болды. XVI ғасырдағы малайя сұлтандары одағының шабуылы Маджапахит патшалығының күйреуіне әкеліп соқты. Ислам дәуірінде үнді явалық өнердің жекелеген элементтері сақталып қалды. Биік күмбездер мұнараларға, галереялар мен храмдық комплекстердің қосалқы құрылыстары мешіттерге айналдырылды.

Индуистік және буддалық храмдар құрылысы Явада XV ғасырда тоқтатылды. Шығыс явалық өнер тек Бали аралында ғана көптеген күмбез-ғибадатханаларда өз жалғасын тапты, олар мұнда пурана деп аталды және осы уақытқа дейін салынып келді. Мүнда жаңа сәулеттік формалар пайда болды. Мәселен, чандидің қосарланған мұнарасының ұшар басы тәрізді үлкен орталық баспалдағы бар жеті сатылы террасалар Бесакийлер пурасы ретінде XIV ғасырда салына бастады. Немесе Мугвидегі бірнеше қабат орналасқан пагода түріндегі индуистік құрылыстардың алыстан байқалатын шатырларын алуға болады. Мұндағы шатырлар саны түрлі құдайлардың тұрғын мекенін білдіреді. Шивада мүндай он бір, ал Вишну мен Брахманың әрқайсысында тоғыз-тоғыздан шатыр бар.  

Дереккөздер

1.  Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азия өнері.— Алматы: Өнер, 1990. ISBN 5-89840-221-7