Жұқтыру

Жұқтыру немесе Инфекция — ауру қоздырғыштарының адам немесе жануарлар ағзасына енуінен туындайтын әр түрлі жұқпалы үрдістердің түрлері (ауру, кесел қоздырғыштарын өзімен тасымалдау).

Әрбір жұқпалы аурудың дерттенуі (патогенезі) сол аурудың қоздырушысы мен ағзаның оған жауап қайтаруының өзіне тән ерекшеліктерімен айқындалады және де ол осы микро және макроағзалардың бір-біріне әсер еткен кездегі ортаның жағдайына тәуелді болады. Бұл жағдайда қоздырушының денеге ену және таралу жолдарының да маңызы аз емес.

Инфекция қақпасы

Зардапты микробтың жануар ағзасына енген орнын "инфекция қақпасы" деп атайды. Инфекция қақпасы қызметін тері, көз коньюнктивасы, тыныс, ас қорыту және несеп жолдарының кілегейлі қабықтары, ал эмбриональдік кезеңде плацента атқарады. Әрбір жұқпалы ауру қоздырушысы өз эволюциясында бейімделу арқылы ағзаға ену кезеңінде өзінің өсіп-өнуіне, денеде тарауына ең бір қолайлы жағдаяттарды қамтамасыз етеді. Сондықтан инфекцияның кіру қақпасы әр қоздырушыға телімді болып келеді. Кейбір микроағзалардың денеге белгілі бір жолмен енгенде ғана уыттылығы байқалады (мысалы, құтырықтың вирусы зақымданған тері мен кілегейлі қабық арқылы енгенде), ал басқаларының (олар көптеп саналады) бірнеше кіру жолдары болады. Нақтылы жұқпалы ауруды дауалау үшін қоздырушының өзіне тән инфекция қақпасын білу қажет, жылқының инфекциялық анемиясының вирусы қан сорғыш жәндіктер шаққанда тері арқылы өтеді, ал мандам ауруы кезінде де қоздырушы тері арқылы енеді, бірақ бұл үшін терінің зақымдануы шарт. Ал туберкулез бен топалаңның қоздырушыларының кіретін жолдары сан алуан да, жануарларды жұғудан сақтандыру үлкен қиындыққа соғады.

Қоздырушының денеге енуіне байланысты инфекцияның түрлері

Басым көпшілік жағдайда инфекция қоздырушысы ағзаға сырттан - қоршаған ортадан енеді. Мұндай жағдайдан туындаған жұқпалы ауруды "экзогендік инфекция" деп атайды. Сау малдар микроб паразитті алып жүріп, қорғаныс күштерінің әлсіреген кезінде, әлгі микробтың уыттылығының күшеюінің нәтижесінде ауруға шалдығуы мүмкін. Мұндай құбылыс "эндогендік инфекция", болмаса "аутоинфекция" деп аталады. Ол төлдің пастереллез, сальмонеллез, колибактериоз, шошқаның тілме, жылқының сақау ауруларының шығ кездерінде жиі байқалады. Эндогендік инфекция кезінде күщейіп алған микробтың экзогендік инфекция тудыруы жиі байқалады.

Егер инфекцияның енген жолы белгісіз болғанда оны "криптогенді инфекция" деп атайды. Табиғи жолмен адамның араласуынсыз болған инфекция "спонтандық", қолдан қоздырылған жағдайда "моноинфекция", немесе қарапайым (жай) инфекция деп, ал бірнеше қоздырушылардың ағзаға ену нәтжесінде тиісінше бірнеше ауру пайда болса, ол "аралас" (қабаттасқан) "инфекция" деп аталады. Мысалы, бруцеллез бен туберкулез сиырда, оба мен пастереллез шошқада аралас инфекция ретінде байқалады. Кейбір аурулар кезінде сауығып кеткен жануар сол инфекцияға қайтадан шалдығуы мүмкін. Осындай инфекцияның қайталануын "реинфекция" деп атайды. Ал микроб мал жазылмай тұрып қайта жұқса, ол - "суперинфекция" болып келеді.

Кей жағдайда ауру сылбыр, клиникалық белгілері білінбестен өтеді. Осындай жағдайда ағза әлсірейтін болса ауру асқынып кетеді. Дерттің осылайша өршуін "рецидив" деп, ал екі рецидивтің арасындағы кезеңді "ремиссия" деп атайды. Рецидивтер созылмалы аурулар (бруцеллез, туберкулез, маңқа, мандам) кезінде жиі байқалады.

Қоздырушының денеде тұрақтануына байланысты инфекцияның түрлері

Микроб ағзаға инфекция қақпасы арқылы енгеннен кейін сол байланысты туындайтын инфекцияның да екі түрі болады.

• Біріншісі - "шектелген" немесе "ошақты инфекция" да;
• Екіншісі "жайылған, денені жайлаған" (генерализацияланған) инфекция.

Ал кейбір жұқпалы аурулар кезінде микроб енген жерінде қалып, сол жерде ғана шоғырлана өсіп-өнсе де, оның уының қан арқылы денеге тарауының нәтижесінде дерт бүкіл ағзаны жайлап алады. Мұндай құбылысты "токсикоинфекция" деп атайды. Микроб өзінің өсіп-өнген бірінші ошағынан қанға түсіп, қанда өсіп-өнбесе де қан ағысымен бүкіл денеге тараса, мұндай жағдайды "бактериемия" деп атайды. Ол бруцеллез, маңқа, туберкулез кезінде байқалады. Мұндай жағдай вирустық инфекциялар кезінде "вирусемия" немесе "виремия" деп аталады. Ал енді қанға түскен микроб қанда өсіп-өнсе, ол бүкіл ағзаны тез жайлап алады да, дертті тым асқындырып жібереді. Мұндай жағдайда "сепсис" немесе "септицемия" деп атайды. Ол қазақтың халықтық ветеринариясында "өлітію" деп аталады.

Жұқпалы аурулардың таралуына бейімділігі, оның ауру малдан сау малға жұғу қасиеті "жұғымталдығы" (орысша - контагиозность, заразность, заразительность) деп аталады. Ең жұғымтал аурулар сонымен бірге тым жіті өтетін тез тарайтын аурулар. Олар аусыл, оба, тұмау, т.б.

Жұқпалы аурулардың сатылылығы

Жұқпалы ауруларға тін қасиеттердің бірі - олардың өршуінің "сатылылығы". Яғни ауру білінгеннен кейін, бірінен соң бірі бірнеше кезеңдер өтеді. Ол кезеңдер "жасырын" (инкубациялық), "бастапқы" немесе клиника алдындағы (продромальдік), "клиникалық" және "ақырғы" болып бөлінеді.

Зардапты микроб жануар ағзасына енгеннен соң ауру бірақ уақыт өткеннен кейін барып білінеді. Осы микробтың енуі мен аурудың алғашқы белгілері басталғанға дейінгі уақыт аралығын "жасырын" немесе "инкубациялық кезең" деп атайды. Созылмалы түрде өтетін аурулар (бруцеллез, туберкулез, маңқа) үшін жасырын кезеінің соңы ретінде арнайы (аллергиялық немесе серологиялық) зерттеулердің оң нәтижесі белгілі болған мерзім алынады. Инкубациялық кезең бірнеше сағаттан бастап (ботулизм, тұмау, топалаң) бірнеше аптаға (бурцеллез, туберкулез) немесе айға (құтырық, лейкоз) созылады. Тіпті бір аурудың өзінде де жасырын кезеңнің ұзақтығы әр түрлі болады. Ол түскен микробтың дозасы мен уыттылығына, микроағзалардың төзімдлігіне, қоршаған ортаның факторларына байланысты өзгеріп отырады. Инкубациялық кезең кезінде микроб өсіп-өнеді, тіпті кейбір жұқпалы аурулар (ауысыл, құтырық) кезінде сыртқы ортаға бөлініп шығады. Сондықтан оның ұзақтығын індетке қарсы шараларды белгілегенде ескеру қажет.

Дереккөздер

1. О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0
2. Сайдулин Т. Індеттану және жануарлардың жұқпалы аурулары. "Оқулық" - Алматы, 518 бет