Жиен ұзатылған қыздан туған бала Жиен атауының ағайын туыстық қатынаспен этикалық қатынаспен құқықтық қатынаспен байланы

Жиен – ұзатылған қыздан туған бала. Жиен атауының ағайын-туыстық қатынаспен, этикалық қатынаспен, құқықтық қатынаспен байланысты қырлары бар мазмұны күрделі ұғым.

Жиен ұғымының туыстық қатынаспен байланысты қырлары

Жиенге анасының төркіні нағашы болып келеді. Жиен бір ғана отбасына, немесе ауылға ғана емес, сол жердегі руға жиен, ал олар жиенге нағашы болып келеді. Нағашы жұртынан қыз алған жігітті "жиен күйеу", ал жиеннен туғанды "жиеншар" дейді. Бірақ «нағашы-жиен» туыстығына байланысты халық түсінігінде бір-біріне қарама-қарсы екі түрлі пайымдау бар. Жиен тағайына (нағашысына) тартады; жігіттің жақсы болмағы нағашыдан, үйдің жақсы болмағы ағашынан; қыздан туғанның қиығы жоқ («қыздан туғанның бөтендігі жоқ») деп, жиенді бауырға жақын тартып, қандастық туыстығын ерекше бағалайды. Байырғы қазақ тұрмысымен байланысты аңыз-әпсаналарда қайсыбір батырдың бала кезде нағашы жұртында өскендігі айтылады. Мысалы керей Жәнібек батыр біраз жыл нағашысының тәрбиесінде болған. Жиенмен байланысты мұндай ұғымдар мен түсініктерді бір кездегі аналық қауым (матриархатық) идеологиясының әсері болуы мүмкін деп жорамалдауымызға негіз жоқ емес. Қазақ қоғамындағы осы ғұрыпқа қарама-қарсы қойылатын түсінік бар.
Рушылдық салт бойынша ұлдан туған бала өз ұрығы, қыздан туған бала өзге ру, өзге атаның ұрығы деп есептеледі. Бұл түсінік «қыз – жат жұрттық» деген сөз орамындағы ұғыммен өзара байланысты. Алмағайып кезде жиен өз руына тартып кетеді, сондықтан «жиен ел болмас, желке ас болмас» деп тұжырады. Жиеннің ата-тегі бөлек, қанша бауырға тартып икемдесең де өз атасының руына тартып кетеді дейді. Қазақ қоғамындағы осы екі параллел этикалық жолмен де, құқықтық тәртіппен де реттеліп отырған.

Жиен ұғымының этикалық қатынаспен байланысты қырлары

Қазақ халқының дәстүрінде жиен мен нағашы арасында айрықша сыпайылық үрдісі қалыптасқан, өйткені нағашы жұрттың жиенмен бақталастығы, көре алмайтын қызғанышы болмайды, яғни нағашы жұртта күншілдік болмайды. Жиеннің нағашыларына еркелеу, шолжаңдау тәрізді мінез көрсетуі этика бойынша әбестікке жатпайды. Балалығың ұстаса, нағашыңа бар деген мақал осыны меңзейді. Дәстүр бойынша жиенді нағашы атасы өз баласынан бетер еркелетеді. Жиен де нағашы ата, нағашы аға, нағашы апа, нағашы әпке, нағашы жеңге деп, нағашы жұртында ізет жолын сақтайды. Қазақ елінің кей аймақтарында нағашы мен жиен арасында әдепті әзіл, ойнақы қалжыңдар да болып тұрған. Мұндайда жиен көбінесе аңқаулау нағашы туысымен әзілдесіп, тапқырлық жасап, әзіл-қалжыңда нағашысын «сүріндіріп» кетеді. Нағашысымен күш сынасатындай болса, диен теке-тіресте нағашыдан «жеңіліп», жолын береді.

Жиен ұғымының құқытық қатынаспен байланысты қырлары

Жиеннің әдетте нағашысына жиендік жасауы оның құқықтық артықшылығын байқатады. Байырғы дәстүрде нағашысы жиеніне жиенқұрық беруге тиіс. Жиенқұрықтың мөлшері «қырық серкешпен» есептеледі. Ал қырық серкештің құны қырық шұбарала таймен теңестіріледі. Кейбір дерек берушілердің айтуынша, егер нағашысының берген жиенқұрығы «қырық серкештің» мөлшеріне жетпесе, жиен үш мәртеге дейін жиендік жасай алады. Сұрамай, ескертпей нағашысының жүйрік атын, нар түйесін, қыран құсын алып кетуге құқықты. Мұндайда жиеннің қолын ешкім қақпайды. Ал «қырық серкеш» жай ғана қырық ешкі емес, серкешті ауыл аймақтан жинап, санын қырыққа толтыру өте қиын шаруа.
Қазақ тұрмысында жиенге қол жұмсауға қатаң тыйым салынған. Жиенді ұрғанның қолы қалтырайды дейді. Бұның арғы мәні жиеннің назасынан қорқудан туындаған.
Қазақ дәстүрінде күйеудің қайын атасының қолында болатын жайттар сирек те болса кездеседі. Мұндай күйеу "күш күйеу" деп аталады. Ал ауылдастары, әсіресе балдыздары күйеумен әзілдесетін дағды бойынша әзіл-шыны аралас "күшік күйеу" атандырған. Күшік күйеуден қарғыбаусыз тазы артық дейтін қазақ мақалының мазмұны күш күйеудің құндылықтар жүйесіне жатпайтынын аңғартады. Ал күш күйеудің баласын былайғы жұрт сыртынан жиен деп атағанымен, атасы оны жиен демей, өз баласындай көреді. Күш күйеудің баласы құқықтық заң бойынша жиендік жасап, «жиенқұрық» алмайды. Бірақ атасы ол баланы ортаншы баланың біріндей көріп, ортаншы балаға беретін еншінің мөлшеріндей енші береді.

Дереккөздер

ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9

Әдебиеттер

Арғынбаев Х. Қазақ халқындағы семья мен неке (тарихи-этнографиялық шолу). Алма-Ата: Ғылым, 1973;
Уәлиев Н. Қазақтың бұрынғыдан қалған сөзі. Мұралар тіліне мұқият болайық. АТ. 1990. 13 қыркүйек;
Уәлиев Н. Қазақтың бұрынғыдан қалған сөзі. Көненің сөзі - өмірдің өзі. АТ. 1990. 20 қыркүйек;
ҚӘТС. Алматы: Арыс, 2007, 6-том;
Кенжахметов С. Қазақ қалқының тұрмысы мен мәдениеті. Алматы: Алматыкітап, 2010.

[1] ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9