Жарнама, реклама (франц. reclame, лат. reclamo — жар саламын) — тауарлардың, қызмет көрсетудің тұтынушылық қасиеті туралы ақпарат беру және оған деген сұранысты көбейту мақсатында таратылатын хабарлама; белгілі бір адамдар, ұйымдар, әдебиет пен өнер шығармалары туралы хабар таратып, оларды әйгілеу.
Жарнама тарихы
Бүгінгі әлеуметтік, экономикалық тыныс-тіршілігімізді жарнамасыз көзге елестету қиын.
Жарнама күнделікті өміріміздің құрамдас бөлігіне, өзіндік заңдылықтары бар қоғамдық құбылысқа айналды. Тұтынушы мен өндіруші арасындағы маңызды дәнекер буын бола отырып, жарнама экономиканың дамуын ынталандыратын, өндірістік үдерістер мен өнім сапасын жетілдіретін маңызды тұтқа ретінде көрінуде. Жарнама сауданы «жүргізетін» тетік қана емес, сондай-ақ тұтыну мәдениетін жаңа биіктерге көтеретін «өркениет үдеткіші» де болып отыр. Өркениетті тіршіліктің негізін құрайтын ұстындардың біріне айналған жарнама төңірегінде зерттеушілер мен практик мамандар тарапынан түрлі пікірталастардың туындағанына көп болды. Зерттеушілердің көбі оны ғылымның арнайы бір саласына жатқызса, практиктер басқару, кәсіпкерлік пен іскерлік өрісінен іздегісі келеді, ал жарнамалық хабарландырулар әзірлеуге қатысы бар мамандар шығармашылық үдерістің өзіндік бір түрі деп санайды. Осы пікірлердің қай-қайсысының да шындыққа қатысы бар болғандықтан келесі тарауларда оларға арнайы тоқталып өтпекпіз. Жарнама нышандары адамзаттың өзін-өзі танып, саналы тіршілікке көшкен уақытында пайда болды деуге негіз бар. Адамдардың алғашқы томаға-тұйық қауымдастықтарында өмірге келген жарнама дами келе мәдени факторға айналып, тіл, діл, дін, әдет-ғұрып сияқты өзге де обьективті алғышарттармен бірге адамзат дамуының өркениеттік ұғым-түсінігін қалыптастырды. Ал, ақпарат алмасу тұрғысынан алғанда өркениет дегеніміз ең биік деңгейдегі мәдени қауымдастықтың, аралас-құраластық пен сан қырлы байланыстың, яғни коммуникацияның жоғары даму сатысы. Жарнама – коммуникация құралы, мәдени және өркениеттік тетіктер–техника мен технология арқылы ол қоғамдық байланыстардың дамуына өз әсерін тигізеді. Әлбетте, адамзат қоғамының тәй-тәй басқан шағында толыққанды жарнама әлі өмірге келмеген-тін, тек жарнама нышандары ғана бой көрсете бастаған-ды. Жарнама нышандарын алғашқы қауымға қауіп-қатер төнгенде дабыл атқарымын орындаған, бір тайпаның адамын келесі тайпаның өкілінен айырмалаған әлеуметтік ақпарат ретінде қарастыруға болады. Тайпа мүшесінің сақал-шаш жіберуінен, киім киісінен, денесінің түрлі бөліктеріне таңба салуынан осындай ақпарат «көзге ұрып тұратын». Бұл кезеңде жарнама нышандарының экономикалық сипатынан әлеуметтік бағыты басым болды, яғни осы арқылы билік тұтқасын ұстаған өкілетті тұлғалар, ауқатты топтар қарапайым халықтан айырмалана алды. Сөйтіп, қоғам дамуының бастапқы сатыларындағы бұл нышандар жарнаманың пайда болуына жол ашқан әлеуметтік және мәдени тірліктің таптық және мүліктік жіктелу сипаты бар элементтері-тін. Жарнаманың даму үдерісін шартты түрде бірнеше кезеңге бөлуге болады: Б.д.д. ІІІ мыңжылдық–б.д. V мыңжылдық – жарнаманың ілкі тарихы (ежелгі дәуір, антикалық кезең және антикадан кейінгі кезең); VІ-VІІ (орта) ғасырлар (феодализм дәуірі, өнеркәсіпті цехтық тәсілмен ұйымдастырудың қалыптасуы); ХVІ-ХVІІ ғасырлар – Ренессанс және ағарту дәуірінің жарнамасы; ХІХ ғ.-XX ғ. басы – индустриялық өндірістің және капиталистік экономиканың даму кезеңі. Қазіргі заманғы жарнама әуелі протожарнама түрінде пайда болды. Протожарнама бұқаралық ақпарат құралдары мен бұқаралық коммуникация жүйесі қалыптасқан қазіргі жарнама пайда болар алдындағы ақпараттық-жарнамалық қызметті білдіретін тарихи-мәдени құбылыс саналады. Ежелгі протожарнаманың пайда болуы біздің дәуірімізге дейінгі 3 мыңжылдықпен таңбаланады.
Культтік протожарнама
- рулық;
- тайпалық тотемдер,
меншік белгілері
- таңба;
- штамп;
- мөр,
авторлық белгілер (сигнатуралар) протожарнамалық формаларға жатады. Жарнаманың қоғам дамуының экономикалық факторы ретінде өмірге келуі қалалық өркениеттің пайда болуымен тікелей байланысты. Урбанистік өркениет арқасында ілім-білім бір жүйеге түсіріліп, әртүрлі тілдерде сөйлейтін халықтарға ортақ дін мен заң-низам дүниеге келді, жазу-сызу дамыған шаһар мәдениеті қалыптасты. Қала халқының саны өсті (кей деректерде Рим мен Бабылда-Вавилонда- миллионға дейін тұрғын болғаны айтылады). Қаладағы тыныс–тіршілік негізгі үш орталық төңірегіне топтастырылғаны белгілі: билік орталығында әкімшілік орындары, ал рухани орталықта ғибадат үйлері шоғырландырылса, экономикалық орталық өзегі базар болып табылатын-ды. Осы құрылымдардың бәрі бас-аяғы бүтін, жинақы, классикалық күйде Рим мединасында–мегаполисінде көрініс тапты. Мұнда тұрғындарды Сенаттың саяси шешімдерімен, қала басшылығының бұйрық-жарлықтарымен, жат жұрттық елшіліктердің келу-кетуі, азық-түліктің бағасы, сондай-ақ ақсүйектердің сүйікті ермегі–гладиаторлардың шайқасы жөніндегі ақпармен таныстыратын жарнаманың арнайы түрлері болған. Мұндай жарнамаға Сенаттың ағымдағы қарарлары мен шешімдері жазылған арнайы тақталар- «acta senatus» жатқан, бұл ақпарат көзі Август Цезарь тұсында «acta dіurnal populі romanі» болып аталып, оған билік маңайындағы жаңалықтар, жеке тұлғалардың шақырулары мен хабарландырулары жазылған. Үлкен қаладағы ақпарат алмасуға аса мұқтаж орындардың бірі–ғибадат үйлері, храмдар орналасқан рухани орталық болып табылатын-ды. Мәселен, Римде абыз тұрған үйдің маңында арнайы тақталар ілінетін, оларға болжам-жорамалдар жазылып, кейіннен мұражайға өткізілетін болған. Храмдар мен соборлардың, мешіттердің қабырғаларына хат-хабар ілу кейінгі дәуірлерде де, атап айтқанда орта ғасырларда да жалғасын тапқан. Бұған атақты реформашы Мартин Лютер тезистерінің 1617 жылы Виттендберг соборының қабырғасында ілінуі айғақ. Орта ғасырдағы европалық жарнаманы негізінен жаршылардың тауарды-айталық, шарап пен құмыраны, ат әбзелдерін, жеміс-жидекті әспеттеп, асыра дәріптеп, мақтауын келістіре отырып, бар дауысымен жеріне жеткізіп айтатын «жар салуы» деп қарастыруға болады. Алайда, осы кезеңде жазбаша жарнама да бой көрсете бастады. Қылқалам иелері-граверлер, суретшілер мен мүсіншілер жарнама ісіне араласып, олардың туындылары қалалар мен кенттердің көшелерінде пайда болды. Тарих деректері ХІІ ғасырдың бас кезінде көшелерге әшекейлі ілмелер ілінгенін айғақтайды. Көркем ілмелер өнері ХІV-ХVІ ғасырларда өркендеп, дамиды. Бұл кезеңде Батыс Еуропада экономика қарыштап өсіп, қала мәдениеті жаңа биіктерге көтерілген-тін. Экономика мен қоғамның әлеуметтік құрылымындағы оң өзгерістер жарнама шеберлерінің ізденістеріне кең жол ашты. Бейнелеу құралдарын қолданудың жаңа әдістері пайда болды. Қабырғаға салынатын фрескалық суреттерді майлы бояумен салынған туындылар алмастыра бастады. Сөйтіп, көркемсуретті ілмелер өнерінің дамуы үшін қолайлы жағдайлар қалыптасты. ХҮ ғасырдың ортасында-ақ Франция қалалары осындай ілмелерге толы болғандығы тарихтан белгілі.
Жарнаманың қарастырылып отырған кезеңдегі дамуы Еуропа елдерінде осы тұста болып өткен негізгі саяси және экономикалық оқиғалармен тікелей байланысты. ХV ғасырдағы Еуропа тарихы өндірістік және қоғамдық қатынастардың, саяси және мемлекеттік құрылыстың жаңа тұрпаттары мен түрлерінің пайда болуымен ерекшеленеді. Бұл жаңа географиялық ашулар жүзеге асқан, жаңа елдер мен аймақтар саяси сахнаға шығып, еуропалық экономикалық-саяси және мәдени өмірдің өзегі Жерорта теңізінен Батыс пен Солтүстік-Батысқа қарай ойыса бастаған уақыт болатын. Осы тұс классикалық орта ғасырда компас, оқ-дәрі, кітап басу сияқты ұлы жаңалықтардың дүниеге келген кезі еді. Техника қауырт дамып, өндірісті ұйымдастыру технологиясы жетілдірілді, тау-кен, металл өңдеу, балқыту, тоқыма, коммуникация құралдары өндірісі өркендеді. Математика, астрономия, физика, химия сияқты ғылым салалары дамыды. Кейінгі орта ғасырда жазбаша жарнаманың парақша, афиша, каталог және манускрипт сияқты жаңа формалары кеңінен тарай бастады. Мұның барлығы баспа ісінің өркендеуі арқасында x\мүмкін болды. ХV ғасырда батыс жарты шарда ұлттық экономикалардың, сауда мен ғылыми орталықтардың дамуы ақпараттың жаппай тарауына мұқтаж болды. Коммуникацияның ауызша және бейнелі түрлері қажеттілікті жеткілікті қанағаттандыра алмады. Ақпаратты көбейтіп тарату мүмкіндігінің шектеулі болуы, бұқаралық ақпарат құралдарының жетімсіздігі ілгері басқан қадамды кері тартты. Баспахана станогын ойлап тапқан Иоганн Гутенбергтің ісін алға апарушылардың жанқиярлық қызметінің нәтижесінде 1500 жылы 200–ден астам баспахана жұмыс істеп тұрды. Еуропаның барлық елдерінде кітап басу жолға қойылды. Бұл үрдістен ортағасырлық Осман Түркиясы да қалыс қала алмады. Түркі әлеміндегі ең алғашқы баспахана 1727 жылы өмірге келді, оны ұлы ағартушы Ибрагим Мүтефферика өзінің әкесі, белгілі қоғам қайраткері әулие Мехмед Челебимен бірлесіп ашқан болатын. Мәдениеттанушылар үшінші ақпараттық төңкеріс деп атаған бұл үдерістің жарнама қызметінің одан әрі дамуына әсері зор болды. Осы орайда алғашқы ақпараттық төңкеріс тілдің пайда болуымен, екінші төңкеріс жазудың ойлап табылуымен байланыстырылады. Күнделікті көзімізге таныс жарнама ХІХ ғасырда пайда болды. Қазіргі заманғы жарнаманы өмірге әкелген факторлар қатарына:
- экономикалық факторлар (өнеркәсіптік революция);
- ғылыми-техникалық прогресс (коммуникацияның озық әдістерінің-телефонның, телеграф пен радионың, кинематографтың пайда болуы);
- әлеуметтік өзгерістер (халық санының өсуі, бұқара санасының оянуы, көші-қон үдерістерінің жеделдеуі);
- мәдени ілгерілеушілік (қала мәдениетінің басым бола бастауы, жалпы адамзатқа ортақ құндылықтардың көрінісі беруі) жатады.
Ерте дәуірдегі Қазақстанда жарнаманың өмірге келуі. «Жарнама» ұғымының шығу тегі
Сұранысты қалыптастырып және ынталандырып отыратын қызмет түрі ретінде жарнама Қазақстан аумағында ерте замандарда пайда болған. Қазіргі заманғы Қазақстан аумағында қалалық өркениет жедел дамыған ІХ-ХІІІ ғасырларда кент тірлігін ұйымдастырудың өзіндік жүйесі көрініс тапты. Хорасаннан Жетісуға дейін созылып жатқан ұлан байтақ өңір шаһарлары Шығыс өркениетінің қалыбынан шыққанымен, сондай-ақ оларда Батыс мәдениетінің нышандары да молынан табылатын. Бұған осы қалалар тізбегінің Ұлы Жібек Жолының бойында орналасуының зор әсері болды. Мәселен, кез келген қалаға ортақ шахристанда билік мекемелері орналасса, рабадта қолөнершілер тұрды. Көне Түркістан, Сайрам мен Отырар, басқа да қалалар туралы тарихи деректерде әмірлер мен хандардың жарлықтарын орталық майданда (алаңда) жаршылар дауыстап жария ететіні баяндалады, сондай-ақ бұл пәрмендер мешіт қабырғаларына ілінетіні де атап өтіледі. «Жарнама» терминінің шығу төркіні Қазақстанның оңтүстік өңірінде ислам өркениетінің гүлденген дәуірі–ІХ-ХІІ ғасырларға барып тірелетіні де сондықтан (мұсылман Ренессансы Еуропаның орта ғасырынан әлдеқайда ерте басталған). «Жар» сөзінің «Қазақ диалектілер сөздігіндегі» бір мағынасы–қабырға дегенді білдіреді. Ал, «нама»-парсыша «жазу» деген мағынада. Сөйтіп, «жарнама» дегеніміздің ежелгі мәні-«қабырғадағы жазу, жазба» болса керек. Бір таңданарлығы, осы сөз төркінінің жоғарыда келтірілген ортағасырлық Еуропа қала мәдениетіне тікелей ұштасып жатуы. Капитализмге дейінгі кезеңде жарнама саласының анағұрлым жандануы орта ғасырларға тұспа-тұс келеді. Бұл дәуірде қазіргі Қазақстан жері арқылы көптеген сауда жолдары өткен, Жібек Жолы солардың бірі болып табылады. Осы жолдың бүкіл өн бойындағы жоғарыда атап өтілген Түркістан, Жент, Отырар, Сайрам сияқты ірі қалалар Шығыс пен Батыс арасындағы өркениеттік байланыстардың маңызды нүктелері болды. Жәрмеңкелер пайда болып, гүлдене түсті. Қазіргі Алматы облысы Кеген кентінің маңындағы Қарқара, Арқадағы Қоянды жәрмеңкелері күні кешеге дейін түрлі өлкелерден келген сан мыңдаған адамның басы қосылып, сауда-саттық қара күзге дейін толастамауымен әйгілі еді. Көпестер мен кірекештер, алармандар мен сатармандар мидай сапырылысқан сауда алаңдарында жаршылар өз өнімдерін, бар өнерін жан сала жарнамалап жататын. Алармандар негізінен қазақ жұртының өкілдері болғандықтан, түрлі елдердің саудагерлері қазақша тақпақтап сөйлеуге тырысатын. Алайда, бұл жарнама бүгінгі ұғымдағы жарнама ауылынан әлі де алыста еді.
Кеңестер Одағындағы жарнама
- Жарнаманың маңызды буыны болып саналатын бұйым безендіру (дизайн) экономикасы дамыған елдерде ғылым мен тәжірибенің тығыз тоғысуынан туындаған өнердің жаңа саласы болып табылады, безендіру стилі белгілі бір кезеңнен кейін, атап айтқанда ұрпақтар ауысатын 10-12 жылдан соң өзгерістерге ұшырап отырады. Мәселен, айқын ерекшеленетін: модернизм (XX ғасырдың басы), конструктивизм (20-30 жылдар), романтикалық реализм (40-50 жылдар), сюрреалистік және «ғарыштық» тақырыптар (60-70 жылдар), «компьютерлік» ағым (80-жылдар), «жаңа толқын» авангарды (80-90 жылдар) сияқты безендіру ағымдары бар.
Кеңестік «темір қорған» осы көркемдік ағымдардың ешқайсысын идеологиялық шекарадан бері асырған жоқ. Тауарларға соғылатын белгілерде кеңестік насихат (орақ пен балға, бес жұлдыз, спутник, т.б.) басым болды. Экономиканың мемлекеттік монополияға айналдырылуы КСРО-дағы жарнама ісіне де өз әсерін тигізді. Атап айтқанда социалистік тұтыну нарығында көпшілік қолды тауарлардың зәрулігі жылдан-жылға ұлғайып, «сатушы нарығының» үстем болуын туғызды. Міне, осындай жағдайда жарнама өнім өткізуге еш әсерін тигізбейтін жанама құралға айналды, яғни өндірісшілер тарапынан алармандарды әрекетке итермелейтін қозғау салынбады, өйткені тауар өтпегені былай тұрсын, жетпейтін. Сол кездегі жарнамалық хабарландырулардың үлгілері: «Аэрофлот» ұшақтарымен ұшыңыздар», «Беломорканал» темекілерін сатып алыңыздар», «Жеміс шырыны-денсаулыққа пайдалы», т.б тәріздес болатын. Мұндай жарнама тауарлар мен қызметтердің сапасы жөнінде ешқандай ақпарат бермейтіндіктен, тұтынушыларға ассоциативтік әсер етпейтін. Өйткені, мемлекеттік монополизм жағдайында салаішілік және салааралық бәсеке туындамайтын да, жарнама бәсекелестік құралы ретінде пайдаланылмайтын. Рас, Кеңестер билігі кезінде жарнаманың кәдеге асқан бір саласы болды. Ол - идеологиялық насихат пен үгіт («КОКП XXҮ сьезінің шешімдерін жүзеге асырайық», «Халық пен партия біртұтас», «Электр қуатын үнемдеңіздер» сияқты) болатын. Сөйтіп, социалистік экономика жағдайында жарнама нарықтық шаруашылық тұсында орындайтын атқарымдарын жүзеге асырған жоқ, өндіріске, тұтынуға өз әсерін тигізе алмады. Бұл тұжырым КСРО-ның ішкі рыноктарына ғана қатысты еді, ал шет елдерде Кеңестің сыртқы сауда өкілдіктері отандық өнімді өткізу үшін өркениетті дүниеде қолданылатын жарнаманың алуан әдістері мен тәсілдерін пайдаланды. Бұрынғы Кеңестер Одағында социалистік экономика негіздеріне қайшы келетін буржуазиялық институт ретінде жарнамаға жағымсыз көзқарас қалыптасқанын атап өтуіміз керек. «Жақсы тауар жарнамасыз-ақ өтеді» деген сыңаржақ пікір салдарынан экономика мен әлеуметтік психологияның осы бір маңызды саласына мән берілмеді, арнайы зерттеу жұмыстары жүргізілмеді. Шынтуайтына келсек, нарық қатынастары қанат жайған қазіргі кездің өзінде бұл тақырыпқа жазылған төлтума іргелі еңбектер жоққа тән.
Қазіргі Қазақстандағы жарнама
Қазіргі мағынадағы жарнама Қазақстанда 1920 жылдардағы жаңа экономикалық саясат (ЖЭП) кезінде пайда болды. ЖЭП экономиканы директивалық басқару тәсілдерімен қоса капиталистік еркін бәсекеге де жол ашқаны белгілі. Бұл кезеңде нарық көпшілік қолды тауарлармен молығып, жарнама жаңа саяси және әлеуметтік жағдайда дами бастады. Одақ көлемінде В.Маяковский, В.Лисицкий, А.Родченко, А.Мандрусов сияқты белгілі тұлғалар жарнаманы саяси ұрандар тілімен сөйлете білді. «Жарнама-сауда сәйгүлігі» деген слоган-ұрансөз де өз тұста пайда болды. Жарнама қызметінің бұл кезеңдегі бір ерекшелігі-«сатарман нарығы» басым болып, төлем қабілетті сұраныс аз болды. Жарнамада «граффити» стилі кеңінен етек жайып, шынайы болмыс әсіреленіп бейнеленетін-ді. Өкінішке қарай, осы кезеңде Қазақстанда құрылған жарнама агенттіктерінің жұмысы туралы ешбір дерек сақталмаған. Біздіңше, экономика мен әлеуметтік-саяси өмірді метрополия орталығы-Мәскеуден тікелей басқару қолға алынғандықтан, Қазақстанға және басқа шет аймақтарға жарнама өнімдері КСРО-дағы өнеркәсіптік тұрғыдан дамыған Мәскеу мен Ленинград қалаларынан (қазіргі Санкт-Петербург) жеткізіліп тұрған. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Қазақстан дамыған өнеркәсіптік базасы бар елге айналғандықтан, жарнаманың өркендеуіне кең жол ашылды. Жарнама өнімдерін өндіретін алғашқы мекеме Қазақстанда 1951 жылы өмірге келгендігі ресми құжатта тіркелген. Ол «Жарнама және сауда жабдығы» деп аталған. Кейіннен ол «Қазақсаудажарнама» деген атауға ие болған. Алғашында «Союзторгреклама» («Одақсаудажарнама») Бүкілодақтық бірлестігінің құрамына кірген, кейіннен, 1981 жылы ол республикалық бағыныстағы ұйымға айналған. Бүгінде елімізде жарнамамен айналысатын агенттіктер мен кәсіпорындар саны қомақты. Олардың ірілерінің қатарында «Киік», «Татьяна» фирмаларын және басқа кәсіпорындарды атауға болады. Біздің елімізде «Жарнама туралы» арнайы Заң 2003 жылғы 19 желтоқсанда қабылданған. ТМД елдері ішінде Ресей мен Украина, Балтық бойы мемлекеттерінің жоғары оқу орындарында жарнама, көпшілікпен жұмыс істеу мамандықтары бойынша білім беріледі, ірі кәсіпорындарда, әсіресе біріккен фирмаларда жарнама орталықтары құрылған. Жекелеген отандық компаниялардың, қаржы-несие мекемелерінің жарнама қызметіне белсене араласа бастауы бұл саланың елімізде өріс алатынын байқатса керек. Негізінен алғанда тауар түрлерін жарнамалауға бағытталған баспасөз хабарламаларының, теледидар роликтерінің діттейтін мақсаты - өнім өткізу көлемін ұлғайтуға жәрдемдесу болып табылады. Сондай-ақ халық алдындағы танымалдығын, беделін (имидж) арттыру үшін ақпараттық-насихаттық науқан жүргізетін фирмалар, кәсіпорындар бар. «ТұранӘлембанктің», «Қазкоммерцбанк» пен Халықтық банктің, «Фудмастер», «Райымбек» фирмаларының баспасөз, аудиобейне құралдары арқылы берілетін жарнамалық материалдары осындай мақсат көздейді.
Халықаралық жарнама
Халықаралық жарнама өткен ғасырдың 80-90 жылдарының айшықты белгісі ретінде қарастырылады, бұған экономиканың жаһандастырылуы, белді фирмалардың шет елдердегі операцияларының кең қанат жаюы себеп болды. 90-жылдары жарнама индустриясы әлемнің барлық елдерінде дерлік қауырт дамыды. Әсіресе, ұлтаралық корпорациялардың тамыр жаюына орай Шығыс Еуропа, ТМД, Азия-Тынық мұхит аймағы елдерінде және Латын Америкасында өркендей бастады. Қазіргі таңда ұлтаралық корпорациялар (ҰАК) әлемдік сауданың жартысына жуығын иеленіп отыр, олардың қолында орасан зор қаржылық, өндірістік және ғылыми-техникалық әлеует шоғырланған, дамушы елдер экономикасын «уысында ұстап отырған» ҰАК ықпалына қарсы тұру үшін жергілікті жарнамашылар өз қызметін жандандыруға мәжбүр. Сондай-ақ бәсекенің қызуына әлемнің экономикалық аймақтарға бөлінуі де себепкер болуда. «Үлкен үштіктің»-АҚШ, Жапония мен Батыс Еуропаның корпорациялары өткізу нарықтары үшін тайталасуда. Жаңа өнеркәсіпті алпауыттар - Оңтүстік Корея, Тайвань, Сингапур, Гонконг, Таиланд, Бразилия, Түркия бұл күресті қыздыра түсуде. Бірлескен Германияның экономикалық күш-қуаты арнасынан асып, қолданыс табар өңір іздеуде. Ұлтаралық корпорациялардың жарнамалық қызметін әлемнің жетекші халықаралық жарнама агенттіктері атқарады. Көпшілікке кеңінен танымал өнімдері-брэндтері бар копрорациялар осы өнімдерін жарнамалау науқанын қатарынан бірнеше жарнама агенттігіне табыс етеді. Бір ғана өнімнің жарнамасымен бірнеше агенттік айналыса алады, мәселен, бір компания брэнд имиджін шығармашылық тұрғыдан дамытса (баспа өнімін шығару, сценарий жазу), келесісі осы брэндтерді бұқаралық ақпарат құралдарында орналастырады. Жаңа ұлттық нарыққа шыққан ұлтаралық корпорациялар өздерінің тұрақты жарнама агенттіктерінің осы елдердегі өкілдіктерімен байланыстарын үзбейді.
Міне, сондықтан да дамыған елдердің дегені жүріп түрған компаниялары мен фирмалары, қаржы-несие мекемелері, банктері жарнамадан қаржы аямайды. Мәселен, АҚШ-та бұл мақсатқа жұмсалатын қаржы бүгінде қарулануға бөлінетін қаржының тең жарымына жуығын құрайды (160 миллиард АҚШ доллары шамасында). Ал, Дабл Ю-Пи-Пи, Интерпаблик Групп, Саатчи энд Саатчи, Денцу, Омникам Групп сияқты жарнама-телекоммуникация концерндерінің әрқайсысының халықаралық қызметінің көлемі 10 миллиард долларлық шектен әлдеқайда асып жығылған. Бұлар-Американың, Еуропа мен Жапонияның жарнама алпауыттары. Өзге елдер, соның ішінде Шығыс Еуропа мен бұрынғы Кеңес республикаларында бұл сала ауыз толтырып айтарлықтай деңгейге жете алмай отыр.
Яғни, «жарнама-сауданың қозғалтқышы» ғана емес, жалпы даму дәрежесінің де бірегей көрсеткіші саналады. Мәселен, екінші дүниежүзілік соғыста күйрей жеңілген Жапонияның өнеркәсібі тоқырауға ұшырап, тиімділігі тым төмен болды. Күншығыс елінің тауарлары әлемдегі ең сапасыз бұйымдар қатарына жататын. Оларға басылатын «made іn Japan» таңбасы қарғыс таңбасындай қабыл алынатындықтан, жапон фирмалары өз тауарларын елдің атын көрсетпей–ақ нарыққа шығаруға тырысатын. Ал, бүгінде Жапонияда жоғары сапалы тауар шығару мақсаты мемлекеттік саясат деңгейіне көтерілген: Күншығыс өлкесі «кінәратсыз бұйым» бастамасы мемлекеттік ұранға айналдырылған бірден-бір ел болып табылады. Жапондықтар, сонымен бірге өнеркәсіптік жетістіктерін дабыра-даңғазасыз-ақ жарнамалай біледі. Мәселен, машина жасайтын «Комацу» концерні өзінің жарнама-хабарландыруларына өзек етіп «сапа-бізде стандарт» деген слоганды алған. Жалпы, жарнамалық–насихаттық науқандарды жүргізу кезінде жапон фирмалары өнім өндірісінің сандық көрсеткіштеріне емес, технологиялық процестерді бақылауда ұстауға баса мән беретінін айырықша атап көрсетуге ұмтылады. Жапония маркетологтары сияқты, америкалық жарнама мамандары да ақпараттық-насихаттық науқандарды ел назарын тауардың артықшылықтарына ғана емес, мемлекеттің сипатты белгілеріне де аударуға тырысады. Қазақстанның тұтыну нарығындағы тауарлардың басым көпшілігі шетелдік өнімдер болғандықтан, еліміздегі жарнамалық хабарландырулардың дені шетелдік тауарлар жарнамасы болып табылады. Бұл жарнама да сөйтіп, жанама түрде алғанда халықаралық жарнама санатына кіреді. Бұқаралық ақпарат құралдарындағы жарнаманы зерттеу барысында отандық тауарлар жарнамасы газет жарнамасында жалпы көлемнің 40 пайызынан аспайтыны, теледидар жарнамасының 25 пайызынан кемін құрайтыны анықталды. Қазақстанның жарнама нарығындағы халықаралық жарнаманы екі топқа бөлуге болады: - шетелдік өндірісшілердің қазақстандық тұтынушыларға бағытталған халықаралық жарнамасы. Мұндай жарнамаға «Нестле», «Вриглес», «Проктер энд Гембл» компанияларының Қазақстан нарығындағы өткізу жарнамасын жатқызуға болады; - қазақстандық коммерсанттардың белгілі бір дүкеннен, белгілі бір саудагерден, фирмадан тауар сатып алуға үндеген имидждік жарнамасы. Мұндай жарнамаға «Жанна», «Астана-моторз», «Райымбек» компанияларының, туристік фирмалардың жарнамаларын жатқызуға болады. Жарнаманың бұл түрі де шетелдік өндірісшілердің тауарларын өткізуді мақсат тұтады.
Жарнама саласындағы зерттеулер
Жарнама экономиканың ғана емес, сонымен қатар қоғамдық өмірдің де белді бөлшегіне айнала бастаған әлеуметтік құбылыс болғандығы себепті ғалымдар назарын өзіне аудара бастады. Жарнама мәселелеріне қатысты алғашқы зерттеулер ХІХ-XX ғасырлар тоғысында өмірге келді. Жарнама туралы арнайы әдебиетті жазған тұңғыш авторлар америкалық психологтар болатын. Олардың ішінде Чикагодағы Солтүстік-Батыс университеттің оқытушысы Уолтер Дилл Скотт бар. Оның қаламынан 1903 жылы «Жарнама теориясы», 1904 жылы «Жарнама психологиясы» атты еңбектер дүниеге келді. 1912 жылы Берлинде доктор Х. Хартунгеннің «Практикалық жарнама теориясы» атты еңбегі жарық көрді. Жарнаманың даму тарихына қатысты тұңғыш іргелі еңбекті 1874 жылы ағылшын ғалымы Генри Симпсон өмірге әкелді. 1894 жылы П. Датцтың «Жарнаманың ерте дәуірлерден күні бүгінге дейінгі тарихы» атты еңбегінің бір бөлігі жарияланды (өкінішке қарай, еңбек аяқталмаған). Октав–Густав Жерэннің 1911 жылы жарық көріп, 1927 жылы қайтадан басылған «Суггестивтік жарнама, теория мен техника» атты кітабы жарнамашылардың бірнеше ұрпағының қолдан түсірмейтін кітабына айналды. Парижде жарнама кәсібімен 1904 жылдан бастап айналысқан Жерэн «жарнама бойынша кеңес беру жөніндегі» алғашқы кабинеттердің бірін ашады. Жарнамалық және коммерциялық журналдарда мақалаларын жариялай, конференцияларға қатыса жүріп, ол 1916 жылы жарнама бойынша алғашқы оқу курсын жүргізеді. Бұл оның маман ретіндегі танымалдығын арттыра түседі. Осы кезеңде жарнама туралы ғылыми білімдер еселене көбейіп, зерттеушілер ұлттық, сондай-ақ халықаралық жарнама науқандарының тиімділігін арттыруға қатысты проблемалар көтереді. Мәселен, неміс ғалымы доктор Х.Хартунген жарнаманың мәдениетаралық қырларын қарастырады. Сөйтіп, XX ғасырдың алғашқы жартысында жарнама туралы ғылыми түсінік қалыптасып, жарнама туралы дербес ілім дами түседі. Жеке пән ретінде жарнама XX ғасырдың екінші онжылдығында Америкада, кейіннен Еуропада оқытыла бастады.
Жарнама саласындағы ғылыми зерттеулерге жарнама бизнесімен шұғылданып жүрген іскер адамдар атсалысып, өздерінің тәжірибелерін көпшілік назарына ұсынады. Солардың негізінде өткен ғасырдың 50- жылдарында түрлі ғылым салаларының өкілдері: психологтар, әлеуметтанушылар, психоаналитиктер, экономистер жарнама тиімділігін өлшеу әдістерін іздестіре бастайды. «Advertіsіng age», «Prіnter”s Іnk», «Busіness Week» сияқты америкалық жарнама журналдары ынта-ықылас қисыны бойынша көптеген зерттеулерге орын береді. Басылымдарда Э.Дихтердің, Л.Ческиннің, П.Мартиноның еңбектері жарияланады.
Жарнаманың адам санасына әсері В.Паккардтың, Д.Адамның шығармаларында қарастырылады. Д.Адам жарнамалау үдерісін: 1)жарнамалық хабарламаны алдын-ала зерделеу (ынта-ықылас және хабарлама түрі); 2)неғұрлым тиімді жарнамалық науқан жүргізу үшін бұқаралық ақпарат құралдарын зерттеу; 3)жарнама тиімділігін бақылау әдістерін зерттеу деп үш бөлікке бөледі. Жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысынан бастап жарнамада психоанализ әдісі кеңінен қолданыла бастады. Тауарларды, өнімдер мен идеяларды өткізуде мамандар оған еш әдісті теңгермейтін. Бұл үрдістің кең етек жаюына американың көптеген тауарларына деген сұраныстың кемуі және нарықты зерттеудің дәстүрлі тәсілдерінің нәтиже бермеуі себепкер болды. Осы орайда ықтимал аларманды статистикалық тұрғыдан «есептеп» шығаруға баса назар аударылды. Бұл қандай да бір тауарды алуға ықылас білдіретін кісіні алдын ала айқындау дегенді білдіретін. Жарнама саласындағы осындай практикалық зерттеулерге мына бір мысал үлгі бола алады. Экономиканың, әлеуметтік өмірдің, қоғамдық тірліктің қай саласында болмасын жарнама тиімділігі жалпы тиімділіктің құрамдас бөлшегі ретінде қарастырылады. Белгілі «Огилви энд Мейзер» фирмасы АҚШ-та 12 мемлекеттен келген шетелдік жолаушыларға елдің аса ірі төрт әуежайында сұрау салу барысында «мата атымен бөз өтеді» деген мақалдың дұрыстығына көз жеткізеді. Зерттеу нәтижелері алармандар үшін тауардың қай елде шыққаны аса маңызды болып табылатындығын көрсетіп берді. Ғалымдар сұрау салынған шетелдіктердің Америка бейнесін қалай қабылдайтындықтарын анықтады. Өзге елдердің өкілдері АҚШ-ты ой және іс-қимыл еркіндігі берілген, табыс пен байлыққа жету, сондай-ақ денсаулыққа мән беріп, өмірдің қызығын көру мүмкіндігі бар мемлекет ретінде ұғынатындықтары белгілі болды. Зерттеу негізінде ғалымдар америка фирмаларының АҚШ бет-бейнесіне, рәміздеріне, яғни символдарына сай келетін тауар түрлерін шығарғаны тиімді болатыны туралы тұжырымға келіп, кәсіпкерлерге осы символдарды қолдану жөнінде ұсыныс жасады. Маркетолог мамандар америка тауарларын жарнамалау барысында Америка тарихымен, мәдениетімен, рәміздерімен байланысты түсініктерді орнықтыруға үлкен маңыз берді. Жоғарыда аталған зерттеу кезінде АҚШ-тың шетелдіктер жиі баратын тарихи орындары анықталды.
6-кесте. Американың шетелдіктерге «ұнаған» тарихи орындары, бейнелері мен обьектілері (257 адамның пікірі сұралған)
Тарихи орын, символ немесе нысанОларды атаған респонденттер Диснейленд33 Бостандық статуясы29 Калифорния28 Сан-Франциско27 Нью-Йорк21 «Голден гейт» көпірі19 Ақ үй19 Америка жалауы 19 Зәулім үйлер17 Супермен15 «Кантри» және «вестерн» музыкасы15 Вашингтон (ел астанасы)15
Ал, АҚШ-тың жарнама-коммуникация фирмалары өз науқандарын жүргізу барысында ғалымдардың ұсыныстарын басшылыққа алғандары айтпаса да түсінікті. Халық тұтынатын тауарлар шығаратын компаниялар өз өнімдерін жоғарыда аталған рәміздермен безендіргенде, өткізу көлемінің артқаны байқалды. Аталған зерттеу Американың шетелдіктерге кеңінен танымал фирмалары мен тауарларын да айқындап берді.
7-кесте. Шетелдіктерге кеңінен танымал АҚШ фирмалары мен тауарлары (257 адамның пікірі сұралған)
Тауар тобының немесе компанияның атауыОларды атаған респонденттер «Коуке» («Кока-Кола» фирмасының сусыны)33 ИБМ (есептеу техникасы)26 «Найк» (спорт киімдері)26 АТ&Т (коммуникация құралдары)25 «Америкэн экспресс» (несие кәртішкелері)24 «Пума» (спорт және демалыс бұйымдары)23 «Севен ап» (уытсыз сусын)22 «Фрут ов зе лум» (жеміс сусыны)21 «Пепси»20 «Ливайс» ( (джинсы)19 «Паркер» (автоқалам)18
Бұл тізімде аталған тауарлардың көпшілігі бізге жақсы таныс. Олар сапасымен ғана емес, ұнамды безендірілуімен де ерекшеленеді. «Әдеміліктің де құны бар». Тауар сапасын заман талабына сай жақсартып отыруға бағытталған ғылыми зерттеулерге қомақты сома жұмсалады. Қазіргі жарнама теориясының даму проблемалары шетелдік ғалымдардың, атап айтқанда И.Ансоффтың, С.Блэктің, Вильям Дж. Стэнтонның, Г. Картердің, Хью Дэвидсонның, Ф.Котлердің, С.Моджароның, К.Р.Маконнеллдің, Дж.Р. Эванстың, Б.Берманның, басқа да зерттеушілердің еңбектерінде көтеріледі. ТМД елдерінің ғалымдары да жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшу жағдайында жарнама принциптерін пайдалану мүмкіндіктерін ой елегінен өткізіп келеді. Жарнаманың қашан және қайда пайда болғандығы туралы көптеген ойлар бар. Анығы бір – жарнаманың тамырлары терең қоғамдық даму кезеңдерінен бастау алады. Саудагерлер, тасымалдаушылар, шақырушылар, қаңғырған ұсталар – барлығы өздерінің тауарларын мақтап-мадақтап, бүкіл көне қалалардың көшелерін өздерінің айғайларымен жан-жағына адамдарды толтыра жия бастаған. Жарнама сөзі «reclamare – айғайлау» деген латын сөзінен шыққан. Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 19 желтоқсандағы N 508 Жарнама туралы Заңында келесі анықтамалар беріледі.
Осы Заңның мақсаттары жарнаманы жасау, тарату, орналастыру және пайдалану үшiн қажеттi жағдайларды қамтамасыз ету, жарнама саласындағы қорғау, жөнсiз жарнаманы болғызбау және оларға тыйым салу болып табылады.
Қазақстан Республикасының аумағында жарнама жасайтын, тарататын, орналастыратын және пайдаланатын жеке және заңды тұлғалардың қызметi процесiнде туындайтын қатынастарға қолданылады. Жеке тұлғалардың кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырумен байланысты болмайтын хабарландыруларына, соның iшiнде бұқаралық ақпарат құралдарындағы хабарландыруларына, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес жүзеге асырылатын саяси үгiт пен насихатқа қолданылмайды.
Дереккөздер
- Ж.Бекболатұлы. Жарнама негіздері. Алматы: Экономика-2009. ISBN 978-601-225-083-1
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zharnama reklama franc reclame lat reclamo zhar salamyn tauarlardyn kyzmet korsetudin tutynushylyk kasieti turaly akparat beru zhәne ogan degen suranysty kobejtu maksatynda taratylatyn habarlama belgili bir adamdar ujymdar әdebiet pen oner shygarmalary turaly habar taratyp olardy әjgileu Zharnama tarihyBүgingi әleumettik ekonomikalyk tynys tirshiligimizdi zharnamasyz kozge elestetu kiyn Zharnama kүndelikti omirimizdin kuramdas boligine ozindik zandylyktary bar kogamdyk kubylyska ajnaldy Tutynushy men ondirushi arasyndagy manyzdy dәneker buyn bola otyryp zharnama ekonomikanyn damuyn yntalandyratyn ondiristik үderister men onim sapasyn zhetildiretin manyzdy tutka retinde korinude Zharnama saudany zhүrgizetin tetik kana emes sondaj ak tutynu mәdenietin zhana biikterge koteretin orkeniet үdetkishi de bolyp otyr Өrkenietti tirshiliktin negizin kurajtyn ustyndardyn birine ajnalgan zharnama tonireginde zertteushiler men praktik mamandar tarapynan tүrli pikirtalastardyn tuyndaganyna kop boldy Zertteushilerdin kobi ony gylymnyn arnajy bir salasyna zhatkyzsa praktikter baskaru kәsipkerlik pen iskerlik orisinen izdegisi keledi al zharnamalyk habarlandyrular әzirleuge katysy bar mamandar shygarmashylyk үderistin ozindik bir tүri dep sanajdy Osy pikirlerdin kaj kajsysynyn da shyndykka katysy bar bolgandyktan kelesi taraularda olarga arnajy toktalyp otpekpiz Zharnama nyshandary adamzattyn ozin ozi tanyp sanaly tirshilikke koshken uakytynda pajda boldy deuge negiz bar Adamdardyn algashky tomaga tujyk kauymdastyktarynda omirge kelgen zharnama dami kele mәdeni faktorga ajnalyp til dil din әdet guryp siyakty ozge de obektivti algysharttarmen birge adamzat damuynyn orkeniettik ugym tүsinigin kalyptastyrdy Al akparat almasu turgysynan alganda orkeniet degenimiz en biik dengejdegi mәdeni kauymdastyktyn aralas kuralastyk pen san kyrly bajlanystyn yagni kommunikaciyanyn zhogary damu satysy Zharnama kommunikaciya kuraly mәdeni zhәne orkeniettik tetikter tehnika men tehnologiya arkyly ol kogamdyk bajlanystardyn damuyna oz әserin tigizedi Әlbette adamzat kogamynyn tәj tәj baskan shagynda tolykkandy zharnama әli omirge kelmegen tin tek zharnama nyshandary gana boj korsete bastagan dy Zharnama nyshandaryn algashky kauymga kauip kater tongende dabyl atkarymyn oryndagan bir tajpanyn adamyn kelesi tajpanyn okilinen ajyrmalagan әleumettik akparat retinde karastyruga bolady Tajpa mүshesinin sakal shash zhiberuinen kiim kiisinen denesinin tүrli bolikterine tanba saluynan osyndaj akparat kozge uryp turatyn Bul kezende zharnama nyshandarynyn ekonomikalyk sipatynan әleumettik bagyty basym boldy yagni osy arkyly bilik tutkasyn ustagan okiletti tulgalar aukatty toptar karapajym halyktan ajyrmalana aldy Sojtip kogam damuynyn bastapky satylaryndagy bul nyshandar zharnamanyn pajda boluyna zhol ashkan әleumettik zhәne mәdeni tirliktin taptyk zhәne mүliktik zhiktelu sipaty bar elementteri tin Zharnamanyn damu үderisin shartty tүrde birneshe kezenge boluge bolady B d d III mynzhyldyk b d V mynzhyldyk zharnamanyn ilki tarihy ezhelgi dәuir antikalyk kezen zhәne antikadan kejingi kezen VI VII orta gasyrlar feodalizm dәuiri onerkәsipti cehtyk tәsilmen ujymdastyrudyn kalyptasuy HVI HVII gasyrlar Renessans zhәne agartu dәuirinin zharnamasy HIH g XX g basy industriyalyk ondiristin zhәne kapitalistik ekonomikanyn damu kezeni Қazirgi zamangy zharnama әueli protozharnama tүrinde pajda boldy Protozharnama bukaralyk akparat kuraldary men bukaralyk kommunikaciya zhүjesi kalyptaskan kazirgi zharnama pajda bolar aldyndagy akparattyk zharnamalyk kyzmetti bildiretin tarihi mәdeni kubylys sanalady Ezhelgi protozharnamanyn pajda boluy bizdin dәuirimizge dejingi 3 mynzhyldykpen tanbalanady Kulttik protozharnama rulyk tajpalyk totemder menshik belgileri tanba shtamp mor avtorlyk belgiler signaturalar protozharnamalyk formalarga zhatady Zharnamanyn kogam damuynyn ekonomikalyk faktory retinde omirge kelui kalalyk orkeniettin pajda boluymen tikelej bajlanysty Urbanistik orkeniet arkasynda ilim bilim bir zhүjege tүsirilip әrtүrli tilderde sojlejtin halyktarga ortak din men zan nizam dүniege keldi zhazu syzu damygan shaһar mәdenieti kalyptasty Қala halkynyn sany osti kej derekterde Rim men Babylda Vavilonda millionga dejin turgyn bolgany ajtylady Қaladagy tynys tirshilik negizgi үsh ortalyk toniregine toptastyrylgany belgili bilik ortalygynda әkimshilik oryndary al ruhani ortalykta gibadat үjleri shogyrlandyrylsa ekonomikalyk ortalyk ozegi bazar bolyp tabylatyn dy Osy kurylymdardyn bәri bas ayagy bүtin zhinaky klassikalyk kүjde Rim medinasynda megapolisinde korinis tapty Munda turgyndardy Senattyn sayasi sheshimderimen kala basshylygynyn bujryk zharlyktarymen zhat zhurttyk elshilikterdin kelu ketui azyk tүliktin bagasy sondaj ak aksүjekterdin sүjikti ermegi gladiatorlardyn shajkasy zhonindegi akparmen tanystyratyn zharnamanyn arnajy tүrleri bolgan Mundaj zharnamaga Senattyn agymdagy kararlary men sheshimderi zhazylgan arnajy taktalar acta senatus zhatkan bul akparat kozi Avgust Cezar tusynda acta diurnal populi romani bolyp atalyp ogan bilik manajyndagy zhanalyktar zheke tulgalardyn shakyrulary men habarlandyrulary zhazylgan Үlken kaladagy akparat almasuga asa muktazh oryndardyn biri gibadat үjleri hramdar ornalaskan ruhani ortalyk bolyp tabylatyn dy Mәselen Rimde abyz turgan үjdin manynda arnajy taktalar ilinetin olarga bolzham zhoramaldar zhazylyp kejinnen murazhajga otkiziletin bolgan Hramdar men soborlardyn meshitterdin kabyrgalaryna hat habar ilu kejingi dәuirlerde de atap ajtkanda orta gasyrlarda da zhalgasyn tapkan Bugan atakty reformashy Martin Lyuter tezisterinin 1617 zhyly Vittendberg soborynyn kabyrgasynda ilinui ajgak Orta gasyrdagy evropalyk zharnamany negizinen zharshylardyn tauardy ajtalyk sharap pen kumyrany at әbzelderin zhemis zhidekti әspettep asyra dәriptep maktauyn kelistire otyryp bar dauysymen zherine zhetkizip ajtatyn zhar saluy dep karastyruga bolady Alajda osy kezende zhazbasha zharnama da boj korsete bastady Қylkalam ieleri graverler suretshiler men mүsinshiler zharnama isine aralasyp olardyn tuyndylary kalalar men kentterdin koshelerinde pajda boldy Tarih derekteri HII gasyrdyn bas kezinde koshelerge әshekejli ilmeler ilingenin ajgaktajdy Korkem ilmeler oneri HIV HVI gasyrlarda orkendep damidy Bul kezende Batys Europada ekonomika karyshtap osip kala mәdenieti zhana biikterge koterilgen tin Ekonomika men kogamnyn әleumettik kurylymyndagy on ozgerister zharnama sheberlerinin izdenisterine ken zhol ashty Bejneleu kuraldaryn koldanudyn zhana әdisteri pajda boldy Қabyrgaga salynatyn freskalyk suretterdi majly boyaumen salyngan tuyndylar almastyra bastady Sojtip korkemsuretti ilmeler onerinin damuy үshin kolajly zhagdajlar kalyptasty HҮ gasyrdyn ortasynda ak Franciya kalalary osyndaj ilmelerge toly bolgandygy tarihtan belgili Avtobustagy zharnama Zharnamanyn karastyrylyp otyrgan kezendegi damuy Europa elderinde osy tusta bolyp otken negizgi sayasi zhәne ekonomikalyk okigalarmen tikelej bajlanysty HV gasyrdagy Europa tarihy ondiristik zhәne kogamdyk katynastardyn sayasi zhәne memlekettik kurylystyn zhana turpattary men tүrlerinin pajda boluymen erekshelenedi Bul zhana geografiyalyk ashular zhүzege askan zhana elder men ajmaktar sayasi sahnaga shygyp europalyk ekonomikalyk sayasi zhәne mәdeni omirdin ozegi Zherorta tenizinen Batys pen Soltүstik Batyska karaj ojysa bastagan uakyt bolatyn Osy tus klassikalyk orta gasyrda kompas ok dәri kitap basu siyakty uly zhanalyktardyn dүniege kelgen kezi edi Tehnika kauyrt damyp ondiristi ujymdastyru tehnologiyasy zhetildirildi tau ken metall ondeu balkytu tokyma kommunikaciya kuraldary ondirisi orkendedi Matematika astronomiya fizika himiya siyakty gylym salalary damydy Kejingi orta gasyrda zhazbasha zharnamanyn paraksha afisha katalog zhәne manuskript siyakty zhana formalary keninen taraj bastady Munyn barlygy baspa isinin orkendeui arkasynda x mүmkin boldy HV gasyrda batys zharty sharda ulttyk ekonomikalardyn sauda men gylymi ortalyktardyn damuy akparattyn zhappaj tarauyna muktazh boldy Kommunikaciyanyn auyzsha zhәne bejneli tүrleri kazhettilikti zhetkilikti kanagattandyra almady Akparatty kobejtip taratu mүmkindiginin shekteuli boluy bukaralyk akparat kuraldarynyn zhetimsizdigi ilgeri baskan kadamdy keri tartty Baspahana stanogyn ojlap tapkan Iogann Gutenbergtin isin alga aparushylardyn zhankiyarlyk kyzmetinin nәtizhesinde 1500 zhyly 200 den astam baspahana zhumys istep turdy Europanyn barlyk elderinde kitap basu zholga kojyldy Bul үrdisten ortagasyrlyk Osman Tүrkiyasy da kalys kala almady Tүrki әlemindegi en algashky baspahana 1727 zhyly omirge keldi ony uly agartushy Ibragim Mүtefferika ozinin әkesi belgili kogam kajratkeri әulie Mehmed Chelebimen birlesip ashkan bolatyn Mәdeniettanushylar үshinshi akparattyk tonkeris dep atagan bul үderistin zharnama kyzmetinin odan әri damuyna әseri zor boldy Osy orajda algashky akparattyk tonkeris tildin pajda boluymen ekinshi tonkeris zhazudyn ojlap tabyluymen bajlanystyrylady Kүndelikti kozimizge tanys zharnama HIH gasyrda pajda boldy Қazirgi zamangy zharnamany omirge әkelgen faktorlar kataryna ekonomikalyk faktorlar onerkәsiptik revolyuciya gylymi tehnikalyk progress kommunikaciyanyn ozyk әdisterinin telefonnyn telegraf pen radionyn kinematograftyn pajda boluy әleumettik ozgerister halyk sanynyn osui bukara sanasynyn oyanuy koshi kon үderisterinin zhedeldeui mәdeni ilgerileushilik kala mәdenietinin basym bola bastauy zhalpy adamzatka ortak kundylyktardyn korinisi berui zhatady Erte dәuirdegi Қazakstanda zharnamanyn omirge kelui Zharnama ugymynyn shygu tegiSuranysty kalyptastyryp zhәne yntalandyryp otyratyn kyzmet tүri retinde zharnama Қazakstan aumagynda erte zamandarda pajda bolgan Қazirgi zamangy Қazakstan aumagynda kalalyk orkeniet zhedel damygan IH HIII gasyrlarda kent tirligin ujymdastyrudyn ozindik zhүjesi korinis tapty Horasannan Zhetisuga dejin sozylyp zhatkan ulan bajtak onir shaһarlary Shygys orkenietinin kalybynan shykkanymen sondaj ak olarda Batys mәdenietinin nyshandary da molynan tabylatyn Bugan osy kalalar tizbeginin Ұly Zhibek Zholynyn bojynda ornalasuynyn zor әseri boldy Mәselen kez kelgen kalaga ortak shahristanda bilik mekemeleri ornalassa rabadta kolonershiler turdy Kone Tүrkistan Sajram men Otyrar baska da kalalar turaly tarihi derekterde әmirler men handardyn zharlyktaryn ortalyk majdanda alanda zharshylar dauystap zhariya etetini bayandalady sondaj ak bul pәrmender meshit kabyrgalaryna ilinetini de atap otiledi Zharnama termininin shygu torkini Қazakstannyn ontүstik onirinde islam orkenietinin gүldengen dәuiri IH HII gasyrlarga baryp tireletini de sondyktan musylman Renessansy Europanyn orta gasyrynan әldekajda erte bastalgan Zhar sozinin Қazak dialektiler sozdigindegi bir magynasy kabyrga degendi bildiredi Al nama parsysha zhazu degen magynada Sojtip zharnama degenimizdin ezhelgi mәni kabyrgadagy zhazu zhazba bolsa kerek Bir tandanarlygy osy soz torkininin zhogaryda keltirilgen ortagasyrlyk Europa kala mәdenietine tikelej ushtasyp zhatuy Kapitalizmge dejingi kezende zharnama salasynyn anagurlym zhandanuy orta gasyrlarga tuspa tus keledi Bul dәuirde kazirgi Қazakstan zheri arkyly koptegen sauda zholdary otken Zhibek Zholy solardyn biri bolyp tabylady Osy zholdyn bүkil on bojyndagy zhogaryda atap otilgen Tүrkistan Zhent Otyrar Sajram siyakty iri kalalar Shygys pen Batys arasyndagy orkeniettik bajlanystardyn manyzdy nүkteleri boldy Zhәrmenkeler pajda bolyp gүldene tүsti Қazirgi Almaty oblysy Kegen kentinin manyndagy Қarkara Arkadagy Қoyandy zhәrmenkeleri kүni keshege dejin tүrli olkelerden kelgen san myndagan adamnyn basy kosylyp sauda sattyk kara kүzge dejin tolastamauymen әjgili edi Kopester men kirekeshter alarmandar men satarmandar midaj sapyrylyskan sauda alandarynda zharshylar oz onimderin bar onerin zhan sala zharnamalap zhatatyn Alarmandar negizinen kazak zhurtynyn okilderi bolgandyktan tүrli elderdin saudagerleri kazaksha takpaktap sojleuge tyrysatyn Alajda bul zharnama bүgingi ugymdagy zharnama auylynan әli de alysta edi Kenester Odagyndagy zharnamaZharnamanyn manyzdy buyny bolyp sanalatyn bujym bezendiru dizajn ekonomikasy damygan elderde gylym men tәzhiribenin tygyz togysuynan tuyndagan onerdin zhana salasy bolyp tabylady bezendiru stili belgili bir kezennen kejin atap ajtkanda urpaktar auysatyn 10 12 zhyldan son ozgeristerge ushyrap otyrady Mәselen ajkyn erekshelenetin modernizm XX gasyrdyn basy konstruktivizm 20 30 zhyldar romantikalyk realizm 40 50 zhyldar syurrealistik zhәne garyshtyk takyryptar 60 70 zhyldar kompyuterlik agym 80 zhyldar zhana tolkyn avangardy 80 90 zhyldar siyakty bezendiru agymdary bar Kenestik temir korgan osy korkemdik agymdardyn eshkajsysyn ideologiyalyk shekaradan beri asyrgan zhok Tauarlarga sogylatyn belgilerde kenestik nasihat orak pen balga bes zhuldyz sputnik t b basym boldy Ekonomikanyn memlekettik monopoliyaga ajnaldyryluy KSRO dagy zharnama isine de oz әserin tigizdi Atap ajtkanda socialistik tutynu narygynda kopshilik koldy tauarlardyn zәruligi zhyldan zhylga ulgajyp satushy narygynyn үstem boluyn tugyzdy Mine osyndaj zhagdajda zharnama onim otkizuge esh әserin tigizbejtin zhanama kuralga ajnaldy yagni ondirisshiler tarapynan alarmandardy әreketke itermelejtin kozgau salynbady ojtkeni tauar otpegeni bylaj tursyn zhetpejtin Sol kezdegi zharnamalyk habarlandyrulardyn үlgileri Aeroflot ushaktarymen ushynyzdar Belomorkanal temekilerin satyp alynyzdar Zhemis shyryny densaulykka pajdaly t b tәrizdes bolatyn Mundaj zharnama tauarlar men kyzmetterdin sapasy zhoninde eshkandaj akparat bermejtindikten tutynushylarga associativtik әser etpejtin Өjtkeni memlekettik monopolizm zhagdajynda salaishilik zhәne salaaralyk bәseke tuyndamajtyn da zharnama bәsekelestik kuraly retinde pajdalanylmajtyn Ras Kenester biligi kezinde zharnamanyn kәdege askan bir salasy boldy Ol ideologiyalyk nasihat pen үgit KOKP XXҮ sezinin sheshimderin zhүzege asyrajyk Halyk pen partiya birtutas Elektr kuatyn үnemdenizder siyakty bolatyn Sojtip socialistik ekonomika zhagdajynda zharnama naryktyk sharuashylyk tusynda oryndajtyn atkarymdaryn zhүzege asyrgan zhok ondiriske tutynuga oz әserin tigize almady Bul tuzhyrym KSRO nyn ishki rynoktaryna gana katysty edi al shet elderde Kenestin syrtky sauda okildikteri otandyk onimdi otkizu үshin orkenietti dүniede koldanylatyn zharnamanyn aluan әdisteri men tәsilderin pajdalandy Buryngy Kenester Odagynda socialistik ekonomika negizderine kajshy keletin burzhuaziyalyk institut retinde zharnamaga zhagymsyz kozkaras kalyptaskanyn atap otuimiz kerek Zhaksy tauar zharnamasyz ak otedi degen synarzhak pikir saldarynan ekonomika men әleumettik psihologiyanyn osy bir manyzdy salasyna mәn berilmedi arnajy zertteu zhumystary zhүrgizilmedi Shyntuajtyna kelsek naryk katynastary kanat zhajgan kazirgi kezdin ozinde bul takyrypka zhazylgan toltuma irgeli enbekter zhokka tәn Қazirgi Қazakstandagy zharnamaҚazirgi magynadagy zharnama Қazakstanda 1920 zhyldardagy zhana ekonomikalyk sayasat ZhEP kezinde pajda boldy ZhEP ekonomikany direktivalyk baskaru tәsilderimen kosa kapitalistik erkin bәsekege de zhol ashkany belgili Bul kezende naryk kopshilik koldy tauarlarmen molygyp zharnama zhana sayasi zhәne әleumettik zhagdajda dami bastady Odak koleminde V Mayakovskij V Lisickij A Rodchenko A Mandrusov siyakty belgili tulgalar zharnamany sayasi urandar tilimen sojlete bildi Zharnama sauda sәjgүligi degen slogan uransoz de oz tusta pajda boldy Zharnama kyzmetinin bul kezendegi bir ereksheligi satarman narygy basym bolyp tolem kabiletti suranys az boldy Zharnamada graffiti stili keninen etek zhajyp shynajy bolmys әsirelenip bejnelenetin di Өkinishke karaj osy kezende Қazakstanda kurylgan zharnama agenttikterinin zhumysy turaly eshbir derek saktalmagan Bizdinshe ekonomika men әleumettik sayasi omirdi metropoliya ortalygy Mәskeuden tikelej baskaru kolga alyngandyktan Қazakstanga zhәne baska shet ajmaktarga zharnama onimderi KSRO dagy onerkәsiptik turgydan damygan Mәskeu men Leningrad kalalarynan kazirgi Sankt Peterburg zhetkizilip turgan Ekinshi dүniezhүzilik sogystan kejin Қazakstan damygan onerkәsiptik bazasy bar elge ajnalgandyktan zharnamanyn orkendeuine ken zhol ashyldy Zharnama onimderin ondiretin algashky mekeme Қazakstanda 1951 zhyly omirge kelgendigi resmi kuzhatta tirkelgen Ol Zharnama zhәne sauda zhabdygy dep atalgan Kejinnen ol Қazaksaudazharnama degen atauga ie bolgan Algashynda Soyuztorgreklama Odaksaudazharnama Bүkilodaktyk birlestiginin kuramyna kirgen kejinnen 1981 zhyly ol respublikalyk bagynystagy ujymga ajnalgan Bүginde elimizde zharnamamen ajnalysatyn agenttikter men kәsiporyndar sany komakty Olardyn irilerinin katarynda Kiik Tatyana firmalaryn zhәne baska kәsiporyndardy atauga bolady Bizdin elimizde Zharnama turaly arnajy Zan 2003 zhylgy 19 zheltoksanda kabyldangan TMD elderi ishinde Resej men Ukraina Baltyk bojy memleketterinin zhogary oku oryndarynda zharnama kopshilikpen zhumys isteu mamandyktary bojynsha bilim beriledi iri kәsiporyndarda әsirese birikken firmalarda zharnama ortalyktary kurylgan Zhekelegen otandyk kompaniyalardyn karzhy nesie mekemelerinin zharnama kyzmetine belsene aralasa bastauy bul salanyn elimizde oris alatynyn bajkatsa kerek Negizinen alganda tauar tүrlerin zharnamalauga bagyttalgan baspasoz habarlamalarynyn teledidar rolikterinin dittejtin maksaty onim otkizu kolemin ulgajtuga zhәrdemdesu bolyp tabylady Sondaj ak halyk aldyndagy tanymaldygyn bedelin imidzh arttyru үshin akparattyk nasihattyk naukan zhүrgizetin firmalar kәsiporyndar bar TuranӘlembanktin Қazkommercbank pen Halyktyk banktin Fudmaster Rajymbek firmalarynyn baspasoz audiobejne kuraldary arkyly beriletin zharnamalyk materialdary osyndaj maksat kozdejdi Halykaralyk zharnamaHalykaralyk zharnama Halykaralyk zharnama otken gasyrdyn 80 90 zhyldarynyn ajshykty belgisi retinde karastyrylady bugan ekonomikanyn zhaһandastyryluy beldi firmalardyn shet elderdegi operaciyalarynyn ken kanat zhayuy sebep boldy 90 zhyldary zharnama industriyasy әlemnin barlyk elderinde derlik kauyrt damydy Әsirese ultaralyk korporaciyalardyn tamyr zhayuyna oraj Shygys Europa TMD Aziya Tynyk muhit ajmagy elderinde zhәne Latyn Amerikasynda orkendej bastady Қazirgi tanda ultaralyk korporaciyalar ҰAK әlemdik saudanyn zhartysyna zhuygyn ielenip otyr olardyn kolynda orasan zor karzhylyk ondiristik zhәne gylymi tehnikalyk әleuet shogyrlangan damushy elder ekonomikasyn uysynda ustap otyrgan ҰAK ykpalyna karsy turu үshin zhergilikti zharnamashylar oz kyzmetin zhandandyruga mәzhbүr Sondaj ak bәsekenin kyzuyna әlemnin ekonomikalyk ajmaktarga bolinui de sebepker boluda Үlken үshtiktin AҚSh Zhaponiya men Batys Europanyn korporaciyalary otkizu naryktary үshin tajtalasuda Zhana onerkәsipti alpauyttar Ontүstik Koreya Tajvan Singapur Gonkong Tailand Braziliya Tүrkiya bul kүresti kyzdyra tүsude Birlesken Germaniyanyn ekonomikalyk kүsh kuaty arnasynan asyp koldanys tabar onir izdeude Ұltaralyk korporaciyalardyn zharnamalyk kyzmetin әlemnin zhetekshi halykaralyk zharnama agenttikteri atkarady Kopshilikke keninen tanymal onimderi brendteri bar koproraciyalar osy onimderin zharnamalau naukanyn katarynan birneshe zharnama agenttigine tabys etedi Bir gana onimnin zharnamasymen birneshe agenttik ajnalysa alady mәselen bir kompaniya brend imidzhin shygarmashylyk turgydan damytsa baspa onimin shygaru scenarij zhazu kelesisi osy brendterdi bukaralyk akparat kuraldarynda ornalastyrady Zhana ulttyk narykka shykkan ultaralyk korporaciyalar ozderinin turakty zharnama agenttikterinin osy elderdegi okildikterimen bajlanystaryn үzbejdi Mine sondyktan da damygan elderdin degeni zhүrip tүrgan kompaniyalary men firmalary karzhy nesie mekemeleri bankteri zharnamadan karzhy ayamajdy Mәselen AҚSh ta bul maksatka zhumsalatyn karzhy bүginde karulanuga bolinetin karzhynyn ten zharymyna zhuygyn kurajdy 160 milliard AҚSh dollary shamasynda Al Dabl Yu Pi Pi Interpablik Grupp Saatchi end Saatchi Dencu Omnikam Grupp siyakty zharnama telekommunikaciya koncernderinin әrkajsysynyn halykaralyk kyzmetinin kolemi 10 milliard dollarlyk shekten әldekajda asyp zhygylgan Bular Amerikanyn Europa men Zhaponiyanyn zharnama alpauyttary Өzge elder sonyn ishinde Shygys Europa men buryngy Kenes respublikalarynda bul sala auyz toltyryp ajtarlyktaj dengejge zhete almaj otyr Yagni zharnama saudanyn kozgaltkyshy gana emes zhalpy damu dәrezhesinin de biregej korsetkishi sanalady Mәselen ekinshi dүniezhүzilik sogysta kүjrej zhenilgen Zhaponiyanyn onerkәsibi tokyrauga ushyrap tiimdiligi tym tomen boldy Kүnshygys elinin tauarlary әlemdegi en sapasyz bujymdar kataryna zhatatyn Olarga basylatyn made in Japan tanbasy kargys tanbasyndaj kabyl alynatyndyktan zhapon firmalary oz tauarlaryn eldin atyn korsetpej ak narykka shygaruga tyrysatyn Al bүginde Zhaponiyada zhogary sapaly tauar shygaru maksaty memlekettik sayasat dengejine koterilgen Kүnshygys olkesi kinәratsyz bujym bastamasy memlekettik uranga ajnaldyrylgan birden bir el bolyp tabylady Zhapondyktar sonymen birge onerkәsiptik zhetistikterin dabyra dangazasyz ak zharnamalaj biledi Mәselen mashina zhasajtyn Komacu koncerni ozinin zharnama habarlandyrularyna ozek etip sapa bizde standart degen slogandy algan Zhalpy zharnamalyk nasihattyk naukandardy zhүrgizu kezinde zhapon firmalary onim ondirisinin sandyk korsetkishterine emes tehnologiyalyk procesterdi bakylauda ustauga basa mәn beretinin ajyryksha atap korsetuge umtylady Zhaponiya marketologtary siyakty amerikalyk zharnama mamandary da akparattyk nasihattyk naukandardy el nazaryn tauardyn artykshylyktaryna gana emes memlekettin sipatty belgilerine de audaruga tyrysady Қazakstannyn tutynu narygyndagy tauarlardyn basym kopshiligi sheteldik onimder bolgandyktan elimizdegi zharnamalyk habarlandyrulardyn deni sheteldik tauarlar zharnamasy bolyp tabylady Bul zharnama da sojtip zhanama tүrde alganda halykaralyk zharnama sanatyna kiredi Bukaralyk akparat kuraldaryndagy zharnamany zertteu barysynda otandyk tauarlar zharnamasy gazet zharnamasynda zhalpy kolemnin 40 pajyzynan aspajtyny teledidar zharnamasynyn 25 pajyzynan kemin kurajtyny anyktaldy Қazakstannyn zharnama narygyndagy halykaralyk zharnamany eki topka boluge bolady sheteldik ondirisshilerdin kazakstandyk tutynushylarga bagyttalgan halykaralyk zharnamasy Mundaj zharnamaga Nestle Vrigles Prokter end Gembl kompaniyalarynyn Қazakstan narygyndagy otkizu zharnamasyn zhatkyzuga bolady kazakstandyk kommersanttardyn belgili bir dүkennen belgili bir saudagerden firmadan tauar satyp aluga үndegen imidzhdik zharnamasy Mundaj zharnamaga Zhanna Astana motorz Rajymbek kompaniyalarynyn turistik firmalardyn zharnamalaryn zhatkyzuga bolady Zharnamanyn bul tүri de sheteldik ondirisshilerdin tauarlaryn otkizudi maksat tutady Zharnama salasyndagy zertteulerZharnama ekonomikanyn gana emes sonymen katar kogamdyk omirdin de beldi bolshegine ajnala bastagan әleumettik kubylys bolgandygy sebepti galymdar nazaryn ozine audara bastady Zharnama mәselelerine katysty algashky zertteuler HIH XX gasyrlar togysynda omirge keldi Zharnama turaly arnajy әdebietti zhazgan tungysh avtorlar amerikalyk psihologtar bolatyn Olardyn ishinde Chikagodagy Soltүstik Batys universitettin okytushysy Uolter Dill Skott bar Onyn kalamynan 1903 zhyly Zharnama teoriyasy 1904 zhyly Zharnama psihologiyasy atty enbekter dүniege keldi 1912 zhyly Berlinde doktor H Hartungennin Praktikalyk zharnama teoriyasy atty enbegi zharyk kordi Zharnamanyn damu tarihyna katysty tungysh irgeli enbekti 1874 zhyly agylshyn galymy Genri Simpson omirge әkeldi 1894 zhyly P Datctyn Zharnamanyn erte dәuirlerden kүni bүginge dejingi tarihy atty enbeginin bir boligi zhariyalandy okinishke karaj enbek ayaktalmagan Oktav Gustav Zherennin 1911 zhyly zharyk korip 1927 zhyly kajtadan basylgan Suggestivtik zharnama teoriya men tehnika atty kitaby zharnamashylardyn birneshe urpagynyn koldan tүsirmejtin kitabyna ajnaldy Parizhde zharnama kәsibimen 1904 zhyldan bastap ajnalyskan Zheren zharnama bojynsha kenes beru zhonindegi algashky kabinetterdin birin ashady Zharnamalyk zhәne kommerciyalyk zhurnaldarda makalalaryn zhariyalaj konferenciyalarga katysa zhүrip ol 1916 zhyly zharnama bojynsha algashky oku kursyn zhүrgizedi Bul onyn maman retindegi tanymaldygyn arttyra tүsedi Osy kezende zharnama turaly gylymi bilimder eselene kobejip zertteushiler ulttyk sondaj ak halykaralyk zharnama naukandarynyn tiimdiligin arttyruga katysty problemalar koteredi Mәselen nemis galymy doktor H Hartungen zharnamanyn mәdenietaralyk kyrlaryn karastyrady Sojtip XX gasyrdyn algashky zhartysynda zharnama turaly gylymi tүsinik kalyptasyp zharnama turaly derbes ilim dami tүsedi Zheke pәn retinde zharnama XX gasyrdyn ekinshi onzhyldygynda Amerikada kejinnen Europada okytyla bastady Zharnama salasyndagy gylymi zertteulerge zharnama biznesimen shugyldanyp zhүrgen isker adamdar atsalysyp ozderinin tәzhiribelerin kopshilik nazaryna usynady Solardyn negizinde otken gasyrdyn 50 zhyldarynda tүrli gylym salalarynyn okilderi psihologtar әleumettanushylar psihoanalitikter ekonomister zharnama tiimdiligin olsheu әdisterin izdestire bastajdy Advertising age Printer s Ink Business Week siyakty amerikalyk zharnama zhurnaldary ynta ykylas kisyny bojynsha koptegen zertteulerge oryn beredi Basylymdarda E Dihterdin L Cheskinnin P Martinonyn enbekteri zhariyalanady Zharnamanyn adam sanasyna әseri V Pakkardtyn D Adamnyn shygarmalarynda karastyrylady D Adam zharnamalau үderisin 1 zharnamalyk habarlamany aldyn ala zerdeleu ynta ykylas zhәne habarlama tүri 2 negurlym tiimdi zharnamalyk naukan zhүrgizu үshin bukaralyk akparat kuraldaryn zertteu 3 zharnama tiimdiligin bakylau әdisterin zertteu dep үsh bolikke boledi Zhiyrmasynshy gasyrdyn ekinshi zhartysynan bastap zharnamada psihoanaliz әdisi keninen koldanyla bastady Tauarlardy onimder men ideyalardy otkizude mamandar ogan esh әdisti tengermejtin Bul үrdistin ken etek zhayuyna amerikanyn koptegen tauarlaryna degen suranystyn kemui zhәne narykty zertteudin dәstүrli tәsilderinin nәtizhe bermeui sebepker boldy Osy orajda yktimal alarmandy statistikalyk turgydan eseptep shygaruga basa nazar audaryldy Bul kandaj da bir tauardy aluga ykylas bildiretin kisini aldyn ala ajkyndau degendi bildiretin Zharnama salasyndagy osyndaj praktikalyk zertteulerge myna bir mysal үlgi bola alady Ekonomikanyn әleumettik omirdin kogamdyk tirliktin kaj salasynda bolmasyn zharnama tiimdiligi zhalpy tiimdiliktin kuramdas bolshegi retinde karastyrylady Belgili Ogilvi end Mejzer firmasy AҚSh ta 12 memleketten kelgen sheteldik zholaushylarga eldin asa iri tort әuezhajynda surau salu barysynda mata atymen boz otedi degen makaldyn durystygyna koz zhetkizedi Zertteu nәtizheleri alarmandar үshin tauardyn kaj elde shykkany asa manyzdy bolyp tabylatyndygyn korsetip berdi Ғalymdar surau salyngan sheteldikterdin Amerika bejnesin kalaj kabyldajtyndyktaryn anyktady Өzge elderdin okilderi AҚSh ty oj zhәne is kimyl erkindigi berilgen tabys pen bajlykka zhetu sondaj ak densaulykka mәn berip omirdin kyzygyn koru mүmkindigi bar memleket retinde ugynatyndyktary belgili boldy Zertteu negizinde galymdar amerika firmalarynyn AҚSh bet bejnesine rәmizderine yagni simvoldaryna saj keletin tauar tүrlerin shygargany tiimdi bolatyny turaly tuzhyrymga kelip kәsipkerlerge osy simvoldardy koldanu zhoninde usynys zhasady Marketolog mamandar amerika tauarlaryn zharnamalau barysynda Amerika tarihymen mәdenietimen rәmizderimen bajlanysty tүsinikterdi ornyktyruga үlken manyz berdi Zhogaryda atalgan zertteu kezinde AҚSh tyn sheteldikter zhii baratyn tarihi oryndary anyktaldy 6 keste Amerikanyn sheteldikterge unagan tarihi oryndary bejneleri men obektileri 257 adamnyn pikiri suralgan Tarihi oryn simvol nemese nysanOlardy atagan respondentter Disnejlend33 Bostandyk statuyasy29 Kaliforniya28 San Francisko27 Nyu Jork21 Golden gejt kopiri19 Ak үj19 Amerika zhalauy 19 Zәulim үjler17 Supermen15 Kantri zhәne vestern muzykasy15 Vashington el astanasy 15 Al AҚSh tyn zharnama kommunikaciya firmalary oz naukandaryn zhүrgizu barysynda galymdardyn usynystaryn basshylykka algandary ajtpasa da tүsinikti Halyk tutynatyn tauarlar shygaratyn kompaniyalar oz onimderin zhogaryda atalgan rәmizdermen bezendirgende otkizu koleminin artkany bajkaldy Atalgan zertteu Amerikanyn sheteldikterge keninen tanymal firmalary men tauarlaryn da ajkyndap berdi 7 keste Sheteldikterge keninen tanymal AҚSh firmalary men tauarlary 257 adamnyn pikiri suralgan Tauar tobynyn nemese kompaniyanyn atauyOlardy atagan respondentter Kouke Koka Kola firmasynyn susyny 33 IBM esepteu tehnikasy 26 Najk sport kiimderi 26 AT amp T kommunikaciya kuraldary 25 Ameriken ekspress nesie kәrtishkeleri 24 Puma sport zhәne demalys bujymdary 23 Seven ap uytsyz susyn 22 Frut ov ze lum zhemis susyny 21 Pepsi 20 Livajs dzhinsy 19 Parker avtokalam 18 Bul tizimde atalgan tauarlardyn kopshiligi bizge zhaksy tanys Olar sapasymen gana emes unamdy bezendiriluimen de erekshelenedi Әdemiliktin de kuny bar Tauar sapasyn zaman talabyna saj zhaksartyp otyruga bagyttalgan gylymi zertteulerge komakty soma zhumsalady Қazirgi zharnama teoriyasynyn damu problemalary sheteldik galymdardyn atap ajtkanda I Ansofftyn S Blektin Vilyam Dzh Stentonnyn G Karterdin Hyu Devidsonnyn F Kotlerdin S Modzharonyn K R Makonnelldin Dzh R Evanstyn B Bermannyn baska da zertteushilerdin enbekterinde koteriledi TMD elderinin galymdary da zhosparly ekonomikadan naryktyk ekonomikaga koshu zhagdajynda zharnama principterin pajdalanu mүmkindikterin oj eleginen otkizip keledi Zharnamanyn kashan zhәne kajda pajda bolgandygy turaly koptegen ojlar bar Anygy bir zharnamanyn tamyrlary teren kogamdyk damu kezenderinen bastau alady Saudagerler tasymaldaushylar shakyrushylar kangyrgan ustalar barlygy ozderinin tauarlaryn maktap madaktap bүkil kone kalalardyn koshelerin ozderinin ajgajlarymen zhan zhagyna adamdardy toltyra zhiya bastagan Zharnama sozi reclamare ajgajlau degen latyn sozinen shykkan Қazakstan Respublikasynyn 2003 zhylgy 19 zheltoksandagy N 508 Zharnama turaly Zanynda kelesi anyktamalar beriledi Osy Zannyn maksattary zharnamany zhasau taratu ornalastyru zhәne pajdalanu үshin kazhetti zhagdajlardy kamtamasyz etu zharnama salasyndagy korgau zhonsiz zharnamany bolgyzbau zhәne olarga tyjym salu bolyp tabylady Қazakstan Respublikasynyn aumagynda zharnama zhasajtyn taratatyn ornalastyratyn zhәne pajdalanatyn zheke zhәne zandy tulgalardyn kyzmeti procesinde tuyndajtyn katynastarga koldanylady Zheke tulgalardyn kәsipkerlik kyzmetti zhүzege asyrumen bajlanysty bolmajtyn habarlandyrularyna sonyn ishinde bukaralyk akparat kuraldaryndagy habarlandyrularyna sondaj ak Қazakstan Respublikasynyn zan aktilerine sәjkes zhүzege asyrylatyn sayasi үgit pen nasihatka koldanylmajdy DerekkozderZh Bekbolatuly Zharnama negizderi Almaty Ekonomika 2009 ISBN 978 601 225 083 1