Жай эфирлер

Жай эфирлер молекуласындағы екі көмірсутек радикалы оттек атомы арқылы байланысқан қосылыстар. Жай эфирлердің жалпы формуласы: R — О — R'.

Жай эфирлерді су молекуласындағы екі сутек атомының орнын алкил топтары басқан қосылыстар деп қарауға болады. Формулада екі радикал бірдей немесе әр түрлі болуы мүмкін. Әр түрлі радикалдары бар аралас эфирлер деп атайды.

Атаулары

Жай эфирлер оттек атомымен байланысқан көмірсутектердің аттары бойынша аталады. Егер екі бірдей радикал болса, ди- қосымшасы қосылады.

CH₃-O-CH₃ - диметил эфирі

CH₃-O-C₂H₅ - метилэтил эфирі

Изомерлері

Жай эфирлердің оттекпен байланысқан радикалдар бойынша изомерлері болады. Сонымен қатар жай эфирлер жалпы формуласы С_nН_2n+2O бойынша спирттерге изомер болып келеді. С₄Н₁₀О-ның изомерлері:

СН₃ — O — CH₂ — CH₂ —CH₃ - метилпропил эфирі

CH₃ — CH₂ — O — CH₂ — CH₃ - диэтил эфирі

C₄H₉OH - бутанол, т.с.с.

Алу тәсілдері

Жай эфирлер табиғатта кездеспейді, оларды синтездік жолдармен алады.

1. Минерал қышқылы қатысында спирттерді молекулааралық дегидратациялап алады:

С₂Н₅ОН + НОС₂Н₅ → С₂Н₅ - О - С₂Н₅ (диэтил эфирі)

1. Алкоголяттарды галогеналкилдермен әрекеттестіріп алады:

C₂H₅ONa + СН₃І → С₂Н₅ - О - СН₃ + Nal (метилэтил эфирі)

Физикалық қасиеттері

Жай эфирлердің бастапқылары (диметил және метилэтил эфирлері) газдар, диэтил эфирінен бастап оңай буланатын сұйық заттар, жоғарғылары — қатты заттар, өздеріне тән иістері бар. Эфирлер өздеріне сәйкес спирттерге қарағанда едәуір төмен температурада қайнайды. Мысалы, этил спирті мен диметил эфирінің молекулалык құрамы бірдей — С₂Н₆O. Этил спирті сұйық зат 78,3°С-та қайнайды, ал диметил эфирі газ -24°С-та қайнайды. Мұның себебі, эфирлер молекуласында молекулааралық сутектік байланыстың болмауынан. Эфирлер суда нашар ериді, судан жеңіл

Химиялық қасиеттері

Жай эфирлер — инертті қосылыстар. Олар гидролизденбейді. Концентрациялы күкірт қышқылын қосып қыздырғанда, олар сульфат түзеді:

С₂Н₅—O—С₂Н₅ + H₂SO₄(конц.) → C₂H₅O-SO₂-OC₂H₅+Н₂O (диэтилсульфат)

Металл натрийді жай эфирмен қосып қыздырғанда, эфир ыдырайды:

С₂H₅—О—С₂H₅+ 2Na → C₂H₅ONa + C₂H₅Na

Қолданылуы

Диэтил эфирі — түссіз сұйықтық, өзіне тән иісі бар, ұшқыш, тез от алғыш. Жұмыс істегенде сақ, болу керек. Оны сақтаған кезде пероксидтер түзіледі. Суда нашар ериді (6%, 20°С). Әр түрлі органикалық қосылыстар диэтил эфирінде жақсы ериді, сондықтан еріткіш ретінде қолданылады.
Медицинада этил эфирі наркоз ретінде және жүрек қызметін күшейту үшін пайдаланылады. Өндірісте жасанды талшық алуда және түтінсіз оқ-дәрі жасауда қолданылады.

Қасиеттері

Этилен оксиді — түссіз газ, эфирдің иісіндей иісі бар, қайнау температурасы 10,7°С. Суда және органикалық еріткіштерде жақсы ериді. Этилен оксиді органикалық синтезде маңызды еріткіш, ол беттік белсенді заттар алуда кең қолданылады. Оңай полимерленіп, полиэтиленоксид түзеді.
Этилен оксидінің реакцияға түсу қабілеті жоғары. Сондықтан ірі өнеркәсіптік көлемде әр түрлі заттарды синтездеуде кеңінен қолданылады. Эфирлер табиғатта кең тараған маңызды қосылыстар. Эфирлер жай және күрделі болып бөлінеді. Көмірсутек радикалдары оттек атомы арқылы байланысқан эфирлерді(R—О—R') жай эфирлер деп атайды. Жай эфирлер инертті келеді, күрделі эфирлерден өзгешелігі — гидролизденбейді.

Пайдалнаылған әдебиеттер

1. Химия: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / Ә. Темірболатова, Н. Нұрахметов, Р. Жұмаділова, С. Әлімжанова. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. – 352 бет, суретті. ISBN 9965-36-092-8