Жазба қазақ әдебиеті

Қазақ әдебиетiнiң ежелгi бастаулары б.з.б. 3 — 1 ғ-лар аралығында пайда болған “Алып Ер Тоңға”, “Шу батыр” дастандарында жатыр. Осынау жазбалардағы оқиғалардың қазақ халқының арғы тарихымен тығыз байланыста өрбiгендiгi соңғы уақыттардағы ғыл. iзденiстер барысында толық дәлелдендi. Орхон-Енисей жазба ескерткiштерi ұлттық әдебиетке тiкелей қатысты үш түрлi мәселенiң басын ашып бердi. Бiрiншiден, қазақ жазба әдебиетiнiң түп-тамыры Түрiк қағандығы тұсынан басталатыны белгiлi болды. Екiншiден, өз дәуiрiнiң кескiн-келбетiне сай дамыған мәдениетi мен өнерiнiң болғанын айғақтады. Үшiншiден, жазба жәдiгерлер поэтик. қуатымен, тарихи шежiрелiк сипатымен және ой тереңдiгi, мазмұн байлығы, көркемдiк қасиетi жағынан түркi тайпаларында сөз өнерiнiң жоғары дәрежеге жеткенiн көрсеттi.

Жазба ескерткiштерiнде ауыз әдебиетi үлгiлерiнiң мол орын алуы, кейiн сопылық поэзияда фольклорлық түрдiң қолданылуы — фольклорлық мұра қашан да жазба әдебиеттiң қайнар көзi, өркен жаюына ықпал жасайтын үлкен арна болғанын аңғартады. Халықты тарихи және рухани тiршiлiгiмен бiрге жасасып келе жатқан қоғамдық құбылыс ретiнде фольклор ұлттың көркемдiк ой-көзқарасын, эстет. талап-талғамын, танымдық түсiнiгiн қалыптастырумен қатар, түркi әдебиетiне ғана тән әдеби дәстүр туғызды (қ. Ауыз әдебиетi). Түрiк қағандығы құлағаннан кейiн түркi тiлдi тайпалардың мәдениетi, өнерi, әдебиетi және тiлiнiң тарихи дамуы мен өркендеуiнiң негiзгi орталығы қазақ даласы болды. Қазақстан мен Орта Азияда ислам дiнiн таратушылар түркi тайпаларының арасында мұсылмандықты рухани байлықтың ықпалымен орнықтыруға күш салды. Алайда арабтардың мәдени және әдеби мұрасы, рухани дүниетанымы мен дамуы мүлде бөлек елдiң ғасырлар бойы жасаған дәстүрiн бұзып, не жойып жiбере алмады. Керiсiнше, оны байытып, өркендеуiне ықпал жасады.

Соның iшiнде қазақ әдебиетiнiң тарихын Қазақ хандығының құрылуымен ғана байланыстыру, жазба әдебиеттiң қалыптасуын Абайдан берi ғана бастау секiлдi ұлттық әдебиеттiң өрiсiн тарылтатын қате тұжырымдар күн тәртiбiнен алынып тасталды. Қазiргi қазақ әдебиетi жалпы әдебиеттiң түпкi мақсаты — адам жанын терең түйсiну, оны көркемдiкпен шынайы-шыншыл бейнелеу жолындағы қалыпты даму ырғағына түстi. Тұтастай алғанда қазiргi уақытта қазақ әдебиетi — әлем әдебиетiнде өз орны бар, тарихы бай, жан-жақты жетiлген дәстүрлi әдебиет болып қалыптасты.

19 ғасырдың 2-жартысынан бастап әр түрлi саяси оқиғаларға байланысты қазақ жерiне аяқ басқан өзге ұлт өкiлдерi тұрақтап қала бастады. Олар 20 ғ-дың алғашқы жартысынан қазақ елiндегi саяси-әлеум., мәдени шараларға белсене араласып, өздерiн этник. топтар ретiнде көрсеттi. Әсiресе, Қазақстанға орыстар көптеп қоныс аударды. Олардың арасында әдебиет пен мәдениет өкiлдерi де болды. Қазақстан жазушылар одағы құрамында 1933 жылдан орыс әдебиетi секциясы жұмыс iстей бастады. И.Шуховтың “Қасiрет белдеуi” (1931; қазақ тiлiнде 1972; ауд. О.Оспанов), “Өшпендiлiк” (алғашқы ред. 1932; қазақ тiлiнде 1935; ауд. X.Есенжанов) сияқты романдары сол кездегi кеңес әдебиетiнiң роман жанрындағы елеулi шығармалары болып саналды. 2-дүниежүз. соғыс жылдары А.Бектiң “Волоколам тас жолы” повесiнде (1943) Б.Момышұлының, И.Панфиловтың, т.б-дың ерлiк бейнелерi жасалды. Соғыстан кейiн Шуховтың “Күн келбетi” (1950), В.Ванюшиннiң “Тiрек нүктесi” (1952) повестерi жарияланды. Бұлар Қазақстандағы орыс жазушыларының тақырыптық ауқымын кеңейттi. Н.Анов “Ән қанатында” романында (1959) 20 жылдардағы Қазақстанның әлеум.-тарихи жағдайын суреттедi. Онда ұлттық өнердiң қалыптасуы мен дамуы көрсетiлiп, дарынды адамдардың (И.Байзақов, Ә.Қашаубаев, Қ.Мұңайтпасов, А.В. Затаевич, т.б.). бейнелерi жасалды. И.Щеголихиннiң “Қарлы бұрқасын” романы (1961), Г.Черноголовинаның “Жаңбырсыз маусым” повесi мен “Тәуекел аймағы” романы (1981), т.б. шығармалар жазылды. Г.Свиридовтың “Жанкештi сапар” романында (1976) Ә.Жангелдин басқарған отрядтың шөл дала арқылы өткен ерлiк жорығы баяндалады. Жангелдиннiң бейнесi М.Симашконың “Комиссар Жангелдин” романында айқынырақ әрi жан-жақты жасалды, Дм. Снегин “Таңертең және талтүс” дилогиясында (1976, 1982) тарихи тақырып ауқымын кеңейтiп, тарихи тұлғалардың бейнелерiн сомдады, олардың iшiнде О.Жандосовтың бейнесi ерекше орын алады. Симашконың Ы.Алтынсарин туралы “Қоңырау” (1982), орыс халқының тарихы туралы “Семирамида” (1968) романдарын, Ф.Достоевский туралы П. Косенконың “Өмiр үшiн өлiм” деректi повестер топтамасын (1986) оқушылар жылы қабылдады. Снегиннiң I.Жансүгiров, И.Эренбург, А.Твардовский, Вс.Иванов туралы “Қауышқан құшақ” әдеби естелiктерi (1988) жарияланды. Поэзия саласында В. Антонов, А.Елков, Д.Рябуха, Л.Скалковский, Ф.Моргун, В.Смирнов, М.Чистяков сияқты ақындардың жаңа толқыны келiп қосылды. Республикада тұратын көптеген орыс жазушылары қазақ қаламгерлерiнiң шығармаларын орыс тiлiне аударды. 1977 ж. Қазақстан Жазушылар одағында корей әдебиетi секциясы ашылды. Корей жазушылары өз шығармаларында ежелгi ұлттық әдебиет туындыларын бүгiнгi заман дәстүрiмен шебер ұштастырды. Олардың көрнектi өкiлдерiнiң бiрi — жазушы, ақын Ким Дюн (1900 — 1980) болды. Оның қазақтың батыр қызы Ә.Молдағұловаға арналған “Әлия” атты поэмасы (1969 ж. корей тiлiнде), корей патриоттарының күресiн бейнелеуге арналған “Жүз елу мың вонның iсi” романы жарық көрдi. 1937 жылдан берi респ. корей театрында корей драматургтерiнiң жүзден астам пьесалары қойылды. Сонымен қатар театр сахнасында қазақ жазушылары М.Әуезовтiң “Қарагөз” және “Қобыланды”, Ғ.Мүсiреповтiң “Қозы Көрпеш — Баян сұлу”, О.Бодықовтың, Қ.Мұхамеджановтың, т.б. пьесалары корей тiлiнде қойылды. Қазақстандағы корей жазушыларының шығармалары “Корей өлеңдерi” (1958), “Дала қызғалдағы” (1973), “Сырдария әуендерi” (1975), “Күнбағыстар” (1982) деген атпен ұжымдық жинақ болып шықты. Сондай-ақ, Ким Дюннiң жыр кiтаптары, Ен Сенненнiң шығармалары, корей жазушыларының “Шаттық Отаны” (1988), “Гүлден, дала” (1988), Хан Диннiң пьесалар жинақтары (1988) корей тiлiнде жарық көрдi. Қазақстандағы немiс ақын-жазушылары да елеулi еңбек еттi. “Фройндшафт” (1966 ж) газетiнiң шығуы, “Қазақстан” баспасында (Алматы) немiс әдебиетi редакциясының құрылуы (1967 ж), Алматыдан немiс тiлiнде радио хабар таратылуы (1958 ж.), сондай-ақ, Қарағандыда немiс тiлiнде телевизиялық хабардың әуе толқынына шығуы, Темiртау қ-нда немiс театрының ашылуы (1980) — осылардың бәрi Қазақстандағы немiс ұлты өкiлдерiне жасалған қамқорлық болды. 50 — 60 жылдары Қазақстандағы немiс жазушыларының шығармаларында поэзия жанры ерекше өркендедi. Р.Жакмьеннiң, К.Вельцтiң, И.Варкентиннiң, Н.Ваккердiң, Г.Генкенiң, Д.Левеннiң, Р.Франктiң, Э.Ульмердiң, Р.Лейстiң, Н.Ваккердiң, О.Пладерстiң, т.б. жыр жинақтары, А.Реймгеннiң, В.Клейннiң, Д.Гольманның, А.Дебольскийдiң, Г.Бельгердiң, К.Эрлихтiң, Г.Гольманның прозалық кiтаптары жарық көрдi. Қазақстанда ұйғыр тiлiнде алғашқы газеттер, журналдар, альманахтар шықты, ұйғыр ақын-жазушыларының шығармалары жарық көре бастады. 1932 ж. Қазақстан Жазушылар одағы жанынан ұйғыр секциясы ұйымдастырылды. Бұл кезеңде И.Саттировтың, И.Искандеровтың поэзиясы ерекше көзге түстi, драматургтер Ж.Асимов пен А.Садировтың, К.Хасановтың пьесалары қойылды. Проза жанры жетекшi орын алды. X.Абдуллиннiң З.Сәмәдидiң, Ж.Босақовтың, Т.Тоқтамовтың, М.Зұлпықаровтың, А.Ашировтың, Н.Баратовтың, П.Сәбитованың) повестер жинақтары жарық көрдi. И.Бахтияның, М.Хамраевтың, И.Бахниязовтың, Р.Кадыридiң, А.Ғаниевтiң, М.Абдурахмановтың өлең-поэмалары жарық көрдi. А.Құнанбаевтың “Өлеңдерi” (1987), С.Мұқановтың “Балуан Шолақ” (1987, ауд. Қ. Тоқтамов). Ғ.Мүсiреповтiң “Кездеспей кеткен бiр бейне” (1987, ауд. З. Сәмәди) шығармалары ұйғыр тiлiнде жарияланды. Республиканың тәуелсiздiгiмен бiрге Қазақстандағы түрлi ұлт өкiлдерiнiң әдебиетi даму үстiнде. Көрнектi ақын-жазушыларға мемлекет тарапынан қолдау көрсетiлуде, Дм.Снегинге, Г.Бельгерге, М.Симашкоға ҚР Президентiнiң Бейбiтшiлiк және рухани келiсiм сыйлығы берiлдi.