Егіншілік мәдениеті - Отырар аймағындағы ежелден қалыптасқан егіншілік-шаруа-шылық саласы. Ақышев басқарған археологиялық экспедициялар жүргізген зерттеулер жерді қолдан суару әдісі Сырдарияның жағасында ерте темір дәуірінде-ақ қолданғанын аңғартады. К.Байпақов, В.Грошев сияқты ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда, суармалы егіншілік Отырар алқабында ерте кезден-ақ (1—6 ғ-лар) дамыған. Ғалымдардың айтуынша, Отырар қаласына таяу жердегі Арыс өзенінің Сырдарияға құяр түсында егіншіліктің тарихын бейнелейтін су жүйелері бар. Бұлар кейіннен магистральды каналдар жүргізуге негіз болған.
7—9 ғ-ларда қала мәдениетінің өрістеуіне байланысты және Қазақстанның оңтүстігінде қалыптаса бастаған алғашкы феодалдық мемлекеттердің мүддесіне сай, егінді ызаға егу өдісі бірте-бірте тоғандап байлап, керегінде ағызып ала беруге болатын тасқын суды пайдалану өдісіне ауыса бастайды. Арыс өзені тарамдарының негізінде алғашқы магистральды каналдар қазыла бастаған. Мұнын өзі Отырар алқабындағы елдің кәсібінде егіншілік рөлінің артуьша ықпал еткен ( ; Ежелгі суару орындары; Екінші реттегі жер суландыру каналы). Бұрынғы кішігірім арықтар бір-бірімен жалғасып, енді су тікелей Арыс ө-нен ұзындығы 30—40 км магистральды каналдар арқылы алынып, оның өң бойына шығырлар орнатылатын болған. Оның өгіз немесе түйе шығыр және су шығыры деген екі түрі болған. Алдыңғы түрі ағысы жай өзендер мен каналдарда, көлдерде пайдаланылған.
Су шығыры тікелей ағын судың өзіне орнатылған. диам. 1,5 м келетін жетекші тісті дөңгелектен — үстіңгі тоғыннан, диам. 1 м келетін жетекші тісті дөңгелектен — астыңғы тоғыннан жоне диаметірі 5 м келетін су көтеру немесе су төгу дөңгелектерінен — тоғыннан тұрады. Тоғын жоне астыңғы тоғын ұзындығы 4,5—5 м келетін бөрененің екі басына бекітіліп қойылады. Бұл айналыс қызметін атқарды. Тоғынға кемінде 10—12 шығыр орнатылған. Мұндай шығырлар Балтакөл, Ақтөбе, ауылдарының территорияларынан, ескі кал тоғындарының жиегі мен канал-арықтардың бойынан табылған. Олар қазір Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейінің қорында сақгаулы. Қазіргі Шәуілдір ауылының оңтүстік-шығыс жағындағы ұзындығы 40 км, сек. 5—V су жіберетін Темірарық осы кезенде қазылса керек. Қазақ хандығының қалыптасу тарихында аса маңызды рөл атқарған Отырардағы суландыру жүйелері 18 ғ-дың басында жойьша бастаған. мұның себебі, біріншіден, Жоңғар шапқыншылығы мен Орта Азия билеп-төстеушілерінің Сыр бойы үшін толастамаған шабуылдарының зардабы, екіншіден, өзара өсері. Сайып келгенде, Отырар алқабындағы Егіншілік мәдениеті көнеден келе жатқан Саңғыл-арық, Темірарық, т.б. магистральды каналдарға негізделген. Мұндагы қала мәдениеті дала өркениетімен ұштасқан.
Дереккөздер
- Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Eginshilik mәdenieti Otyrar ajmagyndagy ezhelden kalyptaskan eginshilik sharua shylyk salasy Akyshev baskargan arheologiyalyk ekspediciyalar zhүrgizgen zertteuler zherdi koldan suaru әdisi Syrdariyanyn zhagasynda erte temir dәuirinde ak koldanganyn angartady K Bajpakov V Groshev siyakty galymdardyn zertteulerine karaganda suarmaly eginshilik Otyrar alkabynda erte kezden ak 1 6 g lar damygan Ғalymdardyn ajtuynsha Otyrar kalasyna tayau zherdegi Arys ozeninin Syrdariyaga kuyar tүsynda eginshiliktin tarihyn bejnelejtin su zhүjeleri bar Bular kejinnen magistraldy kanaldar zhүrgizuge negiz bolgan 7 9 g larda kala mәdenietinin oristeuine bajlanysty zhәne Қazakstannyn ontүstiginde kalyptasa bastagan algashky feodaldyk memleketterdin mүddesine saj egindi yzaga egu odisi birte birte togandap bajlap kereginde agyzyp ala beruge bolatyn taskyn sudy pajdalanu odisine auysa bastajdy Arys ozeni taramdarynyn negizinde algashky magistraldy kanaldar kazyla bastagan Munyn ozi Otyrar alkabyndagy eldin kәsibinde eginshilik rolinin artusha ykpal etken Ezhelgi suaru oryndary Ekinshi rettegi zher sulandyru kanaly Buryngy kishigirim aryktar bir birimen zhalgasyp endi su tikelej Arys o nen uzyndygy 30 40 km magistraldy kanaldar arkyly alynyp onyn on bojyna shygyrlar ornatylatyn bolgan Onyn ogiz nemese tүje shygyr zhәne su shygyry degen eki tүri bolgan Aldyngy tүri agysy zhaj ozender men kanaldarda kolderde pajdalanylgan Su shygyry tikelej agyn sudyn ozine ornatylgan diam 1 5 m keletin zhetekshi tisti dongelekten үstingi togynnan diam 1 m keletin zhetekshi tisti dongelekten astyngy togynnan zhone diametiri 5 m keletin su koteru nemese su togu dongelekterinen togynnan turady Togyn zhone astyngy togyn uzyndygy 4 5 5 m keletin borenenin eki basyna bekitilip kojylady Bul ajnalys kyzmetin atkardy Togynga keminde 10 12 shygyr ornatylgan Mundaj shygyrlar Baltakol Aktobe auyldarynyn territoriyalarynan eski kal togyndarynyn zhiegi men kanal aryktardyn bojynan tabylgan Olar kazir Otyrar memlekettik arheologiyalyk koryk muzejinin korynda sakgauly Қazirgi Shәuildir auylynyn ontүstik shygys zhagyndagy uzyndygy 40 km sek 5 V su zhiberetin Temiraryk osy kezende kazylsa kerek Қazak handygynyn kalyptasu tarihynda asa manyzdy rol atkargan Otyrardagy sulandyru zhүjeleri 18 g dyn basynda zhojsha bastagan munyn sebebi birinshiden Zhongar shapkynshylygy men Orta Aziya bilep tosteushilerinin Syr bojy үshin tolastamagan shabuyldarynyn zardaby ekinshiden ozara oseri Sajyp kelgende Otyrar alkabyndagy Eginshilik mәdenieti koneden kele zhatkan Sangyl aryk Temiraryk t b magistraldy kanaldarga negizdelgen Mundagy kala mәdenieti dala orkenietimen ushtaskan DerekkozderOtyrar Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2005 ISBN 9965 17 272 2Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet