Дәуірге үйлеспейтін ойлар

Дәуірге үйлеспейтін ойлар — Фридрих Ницшенің алғашқы кездерде жазған мақала жинақтарының бірі.

Фридрих Ницше

1873 жыл ы күзде Ф.Ницше мынадай 13 мақала жазуды жоспарлаған екен. Олар 1. Мәдениеттегі филистимляниндер (Мәдени дүмшелер мағынасында); 2. Тарих; 3. Философия; 4. Оқымысты; 5. Өнер; 6. Ұстаз; 7. Дін; 8. Ұлттың мемлекеттік соғысы; 9. Ақпарат; 10. Жаратылыстық ғылым; 11. Әлеуметтік дәстүр; 12. Сауда; 13. Тіл қатарлылар. 1873 жылдан 1876 жылға дейін жазылған 4 мақаланы топтастырып «Дәуірге үйлеспейтін ойлар» (Unzeitgemässe Betrachtungen) атымен кітаптар желісі етіп жариялады. Олар «Дэвид Штраус: ақталушы және жазушы», «Тарихтың тіршілікке пайдасы мен залалы», «Ағартушы Шопенгауэр», «Рихард Вагнер Байрейтте» қатарлылар. Бұдан басқа «Біз филологтар» делінетін 5-ші мақала да жазылған екен, бірақ ол бұл жинаққа енбей, Ф.Ницше қайтыс болған соң ғана жарық көреді. Аталған шығармаларда тәжірибелік білімнің шектесмесін ашып көрсетіп, өзінің кейінгі шығармаларында кездесетін нақыл формасындағы толғану жосынына негіз салады. Әсіресе Дэвид Штраус туралы мақаласы ащы сатирамен жазылғаны белгілі.

1. «Дэвид Штраус: өкінуші және жазушы», (1873ж.), «Исаның ғұмыр тарихы» кітабының авторы, теолог Дэвид Штраус（David Strauss）жазған «Жаңа-көне сенім –– ақталу» （1871ж.）кітабын сын найзасына іліп, осы арқылы сол кездегі неміс қоғамындағы негізгі идеялық беталысты сынады. Оның ойынша, Штраус ұсынған "жаңа сенім" тарихи қажеттілік үшін қолдан құрастырыла салған дүмшелік болып, ол тарихты қате түсіну негізіндегі азғындаған мәдениетті орнату сынағы. Ф.Ницше аталған кітаптың мазмұнына ғана тиісіп қоймай, Штраустың өзін де дүмше, жасанды мәдениеттің қалдық өкілі есебінде сипаттап, сатираға толы пікірлер айтты. Әсіресе Пруссияның Гегемонизмін аясусыз сынап, Пруссия-Франция соғысында Пруссия жеңгенімен, бірақ оның нашар салдары Неміс мәдениетін одан сайын шірітіп, неміс рухын "Герман империясының" мүддесі үшін құрбан етеді деп қарады. Ф.Ницше кейін де мәдениеттің мүддесі тұрғысынан зорлық күшке құрылған саясатқа аяусыз сын айтқаны белгілі. Әсіресе немістер ұлтшылдық саясатына беріліп құтырына бастаған кезде ол өзін "саясатқа қарсы соңғы неміспін" деп атаған болатын.

"Дәуірге үйлеспейтін ойлар", Екінші кітап. 1874.

1. «Тарихтың тіршілікке пайдасы мен залалы», (1874ж.), білімнің өзі мақсат делінетін дәстүрлі түсінікті қатеге шығарып, адам баласының тірі тіршілігі ғана ең негізгі мақсат, қоғамды қалай сауықтыру басты міндет болуы керек деп есептеді. Бұл тарихты оқып түсінудің басқа бір әдіснамасы болатын: бәріне адам үшін пайдасы мен зияны тұрғысынан қарау! Оның ойынша, тіршілік тарих себебінен ауыруға шалдықты, демек, тіршілікті тарихи нәрселердің бұрмалауы мен адастыруынан құтқарып, жаңа мәдениетке негіз салу керек. Ф.Ницше классикалық гуманизмге аяусыз сын айтты, "адам тарихи мақсат үшін жаратылған" делінетін тарихшылыққа (historicism) тойтарыс берді, "тарих дамуы объективті заңға бағынады, оны объективті түсіну керек" делінетін көзғарастардың қателігін талдап көрсетіп берді және адамның дүниедегі болмысы субъективті қажеттіліктің жетегінде болатынын, тарих адамзат субъективтігінің нәтижесі екенін анық айтты. Ф.Ницшенің бұл мақаладағы негізгі ойы тарихшылдықтың жалған идеяларын түзетіп, Гумбольдттың гуманизмінен, тіпті ренессанстық гуманизмнен де асып өтіп жаңа деңгейге жетуді мақсат тұтқаны байқалады. Тағы бір айта кетерлігі, бұл мақалада Ницше адамның мәні адамның өз ішінде емес, оның талпынған биігінде деген мағынада ой тастады.
2. «Ағартушы Шопенгауэр», (1874ж.), философияның өмірден ажырап қалып, өз алдына оңашалануына қарсы сын айтты, Шопенгауэрді үлгі етіп, адам өмірі мәселелеріне адалдықпен талдау жасауға шақырды, Шопенгауэр философиясы арқылы неміс мәдениетін қайта серпілтудің жолын қарастырды. Оның ойынша, Шопенгауэер айқын түрдегі үмітсіздікке (пессимизм) толы болғанымен, оның философиясы "қажетті өзімшілдікке", "адал түзулікке", "қайтпас қайсарлыққа" ие, "шаттыққа толы" адам болмысы образын сомдаған.
3. «Рихард Вагнер Байрейтте», (1876ж.), Рихард Вагнердің жан дүниесіне талдау жасап, онымен достығына қарамастан біршама теріс мағынадағы қорытындылар шығарады. Атауында Вагнердің музикаларына мән бергенімен, оның шығармашылығының қараңғы жақтарына бойлаумен болады. Бұл мақала олар ортасында ақыр бір күн туылатын бөлінуді ымдағандай еді.

Дереккөздер