Дүниежүзілік көрме (1873)

1873 жылғы Бүкіләлемдік көрме (неміс тілінде Weltausstellung 1873) – әлем бойынша бесінші және Англия мен Франциядан басқа елдерде өткізілген бірінші көрме. 1873 жылдың 1 мамырынан 2 қарашаға дейін Вена қаласында өткізілді. Гарбургстік монархия бұл көрмені аталмыш елге модернизация әкеліп, Пруссия мен Италия арасындағы соғыстан кейін азаматтардың сана-сезімдерін  оятады  деп үміттенді.

Ұйымдастырылуы

Австрия халқының сауда байланыстарын нығайтып, бизнестің өркендеуі, сонымен қатар, жаңа нарыққа шығу идеясы 1857 жылдан бері қозғалып келе жатқан болатын. Көрмені өткізу жайлы император қаулысы 1866-1868 жылдары шыққан еді. Алайда, 1866 жылғы әскери әрекеттердің, сонымен бірге, 1867 жылғы Бүкіләлемдік көрменің Францияның Париж қаласында болуы жоспарлануының әсерінен, бұл ой жүзеге аспады. 1867 жылғы Бүкіләлемдік көрмеден кейін идея қайта қолға алынды. Көрменің саруары ретінде кайзердің ағасы Карл Людвиг, ал басшысы австриялық эрцгерцог Райнер Фердинанд сайланған болатын. Веналық көрменің ұйымдастырушысы ретінде көптеген банкирлер мен өндіріс орындарының басшылары шыққан болатын. Олардың арасында даңқты банкирлік династия – Ротшильдер мен неміс өндірістік династиясы Крупптар болатын. Олар өз арасында көптің көңіліне емес, көрмеден түсетін кірістің қамын ойлады. Бұл көрме әлемнің көптеген кәсіпкерлерін қызықтырған болатын. Кейіннен Вена қаалсының мейрамханаларында, кафе және қонақ үйлерінде «баға революциясы» басталды.

Ауданы

Бүкіләлемдік көрменің барысына Пратер саябағы да кірді. Бұл саябақ Иосиф ІІ 1766 жылы халқына сыйлаған бұрынғы императордың аңшылық резиденциясы болатын. 233 гектар ауданның 16 гектарына ғана құрылыс жұмыстары жүргізілді. Бұл Парижде өткен көрме ауданынан 5 есе артық еді. Бас архитектор, сәулетші болып Карл фон Хазенауер сайланды. Павильондардың жанына жасыл желек отырғызылып, су бұрқақтары орнатылды. Ал газ шырақтары саябақты жарықтандырып тұрды. Өрт шығу қаупінің алдын алу үшін мейрамханалар мен жалпылама қыз мет көрсету орындарына су құбырларын жүргізді. Біршама уақыт бұрын ағылшындық Джон Линнингс патенттеген гигиеналық жаңа дүние  - ватерклозет тек жоғарғы деңгейлік жерлерде ғана емес, қоғамдық орындарда да қолданылуға рұқсат етілді. Вена қаласында әжетханалар 1885 жылдарға қарай ғана жеке үйлерде қолданылып бастаса, Санкт-Петербургте 1890 жылдардан бастап қолданысқа енгізілді. Көрменің басты кемшілігі көрменің жабылуына 2 апта қалғанда ғана , нақтырақ айтсақ, 1873 жылдың 19 қарашасында ойлап табылған лифт болатын. Жұмыс жасау кезінде құбырлардың бірі жарылып, лифт қолданыстан алынып тасталды.

Орталық павильон және көрменің басты символы – темір мен шыныдан жасалған төрт түрлі есігі бар Ротонда көрме кезіндегі шатырының тесіктігіне қарамастан 1937 жылға дейін тұрды. Көрме уақытындағы ғимараттардың бәрі дерлік историзм (немісше Historismus) стилінде тұрғызылды. «Халықаралық ауылда» қатысушы мемлекеттердің павильондары ұлттық мәдениет негізінде қаланды. Австрия, Голландия және Норвегия мемлекеттері азаматтардың тұрғын үйінің интерьерін көрсеткен болатын. Олар африкалық лашықтар және Египет елінің вице-президентінің сарайы болатын. Бұл көрмеге алғаш рет Африка және Жапония елдері қатысты. Интернационалдық түрдегі жеке павильондардың саны 194-ке жетті.

Көрсетілім

Көрсетілім жалпылай алғанда экспонаттардың көп болуының себебінен 26 топқа және 174 секцияға бөлінді. Индустриальді дүниелермен бірге өнер, ауылшаруашылығы, ұлт мәдениеті: ұлттық тағам, сәулет өнері, қатысушы мемлекеттердің өмір сүру түрі, т.б. салаларда жаңа дүниелер көрсетілімге қойылды. Бөлек бір павильонда жұмысшылардың оқиғалары айтылды.

Көрме бағдарламасы

1. Тау металлургиясы
2. Ауыл және орман шаруашылығы, шарап шығару және бау – бақша
3. Химия өнеркәсібі
4. Тамақ өнеркәсібі
5. Тоқыма және тігін өнеркәсібі
6. Тері және каучук
7. Металлургия өнеркәсібі
8. Ағаш өңдеу өнеркәсібі
9. Шыны, саз және тастан жасалған өнімдер
10. Галантерея өнеркәсібі
11. Қағаз өнеркәсібі
12. Графикалық және сурет салу өнері
13. Машина құрастыру және транспорт
14. Ғылыми аспаптар
15. Музыкалық аспаптар
16. Әскери жұмыс
17. Флот
18. Құрылыс
19. Тұрғын үй интерьері
20. Жиһаз және техника
21. Майдагерлік өнеркәсіп
22. Қолданбалы өнер
23. Шіркеулік өнер
24. Тарихи қолданбалы өнер
25. Заманауи қолданбалы өнер
26. Тәрбие, тәлім және білім 

Қатысушыларға берілген медальдар аса бағалы құндылығы болмағанымен, мотивация мен ұмтылыстың белгісі болды. Халықаралық әділ – қазылар құрамы 956 адамнан тұрды. 1873 жылдың 18 тамызында Вена манежінде қатысушыларға құрмет дипломдарын сыйлау салтанаты өтті. Қатысушыларға 25572 медаль табысталды. Медальдардың дизайнын  Йозеф Сизар мен  Рудольф Вейер жасап шығарды. Көрмемен қатар патенттік құқық бойынша конгресс жүргізілген болатын.

Қоғам

Австриялық астанаға Үш императордың бірлестігін рәсімдеу мақсатымен дипломаттар да келген болатын. Көрме өткізілген алты ай ішінде 33 мемлекет басқарушысы, 13 тақ мұрагерлері және 20 ханзада болған болатын. Ивакура тапсырмасы да осы көрмеде еді. Репортерлер арасындағы дүрлікпенің әсерінен Вена қаласына парсы патшасы Насреддин шах келді. Келісімен шахты Лаксенбург сарайына орналастырды. Веналық газеттер ирониялық, әзіл –ысқақ мақалалар жаза бастады. Шах өз еліне қайтқаннан кейін Венадағы мейрамханалар мен зергерлік орындардағы есептерін жаппады, себебі, мұны ол  шығыс қонақжайлылығының бір белгісі деп есептеді. Ол кеткеннен кейін Лаксенбург сарайына күрделі жөндеу жұмыстары керек болды.

Қорытынды

Бесінші бүкіләлемдік көрменің шығыны 19 123 270 гульденді (қазіргі нидерланд ақшасы) құрады. Ал билет сатылымдары мен жалға алу кірістері тек 4256 349 гульденге жетті. Шыққан шығынның орнын толтыру мақсатында  14 866 921 гульден қазынадан алынды. Шақырылып күтілген 20 миллион қонақтың тек 7, 25 миллионы ғана келді.

Ағылшындық, неміс және француз газеттерінде қаладағы жалға алу, қонақ үй нөмірлері, мейрамханадағы есептер мен күнделікті жұмсалатын ақшаның шамадан тыс асып кетуі жайлы арыздар жазылды. Мысал алатын болсақ, күнделікті 40 гульден алатын экипаж қызметіне 120 гульден төленді.

Бүкіләлемдік көрме Вена қаласындағы урбандалу процесінің бірден бір себебіне айналды. Қалада транспорттық, темір жол қолданысы 2 есеге артты. Метро жолдары жүргізілді. Дунай шаруашылығына үлкен өзгерістер енгізілді: жиі су деңгейінінің көтерілуінің себебінен ескірген үйлердің орнына биік, жаңа үйлер тұрғызылды. Көптеген көшелер осы көрменің атымен аталды. Азия мен Шығыс халықтарының байланысының беріктігінен Шығыс Музейі, сонымен қатар, Коммерция мен Өнеркәсіп салаларының Техникалық музейі ашылды. Көрмеге арналған ғимараттардың ішінен бірде біреуі бүгінге дейін сақталмады.