Дабыл

Дабыл — ертедегі ұрмалы саз аспабы. Дауысы зор болғандықтан дабылды ертеде жаугершілікте ел шетіне жау келгенін хабарлауға, жауға аттанар жасақты жиюға қолданған.

Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерінде дабыл батырлардың бес қаруына қоса алып жүретін бұйымы ретінде көрсетіледі. «Қобыланды батыр» жырында:

...Қара қасқа aт мінген,  Aт құйрығын шарт түйген.  Алдына дабыл төңкеріп,  Артына сауыт бөктерген...  

- деп сипатталады.

Дабыл қатты дыбыс-белгі (сигнал) беретін аспап болғандықтан, басқа да тұрмыстық қажеттіліктерге пайдаланылған. Қазақтың музыкалық аспаптарын зерттеген мамандардың бірі Б.Сарыбаев өз еңбегінде бірқатар зерттеушілердің дабыл туралы айтқандарына сілтеме жасап дабылдың басқа да қажеттіліктерге қолданылғанын жазады. Осыған орай, П.Тиховтың «Дабылды мешіт мұнарасына алып шығып, діндарларға келе жатқан мерекені хабарлау үшін қолданған», -деген мәліметін және 1769 жылы қазақ ауылында болған П.Палластың байырғы ортада емдеу-дауалаумен, жын шақырып аластаумен шұғылданған, күн райына әсер етіп, қалауынша құбылта алатын бақсылардың да дабылды қолданғаны туралы жазған дерегін дәйек ретінде келтіруге болады.

Сонымен бірге дабылды аңшылар аң-кұс үркіту үшін де қолданған. Саятшы дабыл қағып үйрек, қаз, , шіл, қырғауыл сияқты құстарды үркітіп ұшырып барып қолдағы құсын босатып, ұшқан жабайы құсты ілдірген. Халықтық мерекелер мен той-томалақтарда, сондай-ақ халықты жиынға, ғұрыптық рәсімдерге жию мақсатында кеңінен пайдаланылған дабыл кейін келе түрленіп, музыкалық аспап ретінде би қимылдарын сүйемелдеуге қолданылып жүр.

Дабылды шанағын июге оңай көнетін тал, қайың тәрізді ағаштарды жұқарта шауып алып морға көміп балқытып шеңберлендіре иіп жасайды. Иген кезде жарылып кетпеуі үшін ішкі жағынан пышақпен көлденеңдей жиі кертіп арнаулы қалыппен иіп, әбден кепкенше көлеңке жерге қояды. Жеткілікті дәрежеде кепкеннен кейін, шеңбердің қосылған тұсы бекітіліп, желімделіп, мық(ағаш) шегемен шегеленеді. Бұдан соң көлеміне қарай дабылдың шанағының екі бетіне (асты-үсті) түгі мұқият тазартылған бұзау немесе түйенің иленбеген терісі керіле қапталады. Дабыл өтe үлкен болған жағдайда көн кепкен соң қысып сындырып жібермеуі үшін шанақтың іш жағынан бір-біріне тимейтіндей етіп, айқыш-ұйқыш ағаш кергілер салынады. Шанағы сәнді болуы үшін сыртынан өн бойын қуалай өрнек салады. Ер қасына іліп қою, иыққа іліп алып жүру үшін қайыстан өріп жасалған тұтқабауы болады. Дабылды тұтқасынан ұстап, екінші қолмен ұрып ойнайды. Үлкен дабыл арнайы дайындалған , кішілеулері таяқшамен ұрып ойналады. Дабылдың шанағының сыртына бедерлі өрнек оймыштап, мүйіз бен сүйекті қиюластыра безендірілген түрлері де болған. Кейде сәндік үшін үкі, шашақ тағылады.

Дереккөздер

1. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2