Босану - екіқабат әйелдің ай-күні жеткен кезде босануы. Дәстүрлі қазақ ортасында әйел адамды босандыру ісін жете меңгерген ащол аналар, әдетте тіс қаққан тәжірибелі егде тартқан әйелдер атқарған.
Босанатын әйелдің уақыты келгенде ет жақын әйел туысқандары қол көмегін берген. Толғатқан әйелді екі жағынан демей отырып-тұруына көмектеседі. Әйелдің толғағы жиілегенін байқаған олар бақан алдырып керегеге мықтап тіреп, керегеден бақанга жалпақ бау байлаған. Кең таралған бұл тәсілдің атауы арқан керу деп аталады. Осындай қарбалас шақта ырымшыл аналар бақанның киіз үйге қалай кіргеніне де мән береді, егер бақан бас жағынан енгізілсе, дүниеге қыз бала, ал тұйық жағынан болса ұл бала келеді деп есептеген. Толғағы жеткен әйел босанарда тізерлеп тұрып керілген арқан, бауға асылады.
, А.Левшин, сыпды XIX ғасырда зерттеушілері жазбаларында халықтық осындай мол тәжірбиенің арқасында қазақ әйелдерінің негізінен өлім-жітімсіз, аман-есен босанғандығы жайында айтылады. Соның ішінде И.С. Колбасенконың деректерінде қазақ әйелдерінің жатып толғатуы өте сирек болатындығы, негізінде екі тізерлеп, алға қарай сәл еңкейіп түрегеп тұрған қалпында босанатындығы, әбден шаршаса да түрегеп тұрып толғатып, нәресте жарыққа шығар кезде ғана тізесін бүгетіндігі айтылған. Сонымен қатар бірнеше peт қазақ әйелін босандырғанын және қазақ әйелін жатып босануға көндіре алмағандығын айтып кетеді. Себебі жатып босанса, «бала артқа қарай жылжып кетеді» деп есептеген дейді. Қарулы әйелдердің бірі тізерлеп отыра қалады да, толғағы қысқан әйелді қаусырып қушақтап белін басады. Кей жерлерде әйелдің толғағы басталғанын сезген отағасы бақсы шақыртып, толғақты жеңілдетуге көмек сұраған.
Толғақ басталысымен әйелдің жеңіл босануы үшін түрлі ырымдар жасалынған. Бұл ырымдар көбінесе жасалынып жатқан іс-әрекеттің магиялық құдіретіне сенуден туған. Мәселен, пышақты қайрап тамақ дайындау, жарысқазан, толғатқан әйелдің шашын тарқату, үйдегі теңдердің бауын шешіп босату, әбдіре, кебежелердің аузын ашу деген сияқты. Сондай-ақ арша тұтатып аластау, күкірт түтету сияқты әрекеттер толғатқан әйелден әртүрлі , албастылар аулақ болсын деген ырыммен жасалынады.
Қазақ отбасында аяғы ауыр әйелдер босану кезінде жеңілдігі болады деген ниетпен молдаларға дуғалық оқытып, оны тумаршаның ішіне салып, мойнына немесе өңірінің ішкі көрінбейтін жағына тағып алады. Кейде тұздан ішірткі жасатып, мойнына тағып жүреді. Толғағы әбден піссе де, әйел қиналғандай жағдай болса, әлгі тумаршадағы тұзды ерітіп ішсе, әйел жеңіл босанады деп сенген.
Әйел толғатып жатқан үйге сол мезетте кіріп келген қыз баланың көйлегінің етегін сәл жыртады. Бала теріс келген жағдайда толғақ қысқан әйелді «оң ба, теріс пе» деп сырмаққа салып алып, қарулы жігіттер арлы-берлі шайқайды. Әйел босандыруға машықтанған әйел өзінің арнайы табағын әйелдің ішіне төңкеріп, бала дұрыс келсін деп табақты оңға қарай бұрап «дұрыстайды». Баланың жолдасы түспей жатса, босандырған әйел есіктен төрге ерсілі-қарсылы жүріп, «түстіме, түстіме» деп келсаппен жерді түйгіштеген.
Қазақ арасында әйел толғағы қатты ұстап, босана алмай қиналғанда жылқымен емдейтін бақсылар сол ауылдың айғыры немесе бір атын алдырып, ем жасаған. Ол туралы Ә. Төлеубаев зерттеуінде былай деп жазады. «Әкелінетін жылқы міндетті түрде нысаналы, айтулы айғыр болуы қажет. Ақ жал, шағыр көз, жал-құйрығы төгілген айғырлар жарамды деп есептелінеді. Емдеу шаралары бірнеше кезеңнен тұрады. Алдымен үй сыртынан дүбірлетіп шауып өтеді, одан соң жылқыны үйдің белдеуіне, мама ағашқа байлайды, ақырында үйге кіргізіп, толғата алмай жатқан әйелге жақындатып, жылқының тұмсығын әйелдің көкірегіне тигізеді; айғырды үйден шығарғанда бір жігіт әйелді алдына отырғызып алып, атпен шапқан».
Көш кезінде жолай босанар болса, түйелерді айналдыра шөгеріп, үстін киізбен жауып жылылап, босандыруға жағдай жасайды. Нәрестенің кіндігін кесіп болғаннан кейін, баланың жолдасы жоғалып кетпесін деп кіндікті әйелдің аяғына байлап тастайды. Қазақы ортада бала шыр етіп дүниеге келген бойда бірінші болып баланы кім алып, бауырына басса, баланың мінезі сол адамға тартады деген түсінік қалыптасқан. Сондықтан бала дүниеге келгеннен соң бірінші жөргекке орап алуды бірнеше құрсаө көтерген, елге сыйлы, мінезі жайлы, көп жасаған әйелге тапсырады.
Әйел толғағы ауыр болған жағдайда қойдың кесек майын отқа тастап, май жанып жатқанда Жаратқанға «әйелдің толғағы жеңіл болсын» деп жалбарынады. Егер босанған әйел есінен танып қалған жағдайда таяқпен киіз үйді ұрғылайды. Егер одан ештеңе өзгермесе әйелдің бойына кіріп кеткен албастыны шығарамыз деп бірнеше рет әйелді ұрып жібереді. Одан болмаса жылқы ішінен көзі шегір жылқыны таңдап алып, киіз үйдің есігінен басын кіргізіп, босанып жатқан әйелді иіскетіп, «қаскөй күштерді үркіткен».
Босану қиындап, әйел қиналса бақсы шақырып, дұға оқытады. Бураның қураған бас сүйегіне ақтық байлап, төрге іледі. Кейде бақсы босанатын әйелдің ішін тізесімен тіреп, құлағының жанына жақын келіп қобыз ойнайды. Қобыз сарынына балқып, әйелдің тез босанған сәттері де болған. Осыған қарай кейбір қариялар баланың болашақта кім болатынын да болжаған. Әуенге елтіп туған бала болашақта әнші немесе күйші болады деп есептеген.
Босанған әйел - туып, қол-аяғы жеңілдеген әйел. Әйел босанған соң оның ішін дәкемен қатты тартып таңып, жылы жауып жатқызады. «Босанған әйел жас нәрестедей пәк» болады деп санайтын тәжірибесі мол аналар жын-шайтан жоламасын деген ниетпен оның бас жағына Құран, пышақ қойып, мүмкіндігінше босанған әйелді жалғыз қалдырмай үнемі қасында болады. Босанған әйел ерекше бағым-күтімде болады. Қалжаға кой сойып, сорпалап, әл-қуатын көтеретін күшті тағамдар береді. Егер босанатын әйелдің отбасы ауқатты болса, әлгіндей көмек көрсеткен әйелдерге үлкен сыйлық тарту етеді.
Босанған әйелге қатысты ырым-тыйымдар
Бір ауылда қарайлас босанған әйелдерге балалары қырқынан шықпайынша бірін-бірі көруге тыйым салған. Сыртынан болса да біреуі көрініп қалса, соның баласына «шілде қотыр» шығады деп ырымдайды. Қырқынан шығарған соң, «көттестіру» немесе «көтендестіру» деп аталатын жосын атқарылғанан кейін бір-бірімен бет көрісуіне болады. Босанғай әйелдің абысындары, жақын туыстары мен көрші-қолаң үйіне арнайы дәмге шақырмайынша өз бетімен баруына болмайды. Шақырусыз барса, сол үйге тышқан қаптап кетеді деп ырымдайды. Бұл жерде дәмнің, тағамның қарым-қатынастарды реттеушілік қызмет атқаратынын аңғаруға болады.
Дереккөздер
- Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Bosanu ekikabat әjeldin aj kүni zhetken kezde bosanuy Dәstүrli kazak ortasynda әjel adamdy bosandyru isin zhete mengergen ashol analar әdette tis kakkan tәzhiribeli egde tartkan әjelder atkargan Bosanatyn әjeldin uakyty kelgende et zhakyn әjel tuyskandary kol komegin bergen Tolgatkan әjeldi eki zhagynan demej otyryp turuyna komektesedi Әjeldin tolgagy zhiilegenin bajkagan olar bakan aldyryp keregege myktap tirep keregeden bakanga zhalpak bau bajlagan Ken taralgan bul tәsildin atauy arkan keru dep atalady Osyndaj karbalas shakta yrymshyl analar bakannyn kiiz үjge kalaj kirgenine de mәn beredi eger bakan bas zhagynan engizilse dүniege kyz bala al tujyk zhagynan bolsa ul bala keledi dep eseptegen Tolgagy zhetken әjel bosanarda tizerlep turyp kerilgen arkan bauga asylady A Levshin sypdy XIX gasyrda zertteushileri zhazbalarynda halyktyk osyndaj mol tәzhirbienin arkasynda kazak әjelderinin negizinen olim zhitimsiz aman esen bosangandygy zhajynda ajtylady Sonyn ishinde I S Kolbasenkonyn derekterinde kazak әjelderinin zhatyp tolgatuy ote sirek bolatyndygy negizinde eki tizerlep alga karaj sәl enkejip tүregep turgan kalpynda bosanatyndygy әbden sharshasa da tүregep turyp tolgatyp nәreste zharykka shygar kezde gana tizesin bүgetindigi ajtylgan Sonymen katar birneshe pet kazak әjelin bosandyrganyn zhәne kazak әjelin zhatyp bosanuga kondire almagandygyn ajtyp ketedi Sebebi zhatyp bosansa bala artka karaj zhylzhyp ketedi dep eseptegen dejdi Қaruly әjelderdin biri tizerlep otyra kalady da tolgagy kyskan әjeldi kausyryp kushaktap belin basady Kej zherlerde әjeldin tolgagy bastalganyn sezgen otagasy baksy shakyrtyp tolgakty zhenildetuge komek suragan Tolgak bastalysymen әjeldin zhenil bosanuy үshin tүrli yrymdar zhasalyngan Bul yrymdar kobinese zhasalynyp zhatkan is әrekettin magiyalyk kudiretine senuden tugan Mәselen pyshakty kajrap tamak dajyndau zharyskazan tolgatkan әjeldin shashyn tarkatu үjdegi tenderdin bauyn sheship bosatu әbdire kebezhelerdin auzyn ashu degen siyakty Sondaj ak arsha tutatyp alastau kүkirt tүtetu siyakty әreketter tolgatkan әjelden әrtүrli albastylar aulak bolsyn degen yrymmen zhasalynady Қazak otbasynda ayagy auyr әjelder bosanu kezinde zhenildigi bolady degen nietpen moldalarga dugalyk okytyp ony tumarshanyn ishine salyp mojnyna nemese onirinin ishki korinbejtin zhagyna tagyp alady Kejde tuzdan ishirtki zhasatyp mojnyna tagyp zhүredi Tolgagy әbden pisse de әjel kinalgandaj zhagdaj bolsa әlgi tumarshadagy tuzdy eritip ishse әjel zhenil bosanady dep sengen Әjel tolgatyp zhatkan үjge sol mezette kirip kelgen kyz balanyn kojleginin etegin sәl zhyrtady Bala teris kelgen zhagdajda tolgak kyskan әjeldi on ba teris pe dep syrmakka salyp alyp karuly zhigitter arly berli shajkajdy Әjel bosandyruga mashyktangan әjel ozinin arnajy tabagyn әjeldin ishine tonkerip bala durys kelsin dep tabakty onga karaj burap durystajdy Balanyn zholdasy tүspej zhatsa bosandyrgan әjel esikten torge ersili karsyly zhүrip tүstime tүstime dep kelsappen zherdi tүjgishtegen Қazak arasynda әjel tolgagy katty ustap bosana almaj kinalganda zhylkymen emdejtin baksylar sol auyldyn ajgyry nemese bir atyn aldyryp em zhasagan Ol turaly Ә Toleubaev zertteuinde bylaj dep zhazady Әkelinetin zhylky mindetti tүrde nysanaly ajtuly ajgyr boluy kazhet Ak zhal shagyr koz zhal kujrygy togilgen ajgyrlar zharamdy dep eseptelinedi Emdeu sharalary birneshe kezennen turady Aldymen үj syrtynan dүbirletip shauyp otedi odan son zhylkyny үjdin beldeuine mama agashka bajlajdy akyrynda үjge kirgizip tolgata almaj zhatkan әjelge zhakyndatyp zhylkynyn tumsygyn әjeldin kokiregine tigizedi ajgyrdy үjden shygarganda bir zhigit әjeldi aldyna otyrgyzyp alyp atpen shapkan Kosh kezinde zholaj bosanar bolsa tүjelerdi ajnaldyra shogerip үstin kiizben zhauyp zhylylap bosandyruga zhagdaj zhasajdy Nәrestenin kindigin kesip bolgannan kejin balanyn zholdasy zhogalyp ketpesin dep kindikti әjeldin ayagyna bajlap tastajdy Қazaky ortada bala shyr etip dүniege kelgen bojda birinshi bolyp balany kim alyp bauyryna bassa balanyn minezi sol adamga tartady degen tүsinik kalyptaskan Sondyktan bala dүniege kelgennen son birinshi zhorgekke orap aludy birneshe kursao kotergen elge syjly minezi zhajly kop zhasagan әjelge tapsyrady Әjel tolgagy auyr bolgan zhagdajda kojdyn kesek majyn otka tastap maj zhanyp zhatkanda Zharatkanga әjeldin tolgagy zhenil bolsyn dep zhalbarynady Eger bosangan әjel esinen tanyp kalgan zhagdajda tayakpen kiiz үjdi urgylajdy Eger odan eshtene ozgermese әjeldin bojyna kirip ketken albastyny shygaramyz dep birneshe ret әjeldi uryp zhiberedi Odan bolmasa zhylky ishinen kozi shegir zhylkyny tandap alyp kiiz үjdin esiginen basyn kirgizip bosanyp zhatkan әjeldi iisketip kaskoj kүshterdi үrkitken Bosanu kiyndap әjel kinalsa baksy shakyryp duga okytady Buranyn kuragan bas sүjegine aktyk bajlap torge iledi Kejde baksy bosanatyn әjeldin ishin tizesimen tirep kulagynyn zhanyna zhakyn kelip kobyz ojnajdy Қobyz sarynyna balkyp әjeldin tez bosangan sәtteri de bolgan Osygan karaj kejbir kariyalar balanyn bolashakta kim bolatynyn da bolzhagan Әuenge eltip tugan bala bolashakta әnshi nemese kүjshi bolady dep eseptegen Bosangan әjel tuyp kol ayagy zhenildegen әjel Әjel bosangan son onyn ishin dәkemen katty tartyp tanyp zhyly zhauyp zhatkyzady Bosangan әjel zhas nәrestedej pәk bolady dep sanajtyn tәzhiribesi mol analar zhyn shajtan zholamasyn degen nietpen onyn bas zhagyna Қuran pyshak kojyp mүmkindiginshe bosangan әjeldi zhalgyz kaldyrmaj үnemi kasynda bolady Bosangan әjel erekshe bagym kүtimde bolady Қalzhaga koj sojyp sorpalap әl kuatyn koteretin kүshti tagamdar beredi Eger bosanatyn әjeldin otbasy aukatty bolsa әlgindej komek korsetken әjelderge үlken syjlyk tartu etedi Bosangan әjelge katysty yrym tyjymdarBir auylda karajlas bosangan әjelderge balalary kyrkynan shykpajynsha birin biri koruge tyjym salgan Syrtynan bolsa da bireui korinip kalsa sonyn balasyna shilde kotyr shygady dep yrymdajdy Қyrkynan shygargan son kottestiru nemese kotendestiru dep atalatyn zhosyn atkarylganan kejin bir birimen bet korisuine bolady Bosangaj әjeldin abysyndary zhakyn tuystary men korshi kolan үjine arnajy dәmge shakyrmajynsha oz betimen baruyna bolmajdy Shakyrusyz barsa sol үjge tyshkan kaptap ketedi dep yrymdajdy Bul zherde dәmnin tagamnyn karym katynastardy retteushilik kyzmet atkaratynyn angaruga bolady DerekkozderҚazaktyn etnografiyalyk kategoriyalar ugymdar men ataularynyn dәstүrli zhүjesi Enciklopediya Almaty DPS 2011 ISBN 978 601 7026 17 2Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet