Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Бауыр сорғышы (лат. Fasciola hepatica) - Trematoda тобының түрінің жалпақ құрты. Фасциолез ауруын қоздырушы паразит.
| Бауыр сорғышы | ||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| Fasciola hepatica Linnaeus, 1758 |
Негізгі сипаттамасы
Бауыр сорғышы адамдардың өт жолдарында, өт қабында, кейде ұйқы безінде не басқа мүшелерінде кездесуі мүмкін. Ересек формасын деп атайды. Ол үлкен құрт, яғни ұзындығы 3-5см болып келеді. Өзге сорғыштардан айырмашылығы мөлшерінің үлкен болып келуі және жыныс мүшелерінің күрделілігі. Көптеп тарамдалған жатыр құрсақ сорғышынан кейін орналасады; сосын аналық без, ал денесінің бүйірлерінде саруызды қапшықтар орналасқан. Денесінің ортасында аталық безі кездеседі.
Бауырсорғыштың тіршілігі мен сыртқы құрылысы
Төрт түлік әсіресе қой мен сиыр ылғалды жайылымда жайылған кезде оттыға алмай, денесі қызып, ісініп, арықтау салдарынан (ғылыми атауы-фациолез) ауруына шалдығады.Мұндай аурмен ауырған малдың өліп қалуы жиі үшырайды. Сондай малдың ішін жарса, оның бауырынан кішірейіп,өт өзегінің кеңейгені байқалады. Өт өзегінің кеңейген жерінде ауруды тудырушы паразит- бауырсорғыш деп аталатын құрт шығады. Бауырсорғыш мал бауырында тіршілік етеді.
Бауырсорғыш құрттардың түрлері көп. Ең көп тарағаны жануарлардың, кейде адамның денесінде паразиттік жолмен тіршілік ететін, тұрқы 3-4 см, жапырақ пішіндес жалпақ құрт - бауырсорғыш. Ересек бауырсорғыштарда денесін қаптайтын кірпікшелер болмайды, сондықтан олар бір орыннан қозғалуға дәрменсіз. Бауырсорғыш қоректену үшін өт жолының қабырғасына екі сорғышы арқылы бекінеді. Бауырсорғыштың тек дернәсілінде ғана кірпікше болады. Бір орыннан екінші орынға қимылдай алмайтындықтан, сорғыштардың қоректену тәсілі де өзгерген, олар қимылдамай, паразиттік тіршілік етеді.
Бауырсорғыштың алдыңғы сорғышы - ауыз, ал екінші - құрсақтағы сорғышымен иесіне бекінеді. Құрттың сыртын дене жабынының жасушаларынан бөлінетін тұтас жұқа қабықша - кутикула қаптайды. Кутикула бауырсорғышты сыртқы әсерден зақымданудан сақтайды.
Ішкі құрылысы және көбеюі
Алдыңғы сорғыштың ортасында аузы болады. Ауыз жұтқыншаққа жалғасады, одан әрі ішек тармақтарына айналады. Бауырсорғыш иесінің қанымен және бауыр жасушаларымен қоректенеді.
Бауырсорғыш - гермафродит, яғни бір ағзада аталық та, аналық та жынысы болады. Ұрықтанған жұмыртқа бауырдағы қантамырлар арқылы ішекке шығып, одан нәжіспен бірге сыртқа шығады.Мұндай жұмыртқалар суға түсуі және түспеуі мүмкін. Муға түспеген жұмыртқалар одан әрі дами алмай қалады да, суға түскен жұмыртқалар аралық иесі тоспаұлудың денесіне түсе қалса, одан әрі дамып, көбейеді, келесі ұрпақ үшін тағы бірнеше дернәсілдерге айналады. Бұлар тоспаұлудың денесінен суға түседі және құйрықты дернәсілге айналып, суда еркін жүзетін болады. Бауырсорғыштың жұмыртқасы құйрықты дернәсілге айналғанша 2,5-3 ай мерзім өтеді. Бұдан соң дернәсілдің құйрығы түседі, су өсімдігінің сабағына жабысып, денесін қабықша қаптағандықтан, қозғалмайтын күйге ауысады, яғни цистаға айналады. Мал су ішкенде немесе суы кепкен жердегі циста жабысқан өсімдікті жеген кезде мал оны жұтады да, ішекке түскен кезде циста жарылып, одан жас бауырсорғыш жетіледі. Ол қантамырлар арқылы бауырға, бауырдың өт жолына өтеді. Бауырсорғыш көбею барысында екі иеге: негізгі ие- сиыр, қой және аралық ие- кішкене тоспаұлу денесінде тіршілік етеді.
Тіршілік циклы
Бауыр сорғыштың түпкілікті қожайыны- ірі, ұсақ қара мал, жылқылар, шошқалар, қояндар, кейде адамдар. Аралық қожайыны болып ұлу саналады. Бауыр сорғышының жұмыртқасы дамуы үшін суға келіп түсуі керек. Одан шығады оны мирацидий деп атайды. Оның жүйке түйіндері, жарық сезгін мүшесі, зәр шығару мүшелері денесінің артында ұрық жасушалары болады. Денесінің алдыңғы жағында аралық қожайынға енгенде оның тірі ұлпаларын ерітетін фермент бөліп шығаратын ерекше без болады. Мирацидий денесі кірпікшелермен қапталған, сондықтан ол суда еркін жүзіп актив түрде аралық қожайын денесіне өтеді. Әрі қарай паразит келесі личинкалық сатысы - айналады. Спороциста формасыз қалта тәрізді болып келеді және оның ешбір мүшесі (жүйке, зәр шығару) болмайды. Ол тек көбеюге қабілетті. Спороцистада ұрық жасушаларынан партеногенез (яғни ұрықтанбай) жолымен жаңа личинкалық сатысы - дамып жетіледі. Спороцистадан редийлер шығады да қожайын жасушаларында паразиттік тіршілік етеді. Редийдің кейбір мүшелері дамыған, атап айтқанда: ауызы, жұтқыншақ, ас қорыту түтігі және жаңадан түзілген ұрпақ дараларын сыртқа шығаратын тесікше. Редийдің ұрық жасушаларына партеногенез жолымен келесі личинкалық ұрпақ церкарий дамиды. Церкарий денесінде маритаға тән көптеген мүшелер кездеседі: сорғыштар, ішектер, жүйке және зәр шығару мүшелері. Оның маритадан айырмашылығы ұзын бұлшықетті құйрығының болуы. Ол суда қозғалу қызметтерін атқарады. Церкарий ұлу денесінен суға өтіп жүзіп жүреді. Шамалы уақыттан кейін ол су өсімдіктеріне бекініп, жабысып, қалың қабықпен қапталып адолескарийға айналады. Егер адолескарийді түптілікті қожайын жұтса ол асқорыту жолында ересек формаға маритаға айналып бауырға өтеді. Сонымен, бауыр сорғышының аралық қожайыны үшін инвазиялық сатысы болып мирацидий, ал түпкілікті қожайыны үшін адолексарий саналады. Жануарлар шөп жегенде, су ішкенде, ал адамдар көкөніс арқылы адолескарийларды жұқтыруы мүмкін.
Патогендік әсері
Фасциола қожайынға механикалық әсер етеді. Олардың тіршілігінде түзілетін улы заттар аллергиялық әсер береді. Олар- эритроциттерді, лейкоциттерді және өт жолдарының эпителий жасушаларын жұтып қоректенеді. Сондықтан бауырда цирроз байқалуы мүмкін. Мұны лабораториялық анықтау үшін фекалийді микроскоп арқылы ерттейді.
Алдын алу шаралары
Қайнатылмаған суды ішпеу, көкөністерді жуып жеу және санитарлық ағарту жұмыстарын жүргізу болып табылады.
Дереккөздер
- Қ.Қайым,Б.Муханов,Р.Сәтімбекұлы,М.Шаймарданқызы, "Жануартану"(1998), 46 б., ISBN 5-625-03599-7
- “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
- "Медициналық биология және генетика"/Бас редактор С.А.Әбилаева, Е.О.Қуандықова- Алматы-Шымкент, 2004
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Bauyr sorgyshy lat Fasciola hepatica Trematoda tobynyn tүrinin zhalpak kurty Fasciolez auruyn kozdyrushy parazit Bauyr sorgyshyDүniesi ZhanuarlarZhamagaty Zhalpak kurttarTaby sorgyshtarKishi taby Saby Kishi saby DistomataTukymdasy Tegi Tүri F hepaticaFasciola hepatica Linnaeus 1758Negizgi sipattamasyBauyr sorgyshy adamdardyn ot zholdarynda ot kabynda kejde ujky bezinde ne baska mүshelerinde kezdesui mүmkin Eresek formasyn dep atajdy Ol үlken kurt yagni uzyndygy 3 5sm bolyp keledi Өzge sorgyshtardan ajyrmashylygy molsherinin үlken bolyp kelui zhәne zhynys mүshelerinin kүrdeliligi Koptep taramdalgan zhatyr kursak sorgyshynan kejin ornalasady sosyn analyk bez al denesinin bүjirlerinde saruyzdy kapshyktar ornalaskan Denesinin ortasynda atalyk bezi kezdesedi Bauyrsorgyshtyn tirshiligi men syrtky kurylysyTort tүlik әsirese koj men siyr ylgaldy zhajylymda zhajylgan kezde ottyga almaj denesi kyzyp isinip aryktau saldarynan gylymi atauy faciolez auruyna shaldygady Mundaj aurmen auyrgan maldyn olip kaluy zhii үshyrajdy Sondaj maldyn ishin zharsa onyn bauyrynan kishirejip ot ozeginin kenejgeni bajkalady Өt ozeginin kenejgen zherinde aurudy tudyrushy parazit bauyrsorgysh dep atalatyn kurt shygady Bauyrsorgysh mal bauyrynda tirshilik etedi Bauyrsorgysh kurttardyn tүrleri kop En kop taragany zhanuarlardyn kejde adamnyn denesinde parazittik zholmen tirshilik etetin turky 3 4 sm zhapyrak pishindes zhalpak kurt bauyrsorgysh Eresek bauyrsorgyshtarda denesin kaptajtyn kirpiksheler bolmajdy sondyktan olar bir orynnan kozgaluga dәrmensiz Bauyrsorgysh korektenu үshin ot zholynyn kabyrgasyna eki sorgyshy arkyly bekinedi Bauyrsorgyshtyn tek dernәsilinde gana kirpikshe bolady Bir orynnan ekinshi orynga kimyldaj almajtyndyktan sorgyshtardyn korektenu tәsili de ozgergen olar kimyldamaj parazittik tirshilik etedi Bauyrsorgyshtyn aldyngy sorgyshy auyz al ekinshi kursaktagy sorgyshymen iesine bekinedi Қurttyn syrtyn dene zhabynynyn zhasushalarynan bolinetin tutas zhuka kabyksha kutikula kaptajdy Kutikula bauyrsorgyshty syrtky әserden zakymdanudan saktajdy Ishki kurylysy zhәne kobeyuiAldyngy sorgyshtyn ortasynda auzy bolady Auyz zhutkynshakka zhalgasady odan әri ishek tarmaktaryna ajnalady Bauyrsorgysh iesinin kanymen zhәne bauyr zhasushalarymen korektenedi Bauyrsorgysh germafrodit yagni bir agzada atalyk ta analyk ta zhynysy bolady Ұryktangan zhumyrtka bauyrdagy kantamyrlar arkyly ishekke shygyp odan nәzhispen birge syrtka shygady Mundaj zhumyrtkalar suga tүsui zhәne tүspeui mүmkin Muga tүspegen zhumyrtkalar odan әri dami almaj kalady da suga tүsken zhumyrtkalar aralyk iesi tospauludyn denesine tүse kalsa odan әri damyp kobejedi kelesi urpak үshin tagy birneshe dernәsilderge ajnalady Bular tospauludyn denesinen suga tүsedi zhәne kujrykty dernәsilge ajnalyp suda erkin zhүzetin bolady Bauyrsorgyshtyn zhumyrtkasy kujrykty dernәsilge ajnalgansha 2 5 3 aj merzim otedi Budan son dernәsildin kujrygy tүsedi su osimdiginin sabagyna zhabysyp denesin kabyksha kaptagandyktan kozgalmajtyn kүjge auysady yagni cistaga ajnalady Mal su ishkende nemese suy kepken zherdegi cista zhabyskan osimdikti zhegen kezde mal ony zhutady da ishekke tүsken kezde cista zharylyp odan zhas bauyrsorgysh zhetiledi Ol kantamyrlar arkyly bauyrga bauyrdyn ot zholyna otedi Bauyrsorgysh kobeyu barysynda eki iege negizgi ie siyr koj zhәne aralyk ie kishkene tospaulu denesinde tirshilik etedi Tirshilik ciklyTirshilik cikly Bauyr sorgyshtyn tүpkilikti kozhajyny iri usak kara mal zhylkylar shoshkalar koyandar kejde adamdar Aralyk kozhajyny bolyp ulu sanalady Bauyr sorgyshynyn zhumyrtkasy damuy үshin suga kelip tүsui kerek Odan shygady ony miracidij dep atajdy Onyn zhүjke tүjinderi zharyk sezgin mүshesi zәr shygaru mүsheleri denesinin artynda uryk zhasushalary bolady Denesinin aldyngy zhagynda aralyk kozhajynga engende onyn tiri ulpalaryn eritetin ferment bolip shygaratyn erekshe bez bolady Miracidij denesi kirpikshelermen kaptalgan sondyktan ol suda erkin zhүzip aktiv tүrde aralyk kozhajyn denesine otedi Әri karaj parazit kelesi lichinkalyk satysy ajnalady Sporocista formasyz kalta tәrizdi bolyp keledi zhәne onyn eshbir mүshesi zhүjke zәr shygaru bolmajdy Ol tek kobeyuge kabiletti Sporocistada uryk zhasushalarynan partenogenez yagni uryktanbaj zholymen zhana lichinkalyk satysy damyp zhetiledi Sporocistadan redijler shygady da kozhajyn zhasushalarynda parazittik tirshilik etedi Redijdin kejbir mүsheleri damygan atap ajtkanda auyzy zhutkynshak as korytu tүtigi zhәne zhanadan tүzilgen urpak daralaryn syrtka shygaratyn tesikshe Redijdin uryk zhasushalaryna partenogenez zholymen kelesi lichinkalyk urpak cerkarij damidy Cerkarij denesinde maritaga tәn koptegen mүsheler kezdesedi sorgyshtar ishekter zhүjke zhәne zәr shygaru mүsheleri Onyn maritadan ajyrmashylygy uzyn bulshyketti kujrygynyn boluy Ol suda kozgalu kyzmetterin atkarady Cerkarij ulu denesinen suga otip zhүzip zhүredi Shamaly uakyttan kejin ol su osimdikterine bekinip zhabysyp kalyn kabykpen kaptalyp adoleskarijga ajnalady Eger adoleskarijdi tүptilikti kozhajyn zhutsa ol askorytu zholynda eresek formaga maritaga ajnalyp bauyrga otedi Sonymen bauyr sorgyshynyn aralyk kozhajyny үshin invaziyalyk satysy bolyp miracidij al tүpkilikti kozhajyny үshin adoleksarij sanalady Zhanuarlar shop zhegende su ishkende al adamdar kokonis arkyly adoleskarijlardy zhuktyruy mүmkin Patogendik әseriFasciola kozhajynga mehanikalyk әser etedi Olardyn tirshiliginde tүziletin uly zattar allergiyalyk әser beredi Olar eritrocitterdi lejkocitterdi zhәne ot zholdarynyn epitelij zhasushalaryn zhutyp korektenedi Sondyktan bauyrda cirroz bajkaluy mүmkin Muny laboratoriyalyk anyktau үshin fekalijdi mikroskop arkyly erttejdi Aldyn alu sharalaryҚajnatylmagan sudy ishpeu kokonisterdi zhuyp zheu zhәne sanitarlyk agartu zhumystaryn zhүrgizu bolyp tabylady DerekkozderҚ Қajym B Muhanov R Sәtimbekuly M Shajmardankyzy Zhanuartanu 1998 46 b ISBN 5 625 03599 7 Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 Medicinalyk biologiya zhәne genetika Bas redaktor S A Әbilaeva E O Қuandykova Almaty Shymkent 2004Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet